وسى زامان قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، سوناۋ 1950 جىلدارى-اق پوەزيا مەن پروزادا ءوز بيىگىنە كوتەرىلىپ كەتكەن اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، ساتيريك، اكتور قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 100 جىل، ومىردەن وزعانىنا 45 جىل بولدى. سوعان وراي ادەبيەتتانۋشى، عالىم، شىنجاڭ قازاعىنان شىققان تۇڭعىش پروفەسسور احمەتبەك كىرشىبايدىڭ اقىن-جازۋشى ق.قوزىبايۇلىنىڭ ءومىرى مەنجاسامپازدىعى تۋرالى جازعان ەڭبەگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى

قاۋسىلقان قوزىبايۇلى 1924 جىلى تارباعاتاي ايماعى تولى اۋدانىنىڭ ءجايىر تاۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكەسى مىنەر ات، ىشەر اسقا جارىماعان كەدەي ادام ەدى. سوندىقتان ول جاستايىنان مال سوڭىنا ەرىپ، ون جاسىندا جازدا قوزى، قىستا جاسان توقتى باقتى. قاۋسىلقان 1935 جىلدان 1936 جىلعا دەيىن اۋىلداعى ءدىني مەكتەپتە وقىپ، 1936 جىلدىڭ باسىنان باستاپ اۋىلدا اشىلعان جاڭا مەكتەپكە بارادى. سويتە تۇرا جوقشىلىقتىڭ كەسىرىنەن ول كەيدە وقىپ، كەيدە وقي الماي، ءۇزىپ-جۇلىپ ءبىلىم الىپ ءجۇرىپ، باستاۋىش مەكتەپتى 8 جىلدا ارەڭ بىتىرەدى. ول كەزدە قازاق ساحاراسىندا باستاۋىش مەكتەپ ءبىتىرۋ دە دارداي ءبىلىم ەدى. قاۋسىلقان جاس كەزىنەن ولەڭ-جىرعا قۇمارتىپ، ەرتەگى، جىر-داستانداردى قىزىعىپ تىڭدايتىن.

مەكتەپتە ساۋاتىن اشقاننان كەيىن حالىق ىشىنە تارالعان «الپامىس»، «ەرتارعىن»،  «قوبىلاندى»، «تاۋكە باتىر»، «بوگەنباي باتىر»، قاتارلى باتىرلىق داستانداردى، «قىز جىبەك»، «قالقامان-مامىر»، «ەڭلىك-كەبەك»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «قۇرالاي سۇلۋ» سياقتى عاشىقتىق داستاندارىن، «ءبىرجان مەن سارا ايتىسى»، «اسەت پەن ىرىسجاننىڭ ايتىسى»، «قايساباي مەن قارعانىڭ ايتىسى» ءتارىزدى ەل ىشىندە كوپ تارالعان داڭقتى ايتىس ۇلگىلەرىن، «باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعىنا» جاتاتىن قيسالاردى ىزدەپ ءجۇرىپ كوشىرىپ، شاماسى كەلگەنشە جاتتاپ الىپ، جيىن-تويلاردا ءوز ىرعاعىمەن ايتىپ بەرۋگە اۋەستەنۋشى ەدى.

قاۋسىلقاننىڭ ءوز ايتۋىنا قاراعاندا حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنە قۇمارتىپ، وعان ەلىكتەي ءجۇرىپ، ءوزى دە 1942 جىلدان باستاپ ولەڭ جازا باستايدى. سول تۇستا شاعىن حابارلار مەن شاعىن ماقالالار جازۋعا نەداۋىر ماشىقتانادى. بىراق ول كەزدە قازاق تىلىندەگى گازەت اپتاسىنا ەكى-اق رەت شىعاتىن بولعاندىقتان، قاۋسىلقاننىڭ جازعان ولەڭدەرى مەن ماقالالارىنىڭ ءبارى بىردەي جاريالانۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى.

قاۋسىلقان 1939 جىلى كۇزدە ۇرىمجىگە بارىپ، 1944 جىلعا دەيىن موڭعول-قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ول قوعامدىق ىسكە ارالاسىپ، اۋدارماشىلىق جانە مۇعالىمدىك جۇمىستار ىستەيدى. 1946 جىلدان باستاپ سول تۇستاعى «قازاق-قىرعىز ۇيىمىندا» كاسىپتەن تىس ءارتىس بولادى. سول كەزدە «قىز جىبەك»،  «شۇعا» قاتارلى ساحنالىق شىعارمالاردا ول قوسالقى رولدەردى ويناپ،  ونەر سالاداعى تالانتىن دا جەتىلدىرگەن.

قاۋسىلقان قوزىبايۇلى ەندى تىنباي ولەڭ، باسقا دا شىعارمالار جازۋمەن شۇعىلداندى. ول 1944-1948 جىلدار ارالىعىندا «جاڭا تۇرمىس»، «جاز تويىنا»، «كوركەم مامىرعا»، «بەرلينگە شاشىلعان شاشۋ توكيوعا دا شاشىلادى»، «جاپونعا قارسى ۇرىستىڭ سەگىز جىلدىعىن ەسكە الۋمەن تاڭ ساۋلەسى» جانە «ەندىگىنىڭ عاشىعى»، «وقىرمانعا»، «ءداۋىر تۋرالى»، «اقيقات نە»، «نەنى سۇيەم، كىم يەم»، «سۇيگەن انام – ەل مەن جەر»، «شىن جەتىم» قاتارلى ولەڭدەر مەن «كىم جازالى؟» اتتى شاعىن داستان جازدى. سونداي-اق «ورنىنان شىقپاعان ءۇمىت» اتتى پەسانى دۇنيەگە اكەلەدى.

ق.قوزىبايۇلىنىڭ وسى شىعارماسى سول كەزدەگى «قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ» ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندە دايىندالىپ، بىرنەشە رەت ساحنادا وينالعان دا ەدى. قاۋسىلقان ءارتىس بولىپ، ءبىر مەزگىل دراما ۇيىرمەسىندە دە ارالاستى. 1954 جىلدان باستاپ «شىنجاڭ ادەبيەت-يسكۋسستۆوسى» (قازىرگى «شۇعىلا») جۋرانلىندا رەداكتور بولىپ،قىزمەتىن جالعاستىردى.

ول ادەبيەتتىڭ تابالدىرىعىنان اقىن بولىپ اتتاپ، ءوز شىعارماشىلىعىن پوەزيامەن باستاعان. ونىڭ جازعان ولەڭ، جىرلارى نەداۋىر بارشىلىق. كەيىن پروزاعا اۋىسىپ، تالانتىن وسى سالادا كوبىرەك كورسەتتى. قاۋسىلقان العاش 1954 جىلى «شاعىلعان توسەك»، 1958 جىلى «قىرىقباي» اتتى شاعىن كومەديالار جازدى. بۇل شىعارمالار كەزىندە ساحنالانىپ جۇرتتىڭ كوزايىمىنا اينالعان.

قاۋسىلقان 1957 جىلدان 1965 جىلعا دەيىن «العاشقى ادىمدا»، «ون جىلدىقتىڭ وزاتى»، «حات»، «تاماشا ءومىر»، «جاڭا جايلاۋ» قاتارلى اڭگىمەلەر جيناقتارىن ارت-ارتىنان باسپادان شىعاردى.

جازۋشى جانە «قىراعى قىز»، «ەستەلىكتەر»، «كەزدەسۋلەر» اتتى اڭگىمەلەرى مەن «وزگەرگەن ءوڭىر»، «تۋعان اۋىلدا»، «گۇل جايناعان كۇنەس» سىندى بىرنەشە ماقالا، وچەرك، سۋرتتەمەلەرىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىندى.  1965 جىلى «اۋىل كوكتەمى» دەگەن اڭگىمە، وچەركتەر جيناعىن باسپادان شىعاردى. وسى مەزگىلدە پوەزيالىق شىعارمالارى دا وقىرماندارمەن تابىسىپ جاتتى.

قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ سول جىلداردا جيىرماعا جۋىق كىتاپ شىعاردى. ءار ءتۇرلى تاقىرىپتاعى 100-دەن اساتام ولەڭدەرىن وقىرمان جىلى قابىلدادى.

ول 1966 جىلدان باستالعان 10 جىلدىق «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» قۋدالاۋىنا ۇشىراپ، قىزمەتتەن الاستاتىلىپ، قاراپايىم  ەڭبەككە جەگىلدى. «سولاقاي ساياساتتان» كەيىن قايتا قىزمەتكە الىنىپ، ادەبيەتكە قايتا ورالدى. تالانت يەسى 1977 جىلدان 1979 جىلعا دەيىن «راس پا اكە؟»، «سىلامنىڭ قۇرداسى» دەگەن بىرنەشە اڭگىمە جانە «جىلاپ وتىر ەكى جەتىم»، «شوق، شوق» دەگەن ولەڭمەن ەكى فەلەتون جازدى. جازۋشى جالعاستىرىپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىن اياقتاي الماستان، 1979 جىلى 27 جەلتوقساندا جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولدى.

قالامگەرن قايتىس بولعاننان كەيىن «قاۋسىلقان قوزىبايۇلى شىعارمالارى» دەگەن اتپەن ونىڭ تولىق شىعارمالار جيناعى ۇلتتار باسپاسى جاعىنان ايىرىم كىتاپ بولىپ شىقتى. قاۋسىلقان قوزىبايۇلى قىتاي جازۋشىلار قوعامىنىڭ، قىتاي جازۋشىلار قوعامى شىنجاڭ بولىمشەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى جانە كاسىپقوي دارىن يەسى بولعان. 

قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ ولەڭ، جىر الەمى

قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتى 1943 جىدان باستالدى. ول قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىندا ۇلەس قوسقان الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى.

ونىڭ شىعارماشىلىق بەل-بەلەستەرىنە ۇڭىلەر بولساق، 1943-1949 جىلدار ارالىعىندا شابىتتى ولەڭدەر جازعان ەكەن. 1949 جىلدان كەيىن ول تالانتىن پروزادا سىناعان بەلگىلى جازۋشى. سول تۇستا ول پروزاسىمەن قاتار پوەزيانى دا ىركىمسىز ىلگەرىلەتە بەرەدى. سوندىقتان تالانتتى قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىرىنشى كەزەڭى – 1943 جىلدان 1949 جىلعا دەيىنگى ارالىق. بۇل كەزدە ول ولەڭ، جىرلار جازۋمەن عانا اينالىستى. ال ەكىنشى كەزەڭى – 1954 جىلدان 1979 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا تالانتىن پروزادا تانىتا ءبىلدى.

ول «سوڭعى ۇستەمدىك بىزدىكى»، «سوندا عانا»، «جاز تويىندا»، «جاپونعا قارسى سوعىستىڭ سەگىز جىلدىعىن ەسكە الىپ»، «بەرلينگە شاشىلعان شاشۋ توكيوعا دا شاشىلادى»، «ەل مەن جەر»، «نەنى سۇيەم، كىم يەم» «اقيقات نەدە»، «بوس وتپەسىن». «وقىرمانعا»، «كەل قاتارعا»، «كەڭەس» قاتارلى ولەڭدەرىندە جاپون-قىتاي سوعىسىنىڭ بەتپەردەسىن اشىپ بەردى.

اقىننىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن ولەڭدەرىندە اقىليا، كەڭەس بولىپ ورىلگەن تولعانىستارى دا بار.

«كورگەن كۇن ءبارى كۇنگىرت اتا-اناسىز،
قۋدالاندى تۇرتكىدە ول ساناسىز.
تىلەگىن اتا-انانىڭ تانىماستان،
ەسىرىك ەركەلەگەن ەر ساناسىز» – دەپ باستالاتىن «سۇيگەن انام» اتتى ولەڭىندە اقىن اتا-اناسىن تانىماي، اردان بەزگەندە ءسوز جەبەسىن قۇنىعا اتقىلايدى.

«اتا-انا سەن تۋعاندا تىلەگى بار،
تىلەكتىڭ تەرەڭ تىلەۋ تىرەگى بار.
قىمباتتى اتا-انانىڭ تىلەگى ءۇشىن،
ەر ىستەرى ەرىنبەستەن جۇرەگى بار»  – دەپ، اكە-شەشەنىڭ ادال تىلەگىمەن دۇنيەگە كەلگەندەر ەشتەڭەدەن قايتپاي ەر جۇرەكتى بولىپ كەلەتىنىن جان دۇنيەسىمەن سەزىنەدى.

«تاپقاندا مەنى انام ۇل دەپ تاپقان
ىستەيتىن ۇلت، وتانعا «قۇل» دەپ تاپقان.
ەر ەڭبەگى ەلدىكى ادال تۋسا،
ۇلت، وتاننىڭ جولىندا بول دەپ تاپقان».

اكە-شەشەدەن تۋىپ، «ادامزاتتىڭ بالاسى بول» دەيتىن، انام مەنى ۇلتىڭا، وتانىڭا «قۇل» بول دەپ دۇنيەگە اكەلگەن دەۋى اسا جاراستى تۇسىنىك. ولەڭنىڭ سوڭىندا:

«سوندىقتان ەلىم – اتام، جەرىم – انام،
ەلسىز، جەرسىز وتكەن كۇن ءبارى قاراڭ.
قولدىڭ قۇلى، قۋلىقتىڭ قۇرىعى بوپ،
ىشكەن اس، كيگەن كيىم ءبارى ارام.
جالپى جاس ەسكە ساقتا بولسا ساناڭ،
بىلمەگەن بۇل مىندەتتى ناعىز نادان.
سۇيىكتىسى سۇيەنەتىن سۇيەۋ تىرەك،
سوندىقتان ەل مەن جەرىم سۇيگەن انام».

ەلسىز، جەرسىز، اتا-اناسىز سۇرگەن ءومىر ءبارى دە بەكەر. ىشكەن اس، كيگەن كيىمىڭ دە ارام. اكە-شەشە مەيىرى مەن وتكەن ءومىرىڭ قۇرىسىن دەپ جەگەن استى دا ادالداپ جەۋگە بەت بۇرعىزادى. ەلى مەن جەرىن ءسۇيۋ بارلىق ازاماتتاردىڭ ابىرويلى بورىشى ەكەنىن نازارىڭا سالادى.

شابىت يەسىنىڭ حالىقتى ونەر-بىلىمگە، بەرەكە-بىرلىككە، وتىرىقتى ومىرگە مادەنيەتكە شاقىرعان اقىليا ولەڭدەرى دە بارشىلىق. قاۋسىلقان قازاق ساحاراسىنداعى جارتىلاي فەودالدىق، جارتىلاي رۋلىق قوعامدى،  «قاسىرەت قايناعان»، «تار قوعام» دەپ تانيدى. قوعامدا نالىپ: «شىداتپايدى ۇجدانىم جانىپ كۇيىم» دەپ، كەكتەنەدى. ول وسى «تەمىر قۇرساۋدى» شاعىپ، «ەزىلگەندى ەل قىلۋعا» ۇندەيدى.

«اقيقات نەدە» دەگەن ولەڭىندە:

«اقيقات دەپ ويلايدى ءوزى ويىن،
شىن اقيقات قايدا تۇر بۇرمايدى مويىن.
«اقيقات» دەپ كەيبىرەۋلەر باس پايداسىن،
قۋانىشپەن تويلاپ ءجۇر سونىڭ تويىن.
كەيبىرەۋ اقيقاتقا تالاسىپ ءجۇر،
تالايلار اقيقاتپەن جاناسىپ ءجۇر.
كەيبىرەۋلەر اقيقاتتان ءۇمىت كۇتىپ،
ىزدەسەم تابامىن دەپ بال اشىپ ءجۇر.
كەيبىرەۋ تاپقان اقشام اقيقات دەپ،
اقيقات ارناسىنان اداسىپ ءجۇر.
الدامشى تۇلكى مىنەز كەي ادامدار،
قايلالاپ شىقپاس جانعا تالاسىپ ءجۇر».

مۇندا اقيقاتتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەي، اداسىپ جۇرگەندى ماقتامەن باۋىزداماي سويادى. بىرەۋلەر باس پايداسىن، بىرەۋلەر تاپقان ەڭبەك اقىسىن، ەندى بىرۋلەرى سول كۇنگى قۋانىشىن «اقيقات» دەپ شاتاسىپ جۇرسە، زەردەلىلەر شىنايى اقيقاتتان ءۇمىت كۇتىپ جۇرگەنىن ايتىپ، جالعان ءومىر سۇرۋشىلەردى باتىل مىنەيدى.

«اقيقات» انىعىندا نەمەنە ءوزى،
جەتەدى اقيقاتقا كىمنىڭ كوزى.
ءار قايسى اقيقات دەپ كۇپىلدەپ ءجۇر،
شىن اقيقات شىندىق پا سونىڭ ءوزى» – دەگەن ءبىر تۇڭعيىق ەكەنىن نازارىڭا ىلىكتىرەدى. سويتەدى دە:

«ماساتتانبا جىگىتتەر، بوس اپتىقپا،
اقيقاتتى كورسەتشى الىپ شىق تا.
اقيقاتتى قۇراپ كەپ بىرەۋ-اق قىل،
اقيقات ەركىندىك پەن ازاتتىقتا» – دەگەن ول ەل ەركىندىگى مەن ازاتتىعىندا عانا شىنايى كورىنىس تاباتىنىن قورعاسىنشا ەرىتىپ، ميىڭا قۇيادى.

«كەمىستىك ەندى ءبىرى بىرلىگىنىڭ از،
تىرلىكتە قارىن تويسا بولامىز ءماز.
ورنىنا ونەر-عىلىم داۋ سابالاپ،
وتەدى وڭەشتەنىپ قىس پەنەن جاز».

وسى تۇستا اقىن كەڭەسى ەلدى بەرەكە-بىرلىككە، ونەر-بىلىمگە ۇندەيدى.

قۋسىلقاننىڭ «حالقىما سالەم»، «وقىرمانعا» دەگەن ولەڭدەرىندە جوعارىداعى وي سارالانا ناسيحاتتالىپ، جالعاسىن تابادى.

تالانتتى قالامگەر ەڭبەكشىلەردىڭ وسكەلەڭ مورالىن، ايەلدەر تەڭدىگىن دە ءسوز ەتكەن. بارىن جىرلاپ، جوعىن جوقتاعان. كەيىنگى ۇرپاققا وسيەت ايتىپ، ۇلگى كورسەتكەن. ول جات مىنەز، جالعان ماحاببات، جاسىرىن قياناتتاردى سىن تەزىنە الىپ، باتىل اشكەرەلەگەن. قاۋسىلقاننىڭ ەركىندىكتى، ازاتتىقتى اڭساپ جازعان تۋىندىلارىنا «كىم جازالى؟» اتتى شاعىن داستانى تولىق مىسال بولا الادى.

«كىم جازالى» داستانى

«كىم جازالى» داستانى اقىننىڭ پوەزيالىق شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى كولەمدى تۋىندىسىنىڭ ءبىرى. داستان 1948 جىلى جازىلعان. مۇندا اقىن ءوز-وزىنشە زامانداستارى قاتارلى ايەلدەر تەڭدىگى ماسەلەسىن ءسوز ەتكەن. ياعني شىعارماعا قازاقتىڭ ءدىني نانىم-سەنىم، سالت-ساناسىنىڭ قۇربانى بولعان قازاق قىزدارىنىڭ قايعىلى ءحالى ارقاۋ بولعان.

ناقتىلاي ايتقاندا ساتباي دەگەن باي ءوزىنىڭ اسىراپ العان جيەنى - ءسالىم اتتى ۇلىنا ايەلدىككە اپەرۋ ءۇشىن جەسىر كەمپىردىڭ سەگىز جاستاعى قىزى قازيعا 60 بايتال قالىڭمال بەرىپ، قۇدا تۇسەدى. ارادا سەگىز جىل ءوتىپ، قازي ون التى جاسقا تولادى. قالىڭمال يەسىن تاۋىپ، ىرىم-جىرىمى تۇگەل جاسالىپ، توي تويلانۋعا تاياعاندا، ءسالىم قايتىس بولىپ كەتەدى. ساتباي سالت بويىنشا قازيعا جەسىر جەلەگىن بۇركەپ، قىزدى باسقا جاققا جىبەرگىسى كەلمەي، ءوزىنىڭ بالاسى اقجولعا قوسۋعا نيەتتەنەدى.

«ساتبايدىڭ كىندىگىنەن جالعىز اقجول،
بۇل كەزدە قىرىق جەتى جاسقا تولعان.
جاسىندا جەر وشاقتان قۇرت توگىلىپ،
تارتىلىپ سودان وڭ جاق قولى قالعان»  – دەيدى اقىن. جىلى ۇلعايعان ءارى كەمتار اقجول ءوز جەسىرىنە تەزىرەك قول جەتكىزۋگە ىقىلاستانادى. ءارى كەمتار، ءارى اكەسىندەي ادامعا ايەلدىككە بارۋعا جانى داۋالاماعان جاس قىز اشىنعان اناسىمەن بىرگە سوتقا بارادى. سوت بۇلاردىڭ داۋىن «قازاقتىڭ ساحارا سالتى بويىنشا شەشىم ەتسىن» دەپ، ەل ىشىندەگى قازى مەن ءبيدىڭ ۇكىمىنە جونەلتەدى. قازيدىڭ شەشەسىنىڭ زاڭ الدىندا ءادىل شەشىم قابىلدانار دەگەن  ارمانى ورىندالمايدى. جەسىر داۋى فەودالدىق قوعامنىڭ تورەلەسىنىڭ قولىنا تۇسەدى.

داستاننىڭ ەكىنشى بولىگىندە الشى ءبيدىڭ اۋىلىندا اقجولدىڭ جەسىر داۋى مەن قازيدىڭ باس بوستاندىعىن الۋ ماسەلەسى جايىندا سالتتىق جيىن وتەدى.

فەودالدىق قوعامنىڭ وكتەم وكىلدەرى: «جەسىر ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى، اعا ولسە ىنىگە، ءىنى ولسە اعاعا ميراس» دەگەن كونەرگەن قاعيدا بويىنشا قازي اقجولدىڭ باسىبايلى ايەلى بولۋى ءتيىس دەگەن توقتاممەن جيىن تارايدى. باس ەركىندىگىنەن ءۇمىت كۇتكەن قىزىنىڭ كۇڭىرەنگەن كوز جاسىنا كۇيىنگەن، سورلى انا دا شاراسىزدىقتىڭ شىرماۋىندا قالادى. اقجول قالىڭدىعىن تەز الۋ ءۇشىن قاربالاس قيمىلدايدى. ءبىر كۇنى كۇيەۋ قالىڭدىعىنىڭ اۋىلىنا ۇرىن كەلەدى.

ادەت بويىنشا كۇيەۋ كەلگەندە، بالدىزدار مەن جەڭگەلەر ونى قادىرىمەن كۇتىپ الادى. سول كۇنگى كەشتەگى اۋىل تىرشىلىگى دە وزگەشە بولادى. ىرىم-جىرىمدى قۋعان اۋىل ايەلدەرى ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزىپ، ابىگەرگە تۇسەدى. جەلاياق جەڭگەلەرى جەڭگەتاي جورالعىلارىن العاندارىنا ءماز. قوڭىر كەشتەگى قازيدىڭ قاسىرەتىنە نازار اۋدارايىق:

«كەلىندى الامىز دەپ قۇدا، كۇيەۋ،
كۇن باتا توپتاسىپ ودا كەلدى.
باقىتتىڭ ەندى ەسىگى بەكىگەنىن،
ويلاندى دا ويعا الىپ قازي كوردى.
ازىراق قاباق قاتىپ وتىردى دا،
سەلت ەتتى، سەزىكتەندى كوڭىل ءبولدى،
ەل قويىن قورالاعان مەزگلىندە،
جامىلىپ قارا شاپان استى بەلدى».

بۇل جەردە قىز ابىر-دۇبىردەن تىس ءوز ەركىندىگىنە قول جەتكىزۋدىڭ جولىن ىزدەپ، قارا شاپان جامىلىپ، ءتۇن قاراڭعىسىندا بەل اسىپ كەتكەنى ءسوز بولادى.  داستاننىڭ كەيىنگى بولىمىندە:

«جامىلىپ قارا شاپان كەزەڭ استى،
قولىنا اپ جاۋلىعىمەن كوزىن باستى.
«جاساعان، جانىڭ ماعان اشىمادى-اۋ»،

– دەدى دە مولتىلدەتىپ توكتى جاستى».

قازي سول كەتكەننەن ءىڭىر قۇشاعىنا جۇتىلىپ، اۋىل سىرتىنداعى بەلدەن اسىپ بارىپ، بيىك قارا جارتاستىڭ ۇشپا باسىنا شىعادى. جان ۇشىرعان قىز بيىكتە تۇرىپ، كوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ، بەيشارالىق ءحالىن شەر عىپ توگەدى. مۇنى ىڭىردە دىر-دۋ، توي كۇيبەڭىنىڭ تىرشىلىگىندەگى اۋىل سەزبەيدى. ءومىر قىزىعىنان مۇلدە سۋىنعان قىز زار شەگىپ تۇرىپ، جاس ومىرىمەن، ەلىمەن، جەرىمەن قوشتاسادى. كوز بۇلاۋىنا  كومىلگەن اناسىن ويلايدى. اقىرى كەڭ الەمنەن ءبىر باسىنا ەركىن ءومىر سۇرەرلىك مەكەن تاپپاعانىن ىشىنە بۇگىپ، بار قايراتىن بويىنا جيىپ الىپ:

«قوش، اپا! اراداعى ايالاعان،
مەنى ويلاپ قاسىرەتكە ءسىز قالاسىز» – دەپ، كوز جاسىن كولدەتىپ، ءبىراز تۇرادى دا:

«ءتاتتى انام، كوركەم جەرىم بەزدىم سەنەن...» –
دەپ، ومىرمەن سوڭعى رەت قوشتاسىپ:

«قوش ەندى، ۇلان بايتاق كوركەم دالا،
مەن بولدىم ومىرىمدە سورلى بالا.
ەڭكەيىپ قۇز جارتاستان ۇشا بەرىپ،
شىرقىراپ زار ەڭىرەيدى: «قوش، قوش انا!».
كۇڭىرەنىپ تاۋ مەن تاس تا «قوش، قوش!» دەدى،
قازيدىڭ دۇنيەدەن ءبىتتى كەگى.
قاپالى قارا تۇندە تاستان ۇشىپ،
بوپ جاتتى ارشا ىشىندە قۇزعىن جەمى».

قۇزجارتاستان قۇلادى. سول كەشتە جوعالعان قىزدىڭ دەرەگى تابىلمايدى. جىل ۋاعىنا دەيىن ولىمتىگىنەن دە حابار بولمايدى. ەل اۋزىنداعى ءارتۇرلى جورامالدىڭ ءبارى بوس سوزگە اينالادى.

اينالىپ جىل وتكەندە سول ءۇيدىڭ جايباسار اتتى قويشىسى مال باعىپ ءجۇرىپ، ارقا تاستان قۋراعان سۇيەكتى كورىپ، بۇل نە قىلعان سۇيەك دەپ، ماڭايلاپ قاراپ ءجۇرىپ، توت باسقان ەكى بىلەزىكتى تاۋىپ الادى. جايباسار ەكى بىلەزىكتى قىزدىڭ شەشەسىنە اكەلىپ بەرىپ، كورگەنىن ايتادى. بۇل جايدان ماڭايداعى ەل حابارلانادى. مولدالار قازيدىڭ ساۋدىراعان سۇيەگىن جيدىرىپ، دورباعا سالعىزىپ اكەلدىرىپ، جانازاسىن شىعارادى.

قازيدىڭ شەشەسى قالعان مالدى جالعىز قىزدان نەسىن ايايمىن دەپ، قىزىنىڭ پەدياسى مەن سحاتىنا جۇمسايدى. كەشە اقجولعا زورلىقپەن قوسپاق بولعان مولدالار ەندى ونىڭ سحاتى مەن پەدياسىنا قۇلقىندارىن مەيلىنشە تويعىزادى. داستاننىڭ سوڭىندا اقىن:

«قۇلاقتى قاق جارعانداي بولدى ازانى،
مولدانىڭ كوتەرىلىپ كەڭ سازانى.
ارتتان ءبىر سىبىرلاعان داۋىس شىقتى،
«بەيشارا وسى جاسقا كىم جازالى؟» – دەپ، ەسكىلىكتىڭ قۇربانى بولعاندارعا «كىم جازالى؟» دەگەن سۇراق قويادى. اقىندى دا كەك كەرنەپ:

«اۋەلى بۇعان ادەت-سالت جازالى،
توقتام بولىپ توقتاتقان شارت جازالى.
شارتتىڭ كىلتىن شالدىرلاپ بايلاپ العان،
شادىرلىقپەن شاتاسقان قارت جازالى» – دەيدى. ەركىندىك، تەڭدىك، بوستاندىق جولىندا قۇربان بولعان قىز بەن ۇلدىڭ قانىن ارقالاعان بي، قازى مولدا، قوجا، ءدىن باسىلارىن لاعنەت جاۋدىرادى. ولاردىڭ ىشكى پەيىلدەرىن اشكەرەلەيدى. داستان وسىلايشى تراگەديامەن اياقتالادى.

ق.قوزىبايۇلى كەيىن پروزاعا ويىستى. دەسە دە سوڭعى جىلدارى جازعان ولەڭدەرى ساپا جاعىندا الدىڭعى داۋىردەگى ولەڭدەرىنەن الدەقايدا جوعارى بولعانى ارينە داۋسىز. جازۋشى شىعارماشىلىعىن قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ تاريحىنا كىرىستىرە تانىستىرۋ لايىق دەپ ويلايمىز.

قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ پروزاداعى جەتىستىگى

قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ پروزالىق كوركەم تۋىندىلارى – ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىن قۇرايدى. قازىرگى قازاق ادەبيەتى تۇرعىسىنان قاراعاندا ق.قوزىبايۇلى ادەبيەتىمىزدىڭ كەيىنگى ورەنى. قىتاي قازاق ادەبيەتى باقشاسىندا مولىنان ولجا سالعان ونى ەل-جۇرتى وزدەرىنىڭ بەلدى قالامگەرى قاۋسىلقاننىڭ شىعارمالارى (1949 جىلدان كەيىنگى) يدەيالىق جانە كوركەمدىك جاعىنان دا جاڭا ادەبيەتىمىزدە قوسىلعان قۇندى دۇنيەلەر. ويتكەنى ول تۇستا پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا جانرلارىنىڭ بارىنە دە ارالاستى. دەسە دە پروزالىق شىعارمالارى جۇرت نازارىنا كوبىرەك ىلىكتى. ءىرى قىتاي قازاق پروزا جانرىنىڭ ىرگە تاسىن قالاپ، شاڭىراعىن كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ جازعان كەيبىر اڭگىمەلەرى قىتايداعى از ۇلتتار ادەبيەتىندەگى پروزا جانرىنىڭ وزىق ۇلگىسىنە اينالدى.

قالامگەردىڭ «العاشقى ادىمدا» اڭگىمەسىمەن باستاعان الۋان تاقىرىپتاعى اڭگىمە، دراما، وچەرك، شالقىمالارى ءومىر جاڭالىعىن وزەك ەتىپ، تيپتىك وبرازدار جاساۋىمەن ەرەكشەلەنىپ، قىتاي قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، بۇكىل قىتاي ادەبيەتىندە دە وزىندىك ورىن الدى. ونىڭ شىعارمالارى باسقا ۇلت تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، وزگە ەلدەرگە دە تانىلدى.

«العاشقى ادىمدا» قاتارلى بىرقانشا اڭگىمەسى قىتاي، اعىلشىن، ۇيعىر، ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، مەملەكەتتىك جۋرنالداردا باسىلدى. قىتاي مەملەكەتىندەگى وسى زامان جازۋشىلارىنىڭ تاڭدامالى اڭگىمەلەر جيناعىنا كىرىپ، جوعارى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلدى.

ونىڭ اڭگىمە، دراما، وچەرك، شالقىمالارى 1963 جىلى «العاشقى ادىمدا» دەگەن اتپەن ءبىر جيناق، 1965 جىلى «اۋىل كوكتەمى» دەگەن اتپەن قىتاي تىلىندە ءبىر جيناق بولىپ باسپادان جارىق كوردى.

پروزا جانرىندا قالامگەر – جاڭا ءومىردىڭ كەڭ تىنىسىن، سان-سالاسىن، ويى مەن قىرىن قوعامدىق وزگەرىستەردىڭ بەل-بەلەستەرىن، ونىڭ قويناۋىندا بولعان ءىرى-ءىرى وقيعالارمەن كوركەمدەپ بەرۋىمەن وقىرماندار ىقىلاسىنا بولەندى.

ول كەرباقپا يدەيا، كەراناۋ ويدىڭ يەلەرىن اياۋسىز اجۋالادى. تىڭ تىرشىلىككە ءسۇيىندى. ۋاقىت اعىمىنا ساي دارا وبرازدار جاسادى.

«العاشقى ادىمدا» اڭگىمەسىندە جازۋشى قىتايداعى قوعامدىق جاڭا وزگەرىستەرى مول دابىرالى جىلدارىنداعى جەكەمەنشىككە كوشۋدەگى سوتسياليستىك جولدىڭ وزگەرتىپ، كوللەكتيۆتى كووپەراتسيالاستىرۋ ارەكەتتەرىن، وزگە قالامگەرلەردەن بۇرىن، العاشقى بولىپ شىعارماسىنا ارقاۋ ەتتى. ءارى جات پيعىلدارعا اياۋسىز سوققى بەردى. جاڭا قوعام ادامدارىنىڭ بەلسەندى ىستەرىن ماداقتايدى.

كووپەراتسيالاسۋ ءىسى باستالىپ، حالىق قاۋىرت سوعان جۇمىلىپ، اۋىل-شارۋاشىلىعىنداعى كوللەكتيۆتەندىرۋگە بەتتەگەندە جاپالاق ءوزىنىڭ الدىنداعى بەس-التى قاراڭ-قۇراڭىن وعان قوسۋعا قيماي شەگىنشەكتەيدى. ول وسى مالدىڭ وسىمىمەن وتباسىن اسىرايتىن پايدا تابامىن دەپ ەسەپ قيۋلاستىرادى.

ال ونىڭ ايەلى ءماريا وسى از قاراڭ-قۇراڭ العاشقى مويىنسەرىككە بىرلەسكەننەن كەيىن عانا قوراعا كەلگەنىن ايتىپ، قولداپ، اقىلى تايازداۋ، كۇيگەلەك كۇيەۋى جاپالاققا ءجون سىلتەيدى. ايەلدىڭ بۇل زەردەسىن تانىعان ۋاڭ لي مەن وسى يگىلىكتى جۇمىسقا باستاماقشىلىق جاساپ جۇرگەن اسقار مارياعا ريزاشىلىق تانىتادى. ول كوپتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، كووپەراتسيانىڭ القا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سايلانادى.

جۇمىس ءونىمدى جۇرەدى. جان-جارى ارقىلى جاپالاققا دا ۇگىت، ناسيحات جۇمىسى جۇرگىزىلەدى. وسى تۇستا اۋىل ادامدارىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەزىپ-قاناپ كەلگەن باي قۇديار بۇل جاڭالىققا قارسىلىق تانىتادى. ول جاپالاقتىڭ اڭعالدىعىن، قوراسىنداعى قاراڭ-قۇراڭىن قيماي جۇرگەنىن ەستيدى. ءارى  جاپالاقتىڭ ايەلى ءماريا كورىكتى دە اقىلدى، سانالى بولعاندىقتان ۋاڭ لي مەن اسقاردىڭ ونى تاربيەلەپ جۇرگەنىن جاپالاققا كەرىسىنشە جاماندىققا جوري ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ قىزعانىشىن قوزدىرادى. ءماريانىڭ بىرنەشە جىلدان بەرى بالا كوتەرمەي ءجۇرىپ، وسى جۇمىسقا ارالاسىپ، اسقارمەن جاقىنداسقاننان كەيىن قۇرساقتى بولۋى اسقارمەن اشىنالىعىنان دەپ، جاپالاقتىڭ قىزعانىشىنا تاعى دا وت كوسەيدى.

بۇنى ەستىگەن جاپالاق اسقارعا ءتىسىن باسىپ، وشىگەدى. ادال جان-جارى ءماريا ەكەۋىنىڭ اراسىنا وت تۇسەدى، اراقاتىناسى وزگەرەدى.

قۇديار كەزدەسكەن سايىن جاپالاقتىڭ باسىن اينالدىرىپ، ونى وزىنە ابدەن باس شۇلعىتىپ الىپ: «اسقار ۋاڭ ليدىڭ اسىراندى قىرعيى. بۇدان بىلاي قىتايلاردان ىرگەڭدى اۋلاق ۇستا. اكەم مارقۇم تاقۋا، سوفى ادام ەدى. قىتايلارمەن ىدىس-اياعىڭدى ارالاستىرساڭ، لاستاناسىڭ دەيتىن»، – دەپ، جاپالاقتى ءجۇنجىتىپ جىبەرەدى.

مىسىق تىلەۋلەس قۇديار جاپالاقتى اسقارعا جاۋىقتىرىپ، ەندى كووپەراتسيادان ەلدى بەزدىرۋ، ۇلتتار اراسىنا بۇلىك سالۋ ارەكەتىنە ونى ايداپ سالىپ، سىرتىنان باقىلايدى.

قۇديارعا يمانداي ۇيىعان جاپالاق اۋىردىم دەپ، ەڭبەككە دە، جيىنعا دا بارماي، ۇيىنە جاتىپ الىپ، ءتۇن جاستانىپ كووپەراتسيا ۇجىمىنىڭ مۇلكىن قيراتۋعا كىرىسەدى. ول اسقار باستاعان ۇجىمنىڭ بۇلىعىنىڭ ءبىر دوڭگەلەگىن تۇندە بارىپ، شىعارىپ الىپ، جەرگە كومىپ تاستايدى.

ول اسقارعا جاۋ ىققانى سونشا، ونىڭ سوڭىنان ءىزىن اڭدىدى. كووپەراتسيا باس القالارىنىڭ جيىنىنىڭ ماڭىزى وزىنە تۇسىندىرۋگە ماريامەن بىرگە ۇيىنە كەلگەن اسقاردى سىرتىنان باعىپ تۇرىپ، ۇيىنە ىلە-شالا، سوڭدارىنان كىرگەن ول: «ماريامەن بىرگە جاتقاندا ۇستاپ الدىم» دەپ، جانجال شىعارىپ، اۋىلدان بولىنە كوشەدى. قۇدياردىڭ بەرگەن اقىلىمەن ءبىر شالعايدا جالعىز ءۇي وتىرادى. ءماريا بوسانعاننان سوڭ، بالاسىنىڭ وزىنە تارتقانىن وڭىنەن كورىپ، بالاعا، مارياعا ءجىبيىن دەسە دە قۇديار «بالا سەنىكى ەمەس، تۇرىنە الدانبا» دەپ، تاعى ازعىرادى. بۇل ارەكەتتىڭ ارعى سىرىن ءماريا اڭعارىپ، ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن قۇديار ەكەنىن كووپەراتسياعا مالىمدەيدى. قۇديار قولعا الىنادى. جاپالاق قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ قوسىلادى.

اڭگىمەنىڭ وقيعاسى تارتىمدى، قۇرىلىمى شىمىر، ءتىلى كوركەم.

ق.قوزىبايۇلىنىڭ اڭگىمەلەرى مەن درامالارىنداعى تيپتىك وبرازدار

قاۋسىلقان قوزىبايۇلى «شاعىلعان توسەك» اتتى كومەدياسىندا ەسكىلىكتىڭ ەتەگىنە وشاعانداي جارماسىپ، دىندىك بۇعاۋ شىرماۋىنا ماتالىپ، جاڭا ادامدارعا كۇدىكپەن قاراپ، وقۋ دەسە باسى اۋىراتىن ورىكبايدى مىسقىلدى كۇلكىگە اينالدىرادى.

قالامگەر «ون جىلدىقتىڭ وزاتى» اڭگىمەسىندە سول ۋاقىتتاعى جاڭا ادامداردىڭ ۇزدىك يدەياسى مەن ەڭبەكتەگى وزىق جەتىستىكتەرىن وزگەلەرگە ۇلگى ەتتى. «تاماشا ءومىر» اڭگىمەسىندە ءار ۇلت حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ، ۇلتتار دوستىعىنىڭ ەل ەكونوميكاسىن جەتىلدىرۋگە قوسقان ۇلەسىن ماراپاتتادى.

تالانت يەسى «قىرىقباي» اتتى كومەدياسى مەن «حات» اڭگىمەسىندە جاڭا ومىردەگى جۇرت ۇستىنەن پايدا تاپقىش، سۋىققولدىلاردى اياۋسىز سىن تەزىنە الادى. ال «راس پا اكە؟» اڭگىمەسىندە «سولاقاي ساياساتتىڭ» ەل تىرشىلىگىن تورعايداي توزدىرىپ وتىرعانىن اشىنا كۇلكىگە اينالدىردى. ول، اسىرەسە، ساساتتاعى اسىرا سىلتەۋدىڭ سالدارىنان ازاپ شەككەن حالىق بۇقاراسى مەن زيالىلار قاۋىمىنا قابىرعاسى قايىستى. ەندى قاۋسىلقاننىڭ اڭگىمەلەرىندەگى كوركەمدىكتى سارالاپ كورەيىك.

جازۋشى «العاشقى ادىمدا» اڭگىمەسىندەگى جاڭا قوعامنىڭ جاڭا تىنىسىن سەزىنگەن ءماريا، وعان كەرى بۇلدىرگىش قۇديار، «ون جىلدىقتىڭ وزاتىنداعى» ەڭبەك مايدانىنداعى تياناق پەن دامەتكەن، ولاردىڭ قارسىلاستارى نۇرعالي، «شاعىلعان توسەك» كومەدياسىنداعى ورىكباي، «حات» اڭگىمەسىندەگى كۇلاي، «قىرىقباي» كومەدياسىنداعى قىرىقباي، «راس پا اكە؟» اڭگىمەسىندەگى شىنايى ەڭبەك وكىلى تولەۋباي، ونىڭ ادىمىن اشتىرعىسى كەلمەيتىن «سارىقۇلاق» دۇيجاڭ، (وترياد باسشىسى) تاعى باسقا شىعارمالارىنداعى كوپتەگەن كەيىپكەرلەرى ءومىر شىندىعىنان سۇرىپتالعان تيپتىك تۇلعالار. بۇلار قاتاڭ تالعامنان، جازۋشى شەبەرلىگىمەن دۇنيەگە كەلتىرىلگەن وبرازدار. كەيبىرى قوعامدىق بەلسەندىلىگىمەن كوزگە تۇسسە، كەلەسىسى ادال ماحابباتتىڭ قۇرباندارى.  وشپەندىلىك پەن جيىركەنىش تۋعىزاتىن، جاڭا داۋىرگە جات پيعىلدار دا ەل اراسىندا بولعان، بولۋعا ءتيىس كەيىپكەرلەر.

وسىلاردىڭ ىشىندە «العاشقى ادىمداداعى» ءماريا وبرازىنا وي جۇگىرتەيىكشى. ول قۇدياردىڭ سوزىمەن ايتقاندا جاپالاقتىڭ باعىنا جولىققان جان. ول ءوڭ دەسە ءوڭى بار، مىنەزى بيازى، بيىك تالعامدى، وزىندىك ورەلىك ويى بار كەلىنشەك. وسەك-اياڭعا جەلپ ەتە قويمايتىن، ۇستامدى، سابىرلى ايەل. ول اڭعال دا كۇيگەلەك قوساعى جاپالاققا ادال. ول ورەسى تار كۇيەۋىنىڭ تەرىس ارەكەتتەرىنە دە سابىرمەن توزە بىلەدى. اسىقپاي ءىس-ارەكەتتىڭ سوڭىن باعىپ، پاراسات، پايىمىمەن ءبارىن دە ورىن-ورىنىنا كەلتىرەدى. ءماريا ءوز ورتاسىندا سول ورتاداعى قايشىلىقتار كۇرەسىنىڭ جەڭىمپازى رەتىندە بىرگە ەسەيىپ، ساناسى جەتىلىپ كەلە جاتقان بەلسەندى. ونىڭ قاتەلىككە جانى قاس، بىراق ونى دا ءوزى-ءوزىن تانىعانشا قاتە بىلەدى. ەرلى-زايىپتىلىق تۇرعىسىنان قارامايدى.

ءماريانىڭ حاراكتەرى جاڭاشا ومىرگە، وركەن جايا باستاعان قوعامعا، ەل بىرلىگىنە، ۇلتتار ىنتىماقتىعىنا قارسى ارەكەت جاساۋشى قۇديار تەكتەس ادامدارعا قارسى كۇرەس بارىسىندا اشىلادى. ءماريا قازاق ساحاراسىنداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ۇجىمعا ادال، ارتقا قاراپ، الدىعا وزىپ بارا جاتقان قاراپايىم اۋىل ايەلىنىڭ شوقتىعى جوعارى ءتيپى.

«ون جىلدىقتىڭ وزاتتارىنداعى» تياناق جاسى ۇلعايعان ادام بولسا دا، قاجىرلىلىقپەن باققان قويلارىنان جىل سايىن كوپ ءتول الىپ، بىلايعىلارعا ۇلگى كورسەتەدى. ول ءوز ءومىرىن ابدەن قادىرلەيدى. ءومىر تاجىريبەسىن داۋىرىنە تارتۋ ەتكەن، كوللەكتيۆتىڭ مۇلكىنە ءوز مۇلكىندەي قارايتىن كىرشىكسىز، ادال جۇرەكتى، وزات شوپان. ال ونىڭ قىزى دامەتكەن – ءومىردىڭ تەپكىسىنەن قۇتىلىپ، تەڭدىككە قولى جەتكەن، جاڭا داۋىرگە، جاڭا تۇرمىسقا شىنايى ريزا، زەردەلى دە قايراتتى، كولحوزداسقان جاڭا اۋىلداعى وزىق، ويلى ايەلدەردىڭ ءبىرى. بۇلار جازۋشى ق.قوزىبايۇلىنىڭ قالامىنان تۋعان ۇنامدى كەيىپكەرلەردىڭ كورنەكتى تۇلعالارى.

ەندى ەل ومىرىندەگى جاڭالىق اتاۋلىنى مويىنداعىسى كەلمەيتىن وركەۋدە كەيىپكەرلەر دە بارشىلىق. ولاردىڭ كوپشىلىگى قايشىلىقتى قاقتىعىستار كەزىندە بوي كورسەتەدى. قالامگەردىڭ  «العاشقى ادىمدا» اڭگىمەسىندەگى قۇديار جاڭا داۋىرگە، قوعامدىق ساياساتقا بارىنشا قارسى، ايلالى كەيىپكەر. ول ءوزى جارىمجان بولسا دا، ايەلقۇمار. قىزعانشاق مىنەزدى جاپالاق سىندىلاردى يلەۋىنە تەز كوندىرەدى. بىليشا ايتقاندا ءوز ويىنداعىسىن جۇزەگە اسىرا بىلەتىن ىقپالدى بەينە

«ون جىلدىقتىڭ وزاتىنداعى» نۇرعالي دا جاڭا قوعامعا دەگەن قارسىلىعىن قايتىس بولىپ، الجاسىپ جۇرگەن، جاسى ەگدە تارتقان ءشارىپتىڭ شالاقويلىعىن ءساتتى پايدالانىپ، قارسىلىق ارەكەتتەردى سونىڭ قولىمەن جاساتادى. كۇرەس ۇستىندە كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنى ايعاقتالادى.

ق.قوزىبايۇلىنىڭ شىعارمالارىنداعى ۇنامدى-ۇنامسىز كەيىپكەرلەر ءارالۋان وقيعالار قاقتىعىسى كەزىندە جاق-جاققا ىرىكتەلىپ، قايسىبىر كۇلكى وبەكتىسىنە اينالدىرعاندار دا ءوز ورتالارىنا قاراي ىڭعايلاسادى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى جازۋ شەبەرلىگىمەن دارالانعان وبرازدار.

ۇنامدى كەيىپكەرلەر جۇرتشىلىقتى ءسۇيىندىرىپ، ۇنامسىز كەيىپكەرلەر جيىركەندىرىپ، وزگەرمەلى كەيىپكەرلەر اراجىكتى اشىپ-قوسۋ قىزمەتىن اتقارادى.

«راس پا اكە؟» اتتى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» تاقىرىبىنا جازىلعان، قىسقا اڭگىمەسىندە جازۋشى سارىقۇلاق ءدۇيجاڭ (وترياد باسشىسى) حاراكتەرىن دارالاي ەرەكشەلەۋى راسىندا شەبەر. سارىقۇلاق سول وتريادتاعى قاراپايىم حالىق بۇقاراسىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ار-ۇياتتان ءۇش كۇن بۇرىن ەمەس، ءۇش جىل بۇرىن تۋعان، اراققا ابىرويىن بەرگەن مانساپتىڭ قۇلى». وعان اردىڭ، ۇياتتىڭ ەش كەرەگى جوق. ول كىسىلىك مانساپتا عانا دەپ تۇسىنەدى. ونىڭ تانىمىندا ادام بولۋ ءۇشىن مانسابىڭ بولۋى كەرەك. ال قاراپايىم ادام مانساپتى ادامنان باعىنىشتىڭ قۇلى. سارىقۇلاق سودىرلىق، دورەكىلىك، وراشولاقتىق، اقىماقتىق، توپاستىق، توعىشارلىق مانساپتى ادامنىڭ باسىندا دەپ قابىلدايدى. جوعارىدا ايتىلعان مىنەزدەر تەك قاراپايىم بۇقارادا عانا ءتان دەپ ءوز باسىنا ماڭايلاتپادى. سوندىقتان ول ءوزى نە ىستەسە دە جاراسىمدى، ءارى دۇرىس دەپ سەزىنەدى. بۇقارامەن بايلانىسىنداعى سوراقىلىعىنا باسقالار كۇلسە دە تىم بيازىلىعى مەن سۇيكىمدىلىگىمدى ساقتادىم دەپ بىلگەن. ءارى ءوزىن بۇقارادان جوعارى، مادەنيەتتى، ءبىلىمدى سەزىنەتىن. ول ءوزىن سايقىمازاق ەتىپ تۇرعان ەلگە قاراتا: «بۇل نەتكەن ادەپسىزدىك، ۇياتسىزدىق؟» – دەپ، كوك شەگىر كوزىن ويناتىپ، ەجىرەيدى. مىنە، بۇل سارىقۇلاققا ءتيىستى دارالىق. قاۋسىلقان كەيىپكەرلەردى تيپتەندىرۋگە دە، دارالاۋعا دا شەبەر جازۋشى. سارىقۇلاقتىڭ دارالىق مىنەزى لۋ ءشۇننىڭ كەيىپكەرى اQ-دىڭ دارالىق حاراكتەرىن ەسكە تۇسىرەدى. ق.قوزىبايۇلىنىڭ شىعارماشىلىق تۇرعىدان جەتىلۋى قىتايدىڭ قازاق پروزاسىندا بەدەلدى ورنى بار كورنەكتى اڭگىمە جازاتىن قالامگەر ەكەنىن دالەلدەپ-اق تۇر.

ونىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ اراسىندا سىنالعاندارى دا ومىردەگى ءوز ورنىن ايعاقتاعان. ول كەرىتارتپا، وركەۋدە، ءدىني سالت-سانانىڭ شىرماۋىنان قۇتىلا الماي جۇنجىگەندەردى ەتەك باستى قالاقتىقتى، پايداكۇنەم وبىرلار مەن توپاستىقتى، كوپشىلىك اراسىنا وت سالعىش بۇلدىرگىلەردى جەرىنە جەتە اشكەرەلەپ، ولاردىڭ پورترەتىن تيپتەندىرە ويناتقان. تالانت يەسىنىڭ اڭگىمەلەرى مەن كومەديالارىنداعى جاپالاق پەن ءشارىپ، بيعايشا مەن كۇلاي جانە كۇلكىلى كەيىپكەرلەر ورىكباي مەن قىرىقبايلار وقىرماندار كوكەيىندە ساقتالىپ قالادى.

قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ وبراز جاساۋ ەرەكشەلىگى

قاۋسىلقان قوزىبايۇلى –  ءوزىنىڭ اڭگىمەلەرى مەن كومەديالارىنىڭ، وتكىر پامفلەتتەرىمەن وچەركتەرىنىڭ كوركەمدىلىگىمەن تانىلعان دارىندى قالامگەر. ءارى وزگەلەرگە ۇقسامايتىن جەكە باس ستيلىمەن ەرەكشەلەنىپ، تۇرعىلاس جازۋشىلارى ورتاسىنان ويىپ ورىن العان تالانت يەسى.

– قاۋسىلقان – تيپتىك وبرازداردى تۇلعالاندىرۋدا كەيىپكەرلەردى تىكەلەي، جاناما ءارى قوسالقى سۋرەتتەۋلەرمەن بايىتۋعا توسەلگەن جازۋشى.

شىعارمادا تيپتىك كەيىپكەرلەردى ورتاقتىقتا دارالاي سۋرەتتەۋدىڭ ەكى ءتۇرلى امالى بار. ونىڭ ءبىرى – تىكەلەي، ءبىرى – قوسالقى سۋرەتتەۋ. تىكەلەي سۋرەتتەۋگە – كەيىپكەرلەردىڭ قابىلەتىن، كەلبەتىن، ءتىلىن، قيمىل-ارەكەتىن، كوڭىل كۇيىن سۋرەتتەۋ، تۇيىندەي ايتقاندا پورترەتىن جاساۋ جاتادى. ال قوسالقى سۋرەتتەۋ دەپ – بايانداۋشى اۋزىنان كەيىپكەردىڭ ءومىربايانىن، الەۋمەتتىك جاي- كۇيىن يدەيالىق كوزقاراسىن، ازاماتتىق ۇستانىمىن ايتقىزۋ ارقىلى كەيىپكەرلەرگە سيپاتتاما بەرۋدى ايتامىز. قاۋسىلقاننىڭ شىعارمالارىندا بۇل ادىستەر جاقسى قالىپتاسقان. مىسالى، اۆتور ءماريانىڭ پورترەتىن بىلاي بەرەدى: «كۇمىس جۇزىككە ورناتقانداي قارا مەرۋەرتتەي كوزى، «جۇپ-جۇمىر اق تاماعى»، «تولىقتاۋ كەلگەن ورتا بويى بار»، ءوڭدى ايەل («العاشقى ادىمدا»). جانە «وسى ءسىز ويلاعان وي مەندە بولعانى قاشان، ايتايىن دەسەم جاسقانام»، – دەپ، ءشارىپ نۇرعاليعا سۇمىرەيە قاراپ،  «جاس بالانىڭ وكشەسىندەي قىلتان بىتپەگەن قىزىل يەگىن ۋقالاي بەردى» («ون جىلدىقتىڭ وزاتى»).

«ونىڭ قۋانعانى سونشالىق، ىرجيىپ كۇلگەندە كويكيىپ تۇراتىن تاقىر يەگىن ۇستىڭگى ەرنىنە جار قاباقتاي ءتونىپ تۇراتىن ۇزىن يمەك مۇرنى قوسىلىپ كەتە جازدادى» ت.ب. ءبىز سىرتقى سۋرەتتەر ارقىلى كەيىپكەرلەر مەن جاقىن تانىسىپ وتىرامىز.

تارلان تالانت يەسىنىڭ كەيىپكەرلەردى تىكەلەي سۋرەتتەۋىندەگى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى الەمىن جىمداستىرا كەيىپتەۋ ءتاسىلى. جازۋشى  قۇبىلمالى كەيىپكەرلەر جاساۋدا دا ءتۇرلى ادىستەر پايدالانادى. ونىڭ جازۋداعى وسىنداي شەبەرلىك ادىستەرىن وقىرماندار وتە جاقسى قابىلدايدى.

اسىرەسە، تىكەلەي سۋرەتتەۋلەردە كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى دۇنيەسىن اشۋ – كەز كەلگەن قالام يەسىنە وڭايعا تۇسپەيتىن بۇراڭى مول قيىنىراق ءتاسىل. قاشان دا پسيحولوگيالىق مىنەزدەۋ سول كەيىپكەرلەردىڭ حاراكتەرىن تولىق ايشىقتاۋدىڭ نەگىزگى شارتى. ق.قوزىبايۇلىنىڭ شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەرى وسى پسيحولوگيالىق كوڭىل كۇيمەن دە بىزگە تانىمال بولىپ وتىرادى. بۇعان مىسال، جاپالاقتىڭ بۇلقان-تالقان بولىپ، بويىن اشۋ كەرىنەپ، اۋىلىنان بولىنە كوشىپ، كولىكتەرىن اسىقتىرا ايداپ، اۋىق-اۋىق ارتىنا قاراپ قويىپ، وندا دا ۇمىتپەن ەمەس، كۇدىكپەن قاراپ كەتىپ بارا جاتقانداعى كوڭىل كۇيىنىڭ سۋرەتى ونىڭ سىرتقى قۇبىلىسىنداعى وقىس بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ بۋرىل باسىنىڭ وتقا كۇيگەندەي دۋىلدارى ىشكى دۇنيەسىندەگى قايشىلىقتىڭ تولعاعى جەتكەندە سىرتقا تەپكەن قۇبىلىسى عوي.

جازۋشى جاپالاقتىڭ ىشكى دۇنيەسىندەگى بۇلقىنىستىڭ شيەلەنىستىڭ شەگىنە جەتكەن كەزدەگى سىرتقى ارەكەتىندەگى «دارەتىم بولماسا دا، مىنا جاڭا تىلەگىم ءۇشىن تايەم سوعىپ بولسا دا وقيىن دەپ، جۇگىنىپ وتىرا قالىپ، جەر وشاق قازعان بۇقاداي ەكى الاقانىمەن توپىراقتى بۇرقىلداتا جونەلدى» قاتارلى سۋرەتتەۋلەر ارقىلى ونىڭ حاراكتەرىنىڭ ىشكى دۇنيەسىن تولىق اشقان. بۇل سۋرەتتەر ارقىلى ونىڭ مىنەزىنەن مىنانى انىق كورۋگە بولادى. كۇيگەلەكتىك جاپالاقتىڭ اڭعالدىعىنا جەلكەلەپ ءمىنىپ، ونىڭ تۇلعاسىنا بوياۋ بولىپ جاعىلعان. ءبىز ونىڭ شىعارماداعى وبرازىنان وسى سۋرەتتەر ارقىلى، بويىندا كەمشىلىگى بولا تۇرسا دا جۇرەگىندە كومەسكى، كولەڭكەلى بۇكپەسى جوق ادام ەكەندىگىن سەزىنەمىز. سوندىقتان ونىڭ ءمىنى ءزىلسىز كۇلكى شاقىرتا وتىرىپ، وعان دەگەن تىلەكتەستىككە يتەرمەلەيدى. ونىڭ كووپەراتسيادان بولىنە كوشۋى قۇدياردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋى مەن اسقاردى دۇرىس تۇسىنبەۋىنەن عانا ەدى.  ونى بارلىق قاتەلىككە ۇرىندىراتىن بويىنداعى اڭقاۋلىعى. ءبىز جاپالاقتىڭ بۇل مىنەزىن ونىڭ جاندۇنيەسىن قالامگەردىڭ تولىمدى سۋرەتتەۋى ارقىلى ابدەن تانيمىز. جاپالاقتىڭ كوڭىلكۇي وزگەرىستەرى ايناداعىداي جارقىرادى.

جازۋشى كوڭىل كۇيدەگى تولقۋلاردى تابيعات سۋرەتىمەن دە جىمداستىرا استاستىرادى. تابيعات سۋرەتى تۋرالى ماۋ دۋن «قانشاما اسەرلى شىقسا دا ول كورىنىس كەيىپكەردىڭ كوزقاراسىن سول ساتتەگى ونىڭ رۋحتى الەمىمەن ۇشتاستىرا الماسا، ول پەيزاجدى تىرىلتە الماعان بولىپ قالادى. تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ سۋرەتى، سونداي-اق ءۇي-جاي بۇيىمدارىنىڭ كورىنىستەرى كەيىپكەر وبرازىن مولىقتىرۋعا دانەكەر بولۋى ءتيىس»، – دەيدى.

ماسەلەن، «قاس قارايىپ كەلەدى، تاقىر دالا، جەل بارعان سايىن ەلەۋرەپ، اسپاندا بۇلت قويۋلانىپ، ۇشقىنداپ قار دا تۇسە باستادى. كوك پراشكەگە ءداۋ بولىپ تيەلگەن كوكپەڭبەك توتيايىنداي پىشەننىڭ ۇستىنە وتىرىپ العان دامەتكەن قارا جولمەن تارتىپ كەلەدى. بۇلت ءۇيىرىلىپ، بوران بۇرقانعان سايىن، دامەتكەننىڭ دە قاباعى ءتۇيىلىپ، كۇدىگى كۇشەيە باستادى» («ون جىلدىقتىڭ وزاتى»). «قارلى بوران بارعان سايىن ەرەۋلەپ، تۇڭدىگى جوق شاڭىراقتان جىنىن بۇرىككەن بۋراداي قاردى وراپ اكەپ وتقا بۇركەدى. مازداپ جانعان قىزىل جالىن وعان ءپىشۋ دەپ قانا جاۋاپ قايىرادى» دەگەن تابيعات سۋرەتتەرى كەيىپكەردىڭ كوڭىل كۇيىن اشا تۇسۋدە شەبەر پايدالانىلعان.

ال ەندى جازۋشىنىڭ تيپتىك كەيىپكەرلەردى دارالاۋداعى قوسالقى سۋرەت ارقىلى ادامنىڭ حاراكتەرىن اشۋ شەبەرلىگىنە كوز جىبەرەيىكشى.

مىسالى، «ون جىلدىقتىڭ وزاتىنداعى» تياناقتىڭ قىزى دامەتكەن اۋىل ايەلدەرىنىڭ ىشىنەن شىققان بەلسەندى كادر. جازۋشى وسى كەيىپكەردىڭ تاريحىن نۇرعالي مەن ءشارىپتىڭ ديالوگى ارقىلى شەبەر بەرگەن. وسى ەكەۋىڭ «اپاما جەزدەم ساي» ەمەسسىڭدەر مە، سەن ءبىر قامشىنىڭ سابىن سىندىرىپ، ول ءبىر قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ شىعىپ وتىر»، «قوراڭدا قويىڭ، ورىستە جىلقىڭ جاتقاندا سەن قاي كەدەيگە بارىپ «قىزىڭدى بەر» دەپ جالبارىنىپ ەدىڭ، سەنىڭ لەبىڭدى بايدان قايتقان ءبىر قاتىن تۇگىل، ون بەس جاستاعى قىز قايتارىپ كورىپ پە ەدى. شىركىن، مىنا ءبىر بايدان قايتىپ كەلىپ وتىرعان قاساڭ بايتالدىڭ باعىڭدى باسقا تەۋىپ وتىرعانىن كوردىڭ بە؟ –دەپ، «كەيىپ وتىرعان ادامداي اۋىر كۇرسىندى، قاباعى دا ءتۇسىپ كەتتى» دەگەن سۋرەتتەر قوسالقى سۋرەتتەر. بۇندا جازۋشى ءبىر جاعىنان دامەتكەننىڭ تاريحي جاعدايىن، وسكەن ورتاسىن، تاعى ءبىر جاعىنان نۇرعالي مەن ءشارىپتىڭ ىشكى الەمىن اشا تۇسكەن.

2) قاۋسىلقان قوزىبايۇلىنىڭ شىعارمالارىنداعى تيپتىك حاراكتەرلەر كوركەم ءتىل ارقىلى ءساتتى دارالانعان.

ادەبي شىعارمالارىنداعى تيپتىك كەيىپكەرلەر جازۋشىنىڭ ءتىلى ارقىلى دا ءتىرى تۇلعالىعىن تانىتا الادى. م. گوركي: «ادەبيەتتىڭ كورنەكتى قارۋى ءسوز، كوركەم ءسوز، ءبىزدىڭ بارلىق جان دۇنيەمىزدى، جان-جاقتىلى اسەرلى سەزىمدەرىمىزدى، قيمىلدارىمىزدى بەينەلەيدى. ادەبيەت ول ءسوزدىڭ كومەگى مەن جاندى سۋرەتكە اينالعان كوركەمونەر، ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىنا، تولىق وبرازبەن تۇلعالانۋى، قانشالىقتى قاراپايىم، تۇسىنىكتى، ايشىقتى بولسا، سۋرەتتەلگەن قۇبىلىستىڭ ادامعا اسەر بەرۋى، ادامنىڭ حاراكتەرىن بەينەلەۋى، اسىرەسە ادامدار ورتاسىنداعى قارىم-قاتىناستى سۋرەتتەۋى سونشالىقتى شىنايى بەكەم بولا بەرمەك»، – دەگەن ەدى. وسى تۇرعىدا باعالاپ ق.قوزىبايۇلى ءوزىنىڭ ءتىل بايلىعىمەن دە سۋرەتكەر. جازۋشى ق.قوزىبايۇلى ەڭ الدىمەن شىعارما كەيىپكەرلەرىن تۇرقى، دۇنيەتانىمى بويىنشا سويلەتىپ، كەيىپكەر مىنەزىن اشادى. مىسالى، «كوپ ادامدار كەدەيدىڭ بوكتەرىنشەگىندە بولىپ كەتتى»، «وي، ءتايىر، مىنا زاماننىڭ بىزدەن قىرى كەتىپ تۇرعانى بولماسا، قىرىقتاعى سەن تۇگىل، الپىستاعى مەن دە ون بەستەگى قىزدى الماس پا ەدىم؟!»، «اسقار عوي ولاردىڭ ۇشىرىپ وتىرعان قىرعيى»، «سەن ءبىر قامشىنىڭ سابىن سىندىرىپ وتىرساڭ دا... ول ءبىر قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ شىعىپ وتىر» – دەگەن نۇرعاليدىڭ سوزىنەن ونىڭ جان دۇنيەسىن، جاس شاماسىن، بەت-بەينەسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتەمىز. جازۋشى قاراپايىم قازاق ءتىلى ارقىلى ءوز كەيىپكەرلەرىن جەكە-جەكە تۇلعالاپ، اعىنان جارىلا سويلەتىپ، ءىس-ارەكەت بارىسىندا كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىتادى.

قالامگەر شىعارمالارىندا حالىق ءتىلىن، ماقال-ماتەلدەر مەن قاناتتى سوزدەردى ورنى-ورنىمەن پايدالانىپ، كەيىپكەرلەرىنىڭ ۇلتقا ءتان تىنىس-تىرشىلىگىن، ارمان- مۇددەسىن، تانىم-تالعامدى بولەكشەلەيدى. سوندىقتان ونىڭ سويلەم قۇراۋداعى ماقال-ماتەلدەرى مەن قاناتتى سوزدەرى جۇيەسىن تاۋىپ، سۋرەتتەرىن كورىكتەندىرىپ، ۇلتتىق بوياۋىن ايقىنداي تۇسەدى. قالامگەردىڭ «بىلەگى ءبىر ساۋساقتىڭ، تىلەگى ءبىر»، «سەكەڭدەگەن جىگىتتىڭ سەركەشىنىڭ سورى»، «ايىندا تاپقان جىگىتتەن، جىلىندا قۇلىنداعان بيە ارتىق»، «مۇرنىنا جاراي ىسكەگى، ساباسىنا قاراي پىسپەگى»، «قۇزعىننىڭ قۇلقىنى تويسا دا، شۇقىلاۋىن قويمايدى»، «جامان قىزىڭدى ماقتانسىن دەسەڭ الىسقا بەر»، «اشىق ايەلدەن اقىماق ەر دامەتىپتى» دەگەن سەكىلدى شەشەندىك تىركەس، سويلەمدەرى، مىسقىلعا تولى ەپيتەت، تەڭەۋ، مەتافرولارى، كوركەم كەيىپتەۋلەرى ونىڭ سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىنىڭ تاماشا ۇلگىسى.

احمەتبەك كىرشىباي

اۆتوردىڭ «حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قىتايداعى قازاق ادەبيەتى» كىتابىنان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz