سوناۋ، ون التىنشى عاسىردىڭ اياعىنا تامان، قيىر شىعىستاعى چجۋرچجەن  كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى نۋرحاتسي اينالاسىنداعى كوپتەگەن چجۋرچجەن تايپالارىن  جانە موڭعول ايماقتارىن ءوزىنىڭ قولاستىنا باعىندىرىپ، تۇتاس ءبىر مەملەكەت قۇرادى. 

ءسويتىپ، 1616 جىلى ءوزىن يمپەراتورلىققا تاعايىنداپ جانە ءوزىن XII – XIII عاسىرداعى تسزين يمپەرياسىنىڭ ءداستۇرلى جالعاسى دەپ جاريالايدى.

كەيىننەن قاسىنداعى مين يمپەرياسىنا قاراستى لياودۋن تۇبەگىن قوسىپ  الادى. 1636 جىلى تاققا كەلگەن يمپەراتوردىڭ ۇلى اباحاي - تسزين اتاۋىن  تسين دەپ وزگەرتىپ، سونداي-اق چجۋرچجەن تايپالارىن - مانچجۋرلار - دەپ  اتايدى.

ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلىپ، ابدەن كۇشەيىپ العان سوڭ بۇل يمپەريا، 1644  جىلى ۇلى قىتاي قورعانىن اسىپ ءوتىپ، بەيجىن قالاسىن الادى. ءارى قاراي ۇزاق  جىلعى سوعىستان كەيىن، بۇكىل قىتاي ەلىن وزىنە قاراتىپ، وزدەرى قۇرعان تسين مەملەكەتىنە باعىندىرادى.

وسى ارادا مىنانى ەسكەرتە كەتەيىك: - XVII – XVIII عاسىرلاردا باتىس  ەۋروپالىقتار، مانچجۋرلار مەن موڭعولداردى «قىتاي تارتارياسى»  («كيتايسكايا تارتاريا») دەپ اتادى. وسىعان وراي، سول قيىر شىعىستاعى  شىعاناق «تاتار شىعاناعى» دەپ اتالادى.

سونىمەن ارى قاراي كەتتىك.

1946 جىلى مانچجۋريادان كەڭەس اسكەرى شىعارىلعاننان كەيىن، (ەگەر، كەڭەس  اسكەرى شىعارىلماعاندا، وسى ەل، نە رەسەيدىڭ قۇرامىندا، نە بولماسا جەكە  رەسپۋبليكا بولىپ قالارى ەدى-اۋ دەيسىڭ) بۇل ولكە قىتاي كوممۋنيستىك  پارتياسىنىڭ باقىلاۋىنا وتەدى. جەرگىلىكتى مانچجۋر حالقىمەن اراداعى  كوپتەگەن قاقتىعىستان كەيىن، 1948  جىلى، كەزىندەگى يمپەريا قۇرعان جانە ۇلى  قىتايدى بىرنەشە عاسىر ۋىسىندا ۇستاعان، بۇل ايگىلى تسيندىك مانچجۋريا  قىتايدىڭ قۇرامىنا قوسىلادى.

قازىرگى دە، بۇل مانچجۋر حالقى دا، تيبەت ەلى سەكىلدى، ءوزىنىڭ ءتىلى مەن  داستۇرىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان، ادەپ-قۇرپىنان ايىرىلىپ، ءبىر تۇتاس قارا  قىتاي بولىپ كەتتى. قاراپ وتىرساڭ، بۇل كۇندەرى قىتاي ەلىندەگى، شىڭجاڭدى  مەكەندەگەن، بىزگە اعايىن، تۇركى حالقى بولىپ سانالاتىن ۇيعىر ۇلتى دا،  وسىلاردىڭ كۇنىن كەشۋدە. ەگەر، اقيقاتىن ايتاتىن بولساق، ۇلى قورعان  يەسىنىڭ قازىرگى جۇرگىزىپ جاتقان «ۇلتتاردى جۇتۋ» ساياساتى وسىلاي جالعاسا بەرسە،  الداعى 2030 جىلعا دەيىن، بۇل  ۇلتتاردان تۇكتە قالماۋى مۇمكىن، سولاي  بولادى دا.

سولتۇستىكتەگى كورشىمىز رەسەيدىڭ ىشىندەگى ۇلتتار دا (موردۆا، ماري، كارەليا، شۋۆاش، قالماق، حاكاس، تاتار، باشقۇرت تاعى باسقا), جويىلىپ بارا جاتىر  دەۋگە بولادى. مىسالى، قالماقتى الايىق، بۇلاردىڭ انا ءتىلى، ءداستۇرى، تاريحى، وزىندىك كەلبەتى الدەقاشان جوعالعان. سانى جاعىنان دا، ءجۇز مىڭنان  ءسال عانا اسادى. سونىمەن قاتار، رەسەيدەگى اسسيميلياتسياعا تۇسكەن، ءوز قانىن جوعالتقان (وزگە ۇلتتارمەن وتباسىن قۇرعاندار) ۇلتتاردىڭ قاتارىندا ەكەن.  بۇل حالىقتاردان ەندى ون، ون بەس جىلدان كەيىن تۇكتە قالمايدى-اۋ دەپ  ويلايسىڭ.

وسىعان وراي، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارى مەن پاۆلودار جاعىنىڭ  جەرگىلىكتى قازاقتارىن، شىنىمىزدى ايتايىق، بيلىگىمىز قالايدا ساقتاپ قالۋى  كەرەك! بۇل جاقتىڭ قازاقتارىندا دا وزگە ۇلتپەن وتباسىن قۇرعاندار وتە كوپ  كەزدەسەدى. ياعني ايتقاندا، ءوزىنىڭ تەگىن، قانىن جوعالتىپ بارا جاتقاندار. انا  ءتىلى مەن داستۇرىنەن اجىراپ قالعان جانۇيالار ءجيى كەزدەسەدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرگناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz