قازاقستان تاۋەلسiز ەل بولعالى قازاق حالقىنىڭ وتكەنi مەن كەتكەنi, تاپقانى مەن جوعالتقانى تۇگەل تۇگەندەلiپ، ونىڭ تiلi مەن دiلi, بولاشاعى مەن بولمىسى تۋرالى سوزدەر از-كەم جازىلىپ جاتقان جوق. قاتارداعى قاراپايىم وقىرمان ءۇشiن ءبارi دە دۇرىس پايىمدى تالقىلانىپ جاتقانعا ۇقسايدى. بiراق، قازاقستاندىق (بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا) جاريالانىپ جاتقان پiكiرتالاستاردى، ماقالالاردى  ۇلتتىق دەڭگەيدە عانا ەمەس، جاھاندىق دەڭگەيدە دە  وي ەلەگiنەن وتكiزiپ، عىلىمي ساراپقا سالا وقىساڭىز ياكي تىڭداساڭىز - سول قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن ءسوز ەتكەن زيالى قاۋىمنىڭ وي-پiكiرلەرi ساناڭىزدى سارساڭعا سالىپ، سان ساققا جۇگiرتكەندەي كۇي كەشەcىز. ولاردىڭ كوبi قىزبالىق سەزiمگە (ەموتسياعا) بەرىلىپ، حالىق، ۇلت، ناتسيا دەگەن ءۇش ءتۇرiلi تۇسiنiكتi بiر-بiرiمەن شاتىستىرىپ، جۇرتشىلىقتى جاڭىلدىرا بەرەتىنگە ۇقسايدى. ناعىز عىلىمي ۇسىنىستار كەزدەسپەيدى. ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا ناقتىلى  ۇلتتىق  يدەيانىڭ قالىپتاسپاي  جاتقاندىعى  دا  وسىنىڭ   سالدارىنان با، دەپ تە ويلايسىڭ.

سوندىقتان دا، بiز، ەڭ اۋەلi, حالىق، ۇلت، ناتسيا دەگەن كۇردەلi ۇعىمداردىڭ ارا-جىگىن  اجىراتىپ  بەرەتىن ارقيلى عىلىمي انىقتامالاردى وزىمىزشە جۇيەلەپ، قازىرگى قازاقي ناقتىلىققا جاقىنداتىپ تالقىلاۋدى ءجون كوردىك. ەگەر ورىس تىلىنە جۇگىنسەك، حالىق - نارود (سانى از حالىق - نارودنوست), ۇلت - ناتسيونالنوست، ناتسيا - ناتسيا (ناتسيا - قازاقشاسى جوق حالىقارالىق، عىلىمي تەرمين).

قازاقستان تاۋەلسiز ەل بولعالى قازاق حالقىنىڭ وتكەنi مەن كەتكەنi, تاپقانى مەن جوعالتقانى تۇگەل تۇگەندەلiپ، ونىڭ تiلi مەن دiلi, بولاشاعى مەن بولمىسى تۋرالى سوزدەر از-كەم جازىلىپ جاتقان جوق. قاتارداعى قاراپايىم وقىرمان ءۇشiن ءبارi دە دۇرىس پايىمدى تالقىلانىپ جاتقانعا ۇقسايدى. بiراق، قازاقستاندىق (بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا) جاريالانىپ جاتقان پiكiرتالاستاردى، ماقالالاردى  ۇلتتىق دەڭگەيدە عانا ەمەس، جاھاندىق دەڭگەيدە دە  وي ەلەگiنەن وتكiزiپ، عىلىمي ساراپقا سالا وقىساڭىز ياكي تىڭداساڭىز - سول قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن ءسوز ەتكەن زيالى قاۋىمنىڭ وي-پiكiرلەرi ساناڭىزدى سارساڭعا سالىپ، سان ساققا جۇگiرتكەندەي كۇي كەشەcىز. ولاردىڭ كوبi قىزبالىق سەزiمگە (ەموتسياعا) بەرىلىپ، حالىق، ۇلت، ناتسيا دەگەن ءۇش ءتۇرiلi تۇسiنiكتi بiر-بiرiمەن شاتىستىرىپ، جۇرتشىلىقتى جاڭىلدىرا بەرەتىنگە ۇقسايدى. ناعىز عىلىمي ۇسىنىستار كەزدەسپەيدى. ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا ناقتىلى  ۇلتتىق  يدەيانىڭ قالىپتاسپاي  جاتقاندىعى  دا  وسىنىڭ   سالدارىنان با، دەپ تە ويلايسىڭ.

سوندىقتان دا، بiز، ەڭ اۋەلi, حالىق، ۇلت، ناتسيا دەگەن كۇردەلi ۇعىمداردىڭ ارا-جىگىن  اجىراتىپ  بەرەتىن ارقيلى عىلىمي انىقتامالاردى وزىمىزشە جۇيەلەپ، قازىرگى قازاقي ناقتىلىققا جاقىنداتىپ تالقىلاۋدى ءجون كوردىك. ەگەر ورىس تىلىنە جۇگىنسەك، حالىق - نارود (سانى از حالىق - نارودنوست), ۇلت - ناتسيونالنوست، ناتسيا - ناتسيا (ناتسيا - قازاقشاسى جوق حالىقارالىق، عىلىمي تەرمين).

حالىق - تايپالىق وداقتاستىقتان  پايدا بولعان بىرىڭعاي ەتنوستىق توپ، نەمەسە ادامزاتتىق قاۋىم. جالپى، ادامزات تاريحىندا حالىقتاردىڭ كوبى قوعامنىڭ فەوداليزم  داۋىرىندەگى رۋ-تايپالاردىڭ وداعىنان پايدا بولىپ قالىپتاستى. بىراق،  كەز-كەلگەن حالىق ءارتۇرىلى رۋ-تايپالاردىڭ قاۋىمداسۋىنان كەزدەيسوق  پايدا بولا سالعان جوق. حالىق - حالىق رەتىندە قالىپتاسۋ بارىسىندا وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى پروگرەسس پەن پروتسەسستەردى (ۇدەرىس پەن ۇردىستەردى) باسىنان كەشتى. اۋلەتتەر توپتاسىپ رۋلار قۇردى. رۋلار بىرلەسىپ تايپالار قۇرىلدى. ال، تايپالاردىڭ وداقتاسۋىنان حالىقتاردىڭ پايدا بولۋىنا العىشارتتار جاسالدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، رۋلاردى، تايپالاردى ەرىكسىز بىرىكتىرگەن ەڭ باستى وبەكتيۆتى فاكتور گەنەتيكالىق بايلانىستار بولدى. جانە دە، گەوساياسي مۇددەلەر مەن  بىرىنە ءبىرىن تاۋەلدىلىككە تۇسىرگەن ەكونوميكالىق مۇقتاجدىقتار سەكىلدى وبەكتيۆتى فاكتورلار دا سول تايپالاردى ءوزارا ارالاسۋعا  ماجبۇر ەتتى.

ال، كەلەشەك ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرىن ويلاعان اۋلەت اقساقالدارى، رۋباسىلارى، تايپالاردىڭ كوسەمدەرى مەن قولباسشىلارى حالىقتىڭ پايدا بوپ قالىپتاسۋىندا سۋبەكتيۆتى رولدەر اتقاردى.

ءتىپتى كەيبىر تاريحي ءىرى تۇلعالار وزدەرىنىڭ ساياسي جانە اسكەري ءىس-ارەكەتتەرىمەن جەر جۇزىندە ادامزات ۇرپاقتارىنىڭ ءتىلى مەن دىلىنە، ءدىنى مەن مادەنيەتىنە، كاسىبى مەن شارۋاشىلىعىنا سايكەس جەكە-جەكە قوعامدىق قاۋىمدار قۇرىپ، ءارتۇرىلى حالىقتاردىڭ پايدا بوپ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي تۇرتكى بولدى. مىسال، ءۇشىن شىڭعىسحاننىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ساياسي جانە تاريحي ءرولىن ايتۋعا بولادى. قازاق حالقى دا شىڭعىس قاعاناتىنىڭ ىدىراۋىنان كەيىنگى داۋىردە تۇركى جانە مۇڭعىل تايپالارىنىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولىپ قالىپتاستى.

گەنەتيكالىق بايلانىستار - رۋلار مەن تايپالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇدايى قۇداندالىق قارىم-قاتىناستاردا بولىپ قان جاڭارتىپ، ۇرپاق جاڭعىرتىپ  ءوسىپ-ءونۋ پروتسەسسىنىڭ جەمىسى. حالىق قالىپتاسۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە، بىرىنشىدەن، وسى گەنەتيكالىق بايلانىستار تامىر جايىپ تەرەڭدەگەن سايىن، سول حالىققا ءتان انتروپولوگيالىق تيپ جاسالدى; ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق جانە مادەني قارىم-قاتىناستار كەڭەيگەن سايىن سويلەسۋدەگى تايپالىق ديالەكتلەر بىرتىندەپ جويىلىپ، سول حالىقتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق ءتىلى قالىپتاسا باستادى. وسىلايشا، كەز-كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ حالىق رەتىندە قالىپتاسۋ كەزەڭىندە ءوز ءتىلىن ءوزى جاساپ، وسى تۋما تىلىمەن عانا ۇلتتىق سيپاتقا يە بولدى. سوندىقتان، ۇلت دەگەن تۇسىنىكتى بەلگىلى ءبىر ءتىل عانا ايقىنداپ بەرەدى. ءتىلىن ۇمىتقان حالىقتىڭ وكىلدەرى ۇلتتىق سيپاتىنان ايرىلادى. وسى ايتىلعان سوزدەرىمىزگە مىسال رەتىندە قازىرگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا تىرشىلىك ەتىپ جاتقان تۋۆالىقتاردى (تىۆالاردى) ايتۋعا بولادى. تۋۆا حالقى جوڭعار مەملەكەتى كۇيرەگەننەن كەيىن باس ساۋعالاي توز-توز بوپ ورمان، تاۋلاردى كەزىپ كەتكەن تۇركى جانە مۇڭعىل رۋ-تايپالارىنىڭ قالدىقتارىنان قۇرالدى. قازىرگى تۋۆا ءتىلى - تۇركى (قازاق) جانە مۇڭعىل تىلدەرىنىڭ قويىرتپاعىنان پايدا بولعان ءتىل. سول سەبەپتەن دە، تۋۆالىقتار وزدەرىن تۇركىتەكتەسپىز دەگەنىمەن،  بىرىڭعاي ۇلت بوپ ءالى قالىپتاسا العان جوق.

وسى ۇلت دەگەن تۇسىنىكتى ودان ارى تەرەڭدەتە  تۇسۋ ءۇشىن تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. رەسەي قۇرامىنداعى بۋريات حالقى شىڭعىسحان زامانىندا تۇركىتەكتەس، ودان 18-ءىنشى عاسىرعا دەيىن تۇركىشە-مۇڭعىلشا قوس ءتىلدى بوپ كەلسە، ودان كەيىنگى زامانداردا مۇڭعىل ءتىلدى حالىق بوپ قالىپتاستى. ال وسى زامانعى كاپيتاليستىك رەسەي داۋىرىندە سانىنىڭ ازدىعىنان بۋرياتتار بىرتىندەپ ورىس ءتىلدى جۇرتشىلىققا اينالىپ بارا جاتىر. تىلىمەن بىرگە مادەنيەتى مەن ءداستۇرى دە وشۋدە. اقىرىندا بۋرياتتار انا ءتىلىن مۇلدە ۇمىتىپ، ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتادى دا، تەك سىرتقى «مونگولويد» كەيىپىمەن ءالى دە ءبىراز ۋاقىت ۇلت ەمەس (قايتالاپ ايتام، ۇلت ەمەس) تەك عانا حالىق رەتىندە بولا الادى. وسى سەبەپتەن دە، يۋنەسكو 2005-جىلى بۋريات ءتىلىن دۇنيەجۇزىندە قۇرىپ بارا جاتقان تىلدەر قاتارىنا رەسمي تۇردە ەنگىزگەن بولاتىن. مۇنىڭ ءبارى وبەكتيۆتى جاعدايلاردا ءجۇرىلىپ جاتىر.

وكىنىشكە وراي، وسىنداي تاعدىرى ايانىشتى ۇساق ۇلتار مەن ۇلىستار دۇنيەجۇزىندە از ەمەس. قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا مەنشىكتى مەملەكەتتىلىگى جوق سانى از حالىقتار قاي ەلدە دە ەڭ اۋەلى  تىلدىك تۇرعىدان ۇلت رەتىندە قۇرىپ كەتىپ جاتىر، نەمەسە  قۇرىپ كەتۋ قاۋىپىنە تاقاپ تۇر. انا ءتىلىن ۇمىتىپ، ۇلتتىق قاسيەتىن جوعالتقاننان كەيىن عانا  حالىق  حالىق  رەتىندە بىرتىندەپ جويىلىپ، ءوزىن بودان بولدىرعان ۇلكەن حالىققا ءسىڭىپ كەتەدى. ەندەشە، ءتىل - حالىقتىڭ ۇلتتىعىن سيپاتتايتىن ەڭ نەگىزگى قاسيەتى. كەز-كەلگەن ادامنىڭ قانداي رۋ-تايپالارعا، قانداي حالىققا جاتاتىندىعى ونىڭ گەنەتيكالىق شىعۋ تەگىنە بايلانىستى بولادى دا، ۇلتتىق سيپاتى ونىڭ انا ءتىلى رەتىندە سويلەگەن تىلىمەن انىقتالادى. بۇعان دۇنيە جۇزىنە تارىداي شاشىلىپ ءومىر سۇرگەن ەۆرەي حالقى وكىلدەرىنىڭ تاعدىرى انىق مىسال بولا الادى. قازىرگى يزرايلدەن شەت ەلدەردە تۇرىپ، وزدەرىن ەۆرەيمىز دەپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى دەرلىك يۆريت ءتىلىن مۇلدە بىلمەيدى. بىراق سول ەۆرەيمىز دەيتىندەر قايدا دا، قاشان دا وزدەرىنىڭ گەنەتيكالىق ءتۇپ تامىرىنان ءنار الىپ، وزگەلەردەن ەرەكشەلەنىپ وقشاۋلانادى. ولار الەمدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە تەز بەيىمدەلگىش كەلەدى; بوتەن ۇلت تىلدەرىن انا ءتىلى رەتىندە قابىلداپ، جەتىك مەڭگەرەدى; كەز-كەلگەن قوعامدا ءوزارا ۇيلەسىمدى ورتا جاساپ، ءونىمدى ەڭبەك ىستەپ، جاپ-جاكسى تىرشىلىك قۇرا بىلەدى. ۇرپاقتارىن دا سولاي تاربيەلەيدى. ەۆرەيلەر ءسويتىپ ۇلتتىلىعىن جوعالتسا دا، گەنەتيكالىق بايلانىستارىن ۇزبەي دۇنيەنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە حالىقتىعىن ساقتاپ قالىپ وتىر. ولاردىڭ ۇلىلىعى وسىندا. سول سەكىلدى ورىس ءتىلدى جۇرتشىلىق بوپ كەتكەن قازاقتار دا قازاق حالقىنىڭ گەنەتيكالىق وكىلى بولسا دا، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندىكتەن، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلىنە جاتپايدى. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قانداستارىمىز ۇلتتىق تۇرعىدان ەمەس، تەك ەتنوستىق تۇرعىدان عانا قازاق بولىپ قالا الادى.

ەندەشە، ۇلت دەپ حالىق وكىلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوزىنىڭ انا تىلىندە جەتىك نەمەسە قاناعاتتاندىرارلىق دەڭگەيدە سويلەي بىلەتىن ءبىرتۇتاس حالىقتى ايتامىز. ءتىلىنىڭ تۇتاستىعى عانا حالىققا ۇلتتىق سيپات بەرىپ، سول حالىقتىڭ ءوزى جاساعان رۋحاني، مادەني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن كەلەشەك ۇرپاقتارىنا جەتكىزىپ، ارى قاراي دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى، حالىق «ءبىر ەتنوس - ءبىر تاۋەلسىز ەل» ءپرينتسيپى بويىنشا عانا ءبىرتۇتاس ۇلت بوپ تەز  قالىپتاسا الادى. حVIII-ءىنشى عاسىردا باستالعان پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى مەن XX-ىنشى عاسىردا جەڭگەن قازان رەۆوليۋتسياسى، وسى «ءبىر ەتنوس - ءبىر ەل» ءپرينتسيپى بويىنشا XV-ءىنشى عاسىردىڭ  ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ وزىنشە جەكە-دارا حالىق تا ۇلت تا بولىپ  قالىپتاسا العان قازاق قاۋىمىنىڭ بىرتۇتاستىعىن بۇزىپ، ونىڭ ۇلتتىق دامىسىن  بىرنەشە عاسىرعا كەيىن شەگىندىرىپ تاستادى. سونىڭ سالدارىنان قازاق حالقى كۇنى بۇگىنگە شەيىن تولىققاندى ۇلت بوپ قايتادان قالىپتاسا  الماي كەلەدى. 

حالىق تاعدىرى ونىڭ تۋما تىلىنە عانا تاۋەلدى. ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ ماڭگۇرتتىككە ۇرىنعان حالىقتى   ۇستەمدىگى كۇشتى باسقا ءبىر ۇلكەن حالىق ءوزىنىڭ قالپىنا وڭاي ءتۇسىرىپ، ءدىنى مەن دىلىنە ءسىڭىرىپ، تەڭىزدە جۇزگەن مايدا  شاباقتاردى جۇتقان جايىنداي جالماي سالادى. وسىنداي قاسىرەتتەن قازاق حالقىن تاۋەلسىزدىك عانا قۇتقارىپ قالدى.

قۇدايعا شۇكىر، الەمدەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى انا تىلىمىزدە ەركىن، نەمەسە قاناعاتتاندىرارلىق دەڭگەيدە سويلەيدى. دەسەك تە، تاعدىر تالكەگىنە كوپ تۇسكەن ءتىلىمىز الدىندا  ءبارىمىز دە جاۋاپتىمىز. ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدىڭ قاينار كوزى - وسى قازاق تىلىندە سايراي سويلەپ، ونى  كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي ءبىلۋ - بارىمىزگە ورتاق پارىز. تىلىمەن عانا قازاق حالقى وزگەلەردەن وزگەشە ۇلت بوپ ساقتالا الادى. ساياسي تاۋەلسىزدىككە قولىن جەتكىزگەن حالقىمىزعا ەندىگى جەتىسپەي تۇرعانى تەك قايران ءتىلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى عانا. بىلە بىلسەك، قازاق ءتىلى - بىزگە جوعارىداعى اللاھ-تاعالادان بەرىلگەن  كيەلى ءتىل. ءتىلىمىزدى بىلمەيتىن قانداستارىمىزدىڭ ۇلتىمىزدان باسىن الا قاشاتىندىعى دا سودان. ولار - قازاق ءتىلىنىڭ كيەسى اتىپ، كۇناكار بولعان پەندەلەر. وسى كۇناكار  قانداستارىمىز تۋعان ءتىلىن بىلمەيتىندىگى ءۇشىن ءتاڭىرى مەن حالقى الدىندا شىن نيەتىمەن تاۋباعا كەلىپ، ۇلتىمىزعا بەت بۇرسا عانا  تىل تاۋەلسىزدىگىنە جول اشىلادى. ول ءۇشىن قازاقستان جاستارىنىڭ بولاشاق ءومىرىن تەك قازاق تىلىنە تاۋەلدى بولدىراتىن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايلار مەملەكەت تاراپىنان جاسالۋى شارت.

ەندى ۇلتتان ناتسياعا كوشەلىك.

ناتسيا دەگەنىمىز ۇلت دەگەن تۇسىنىكتەن جوعارى جاتقان كوپماندى كۇردەلى تۇسىنىك. ويتكەنى، ناتسيانىڭ مازمۇنى ۇلتتاي ەمەس «ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە» وزگەرىسكە ءجيى ۇشىراپ وتىرادى. سوندىقتان دا، وسى ءححى-عاسىرعا دەيىن ناتسياعا اركىم ءارتۇرىلى انىقتاما بەرىپ كەلدى. (اسىرەسە، بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىندا ناتسيا مەن ۇلت يدەولوگيالىق نىسانامەن ادەيى بۇرمالانىپ، ءبىرماندى تۇسىنىكتەمەمەن سيپاتتالدى).  ال، ءبىز بولساق، الەمدەگى قازىرگى ناتسيالاردى پايدا بولدىرىپ، قالىپتاستىرعان ەكونوميكالىق سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى ساراپتاي وتىرىپ، «ناتسيا - يندۋستريالىق قوعامنىڭ زاڭدى دا شارتتى تالاپتارىنا جان-جاقتى جاۋاپ بەرە العان ۇلكەن ۇلتتىق قاۋىم دامۋىنىڭ ەڭ بيىك ساتىسى» - دەگەن امبەباپ انىقتامانى وزىمىزشە جوبالاپ، سونىمەن قاناعاتتانعىمىز كەلدى. بۇل جەردە وقىرماننىڭ ەسىنە   سالا كەتەتىن ماڭىزدى ءبىر ەسكەرتۋ - كەز-كەلگەن حالىق ءبىرتۇتاس ۇلت بوپ ابدەن قالىپتاسپايىنشا ناتسياعا ەشۋاقىتتا اينالا المايدى. بۇل -وتكەن جانە قازىرگى ادامزات بالاسىنىڭ باسىنان كەشكەن جانە كەشىپ جاتقان ءومىر تاجىريبەسى ء(بىزدىڭ ويدان شىعارعان ەشتەڭەمىز جوق).

جالپى، ادامزات تاريحىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن بارىنشا جەتىلدىرە وتىرىپ، ءوز ەلدەرىندە ساياسي، عىلىمي، مادەني جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى دەر كەزىندە تەز دە دۇرىس شەشىپ، وسى ماسەلەلەردەن تۋىنداعان ءىس-شارالاردى ءساتتى  دە تابىستى ۇيىمداتىرىپ جانە دە ەكونوميكاسىنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن  وز ۇرپاقتارىنىڭ كۇش-جىگەرىمەن ورناتىپ شىداعان ۇلتتار عانا ناتسيا بولۋعا ومىردەن جولداما الدى. باتىس ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكادا ونەركاسىپ رەۆوليۋتسياسى باستالعاننان كەيىن يندۋستريالىق قوعامنىڭ قۇرىلىسى مەن الەمدىك ەكونوميكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، ورىس سياقتى ءىرى-ءىرى ناتسيالاردىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسسى ءبىر-بىرىمەن قوسارلانا ءجۇرىلدى. بۇل پروتسەسس بىرنەشە عاسىرعا سوزىلىپ، حح-عاسىردا ازيا قۇرىلىعىندا دا جاپون، كورەي، قىتاي سياقتى ەكونوميكاسى قۋاتتى ءىرى-ءىرى ناتسيالار دۇنيەگە كەلدى. قىسقاسىن ايتقاندا, تاريحتا ءوز ەلىن اۋىلشارۋاشىلىقتى (اگرارلى) ەلدەر قاتارىنان يندۋستريالى دەرجاۆا دارەجەسىنە ءوز كۇشىمەن كوتەرىپ شىعاراعان ۇلت (حالىق) عانا ناتسيا بوپ قالىپتاسا الدى. وكىنىشكە وراي، وسىنداي ناتسيا بولۋ مۇمكىندىگىن قازاق حالقىنا تاعدىر ءالى سىيلاماي كەلەدى.

باتىس ەۋروپادا يندۋستريالىق قوعام تۋدىرعان ناتسيالاردىڭ قالىپتاسۋى، نەگىزىنەن، «ءبىر ۇلت - ءبىر مەملەكەت» ءپرينتسيپى بويىنشا ىسكە استى. ۇلتتىق مۇددەلەردى ماقسات تۇتقان ۇستەمشىل ساياساتتىڭ، وزىق عىلىم مەن تەرەڭ ءبىلىمنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان قۋاتتى ەكونوميكانىڭ ارقاسىندا اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، ورىس سياقتى ۇلكەن-ۇلكەن ۇلتتار وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىن ايماقتىق جانە الەمدىك تىلدەرگە الدەقاشان اينالدىرىپ ۇلگەردى. ناتسيالاردى قالىپتاستىرعان وسى ۇلتتار كەزىندە ساندىق جانە ساپالىق (وي-ورىستىك، كاسىپكەرلىك) جاعىنان باسقالاردان الدەقايدا ارتىقشىلىقتا بولا ءبىلدى. وسىنداي پروگرەسسشىل ۇلتتاردىڭ وزىق وكىلدەرى عانا الەمدىك ەكونوميكانىڭ نەگىزىن سالىپ، بۇگىنگى ادامزات وركەنيەتىنىڭ كوشىن باستاپ، ەكونوميكالىق، ساياسي، اسكەري باسەكەلەردە  الدارىنا جان سالماي  سالتانات قۇرىپ كەلەدى. ال، وركەنيەتتەن كەنجەلەپ قالعان حالىقتار مەن ۇلتتار وزدەرىنىڭ ومىردەگى ساتسىزدىگى مەن قوعامداعى كەرىتارتپالىعىن سول ۇلى ناتسيالاردىڭ وزبىرلىعىنان عانا ەمەس، وزدەرىنىڭ وي-ورىستەرىنىڭ تارلىعنان دا كورگەندەرى دۇرىس سياقتى.

ەۋروپا ۇلتتارىنىڭ ناتسيا بوپ قالىپتاسۋى بارىسىندا قالا ءومىرى مەن اۋىل ءومىرى ءبىر دەڭگەيدە وركەندەدى; ەل ازاماتتارى تۇرمىستا دا، مادەنيەتتە دە بىركەلكى الەۋمەتتىك تەڭدىككە قول جەتكىزدى; ۇلتتار مەن حالىقتاردا كەزدەسە بەرەتىن فەودالدىق قوعاممەن قالىپتاسقان كەرىتارتپا  وي-سانانىڭ قالدىعى - رۋشىلدىق جانە تايپاشىلدىق  قارىم-قاتىناستار جويىلدى - حالىقتىق دەموكراتيا دەگەن تۇسىنىك پايدا بولدى; ناتسياقۇرۋشى ۇلتپەن باسقارىلعان مەملەكەت ازاماتتارىنىڭ تىرشىلىك دەڭگەيى بۇرىنعىداي ولاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتىرىمەن ەمەس، ەندى ءوز ەكونوميكاسىنىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ جەمىسى بولعان ءومىرىنىڭ وسكەلەڭ يگىلىكتەرىمەن ولشەنەتىن بولدى. ناتيجەسىندە قوعامداعى  قارىم-قاتىناستار وركەنيەتتى تۇرگە كوشتى دە  ۇلتتىق مەملەكەت مەملەكەت-ناتسياعا اينالدى. قازىرگى تيپتىك پارلامەنتتىك ەۋروپالىق مەملەكەت - مەملەكەت-ناتسيا. مەملەكەت-ناتسياعا ازاماتتىقتىڭ دا  قاتىسى  از بولادى. سەبەبى، ازاماتتىق - ادامنىڭ شىققان تەگى مەن ەتنوستىق سيپاتىمەن بايلانىسى جوق زاڭدىق سانات (كاتەگوريا). ازاماتتىقتان شىعۋعا بولادى، ازاماتتىققا كىرۋگە بولادى. بىراق، بۇدان بوپ جەكە ادامنىڭ قانداي حالىققا، قانداي ۇلتقا، قانداي ناتسياعا جاتاتىندىعى وزگەرمەيدى. سوندىقتان، نەمىس قايدا دا - نەمىس، جاپون قايدا دا - جاپون. ولار قاي ەلگە بارسا دا ءوز ناتسيالارىنىڭ وركەنيەتتىلىگىمەن قۇرمەت پەن مارتەبەگە يە.

سونىمەن، ۇلت دەگەن تۇسىنىكتەن ناتسيا دەگەن تۇسىنىكتىڭ ايىرماشىلىعىن ايتار بولساق: ۇلت - نەگىزىندە، تىلمەن انىقتالاتىن بولسا، ناتسيا جەتىلگەن تىلمەن عانا ەمەس، ول ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق جەتىستىكتەردىڭ جەمىسى - وركەنيەتتىلىكپەن ەرەكشەلەنەدى. وركەنيەتتىلىك دەگەنىمىز ونەركاسىبى، عىلىمى، مادەنيەتى، ونەرى جانە الەۋمەتتىك ءومىرى باسقالارعا ۇلگى بولارلىقتاي بيىك دەڭگەيدە دامىعان; مەملەكەتتىك ءتىلى ابدەن جەتىلىپ، ايماقتىق نەمەسە حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردا ورنىقتى قولدانىس تاپقان نەمەسە تابا باستاعان ەلدەردىڭ وكىلدەرىنە ءتان ساياسي-ەكونوميكالىق ارتىقشىلىق.

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، قازىرگى جاھاندانۋ زامانى باستالعانعا دەيىنگى ناتسيا تۋرالى نەگىزگى تۇسىنىك وسىنداي بولدى.

ال، قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ادامزات قوعامىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋى ىلگەرىلەگەن سايىن ناتسيا دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعاناسىن جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن قىسقاشا عىلىمي انىقتامامەن تۇسىندىرە سالۋ قيىنداپ بارادى. ويتكەنى، ءحىح-حح-شى عاسىرلاردا ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىمەن قالىپتاسقان ءىرى-ءىرى باتىسەۋروپالىق ناتسيالار پوستيندۋستريالىق قوعامنان وسى زامانعى اقپاراتتىق قوعامعا ءوتۋ بارىسىندا «بىرىككەن ەۋروپاعا» توپتاسا باستادى. بۇل پروتسەسس ۇلكەندى-كىشىلى ناتسيالاردىڭ ءححى-ءىنشى عاسىردا ىدىراۋشىلىققا ۇشىراپ، ايماقتىق (رەگيوندىق) يندەنتيتتەرمەن اۋىساتىندىعىن بىلدىرەدى. باسقاشا ايتقاندا، جاھاندانۋدى تۋدىرعان بيىكتەحنولوگيا، اقپاراتتىق رەۆوليۋتسيا، جاھاندىق ميگراتسيا الەمدەگى ۇلىلى-كىشىلى ناتسيالاردى سۋپەرناتسيالارعا  بىرىكتىرۋى ابدەن ىقتيمال. وسى سوزدەرىمىزگە دالەل رەتىندە ءبىز ەۋروپا وداعى قۇرىلىپ،  باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە ورتاق اقشا - ەۆرو ەنگىزىلگەننەن كەيىن كوپ جىل وتپەي-اق، بيىك تەحنولوگيالىق ونىمدەردىڭ نەگىزگى وندىرۋشىلەرى - ازيا - تىنىقمۇحيت ايماق ەلدەرىنىڭ ءوزارا، تاياۋ شىعىستاعى مۇنايلى اراب ەلدەرىنىڭ ءوزارا بىرىگىپ ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ، بىرىككەن ورتاق اقشا ەنگىزۋ تۋرالى الەمگە تاراتقان مالىمدەمەلەرىن جانە دە پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن  ايتار ەدىك.  

قازىرگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ باستى ەرەكشەلىگى - جاھاندانۋمەن باستالىپ ءجۇرىلىپ جاتقان بيىكتەحنولوگيالىق جانە اقپاراتتىق رەۆوليۋتسيالار دۇنيەجۇزى ەلدەرىن تۇگەلدەي شارپىپ، وسى زامانعى قوعامنىڭ ەكونوميكالىق، قارجىلىق، ساياسي، مادەني، الەۋمەتتىك جانە باسقا دا ومىرشەڭ سالالارىنىڭ بارىنە بىردەي ىقپال ەتۋدە. بۇل، شىن مانىندە، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن الەمدىك رەۆوليۋتسيا بولىپ، بۇكىل ادامزاتتىڭ وي-ساناسىنا ينتەلەكتۋالدىق دەڭگەيدە ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزدى. كەز-كەلگەن ەل مەن جەردە ۆيرتۋالدانعان ءومىر سالتى  قالىپتاسۋدا. بۇگىنگى  ومىردە جاس ۇرپاقتاردى قوعامنىڭ كلاسسيكالىق قۇندىلىقتارى ەمەس، تەك بيىكتەحنولوگيالىق ونىمدەرى عانا قىزىقتىراتىن رۋحسىز ورتا پايدا بولا باستادى. قۇرىلىقتار مەن ەلدەردى بولگەن مەملەكەتارالىق شەكارالار مەن ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، الەۋمەتتىك شەكتەۋلەر وركەنيەتتى ۇلتتار مەن ەلدەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنا بوگەت بولۋدان قالىپ بارادى. ەلەكتروندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى حالىقارالىق نەمەسە ۇلتارالىق تىلدەر بوپ قالىپتاسىپ كەتكەن قازىرگى اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، يسپان، ورىس، قىتاي، اراب سياقتى تىلدەردىڭ ارناسى مەن اياسىن ودان ارى كەڭەيتىپ، ولاردىڭ قولدانىلۋ مۇمكىندىگىن كۇننەن-كۇنگە كۇشەيتە تۇسۋدە. ارينە، وسىنداي جاپپاي جاھاندانۋ جاعدايىندا  حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ، ناتسيانىڭ ءبىز بىلەتىن قالىپتاسۋ زاڭدارىنىڭ بۇزىلۋىنىڭ ءوزى زاڭدىلىققا سايادى. بيىك تەحنولوگيا مەن اقپاراتتىق رەۆوليۋتسيا بۇگىنگى كۇنگە شەيىن ناتسيا تۇرماق ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن قازاق سياقتى تۇتىنۋشى حالىقتار مەن ۇلتتاردى تۇپ-تۋرا تىعىرىقكا اكەپ تىرەدى. وسى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ  جولى مەن مۇمكىندىگىن كىم ناق  تاۋىپ  بەرە السا، سول ادامنىڭ اتى-ءجونى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇلتتىق قۇتقارۋشى رەتىندە التىن ارىپپەن جازىلىپ قالۋى - حاق!

ۇلتتىق دامۋىمىزعا تەجەۋ بولارلىق  تاعى ءبىر وبەكتيۆتى جاعداي - بۇگىنگى ادامزات قوعامى تەحنولوگيا تۋعىزعان اقپاراتتىق رەۆوليۋتسيامەن عانا شەكتەلىپ قالمايىن دەپ تۇر. عىلىمنىڭ ەڭ جاڭا سالالارى - بيوتەحنولوگيا مەن نانوتەحنولوگياداعى پروگرەسس پەن پروتسەستەر اقپاراتتىق تەحنولوگيامەن قولدانىلا وتىرىپ، ءححى-ءىنشى عاسىردا الەمدىك ەكونوميكانى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە  ۇشىراتاتىنى ايقىن بولدى. وسى تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيالاردىڭ بارىسىندا ۇلتتار مەن ناتسيالاردىڭ، ەلدەر مەن ايماقتاردىڭ اراسىنداعى تەڭسىزدىك ساقتالىپ قانا قويماي، ودان ارى ۋشىعا ءتۇسۋى دە ىقتيمالدىققا اينالدى. وسىنداي جاعادايدا سانى نە از، نە جەتكىلىكسىز نەمەسە ەكونوميكاسى ءالى ءالسىز ۇلتتار مەن حالىقتارعا  قۋاتتى ءىرى ناتسيالاردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ىقپالى مەن باسىمدىلىعى كۇشەيە ءتۇسۋى دە ءسوزسىز. قازىر قاي ەلدى بولسىن «كىم وندىرە بىلەدى - سول كوندىرە بىلەدى» ءپرينتسيپى جەڭىسكە جەتكىزىپ جاتىر. وندىرگىش كۇشتەرى تەك شيكىزات شىعارۋعا نەگىزدەلگەن قازاقستان سياقتى  بيىكتەحنولوگيالىق ونىمدەردى ءوندىرۋشى ەمەس تەك تۇتىنۋشى رەتىندە ارەكەت ەتكەن، نەمەسە ەكونوميكاسى مۇلدە ءالسىز ءۇشىنشى الەم ەلدەردىنىڭ مەملەكەتتەرى ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتىنان جاڭا ناتسيا جاساۋ مۇمكىندىگىن جاھاندانۋ پروتسەسى جوقتىڭ قاسى ەتتى. جانە دە، ۇلى ناتسيالاردىڭ  عانا قولىمەن جاسالعان الەم ەكونوميكاسىنىڭ جاھاندانۋى سول ۇستەمشىل ناتسيالاردىڭ تىلدەرى مەن دىلدەرىنىڭ جاھاندانۋ پروتسەسىن بارىنشا جىلدامداتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە،  بيىك تەحنولوگيا مەن ونىڭ ونىمدەرىنىڭ ەڭ سوڭعى وزىق ۇلگىلەرى تۋرالى جاڭا اقپاراتتار مەن تىڭ ماعلۇماتتار بىرنەشە تىلدەردە  عانا الەمگە تارايتىن بولدى. وسى بيىك تەحنولوگيا مەن ونىڭ ونىمدەرىن سيپاتتايتىن الەمدىك تىلدەردەگى عىلىمي جانە تەحنيكالىق تۇپنۇسقالىق ادەبيەتتەر مەن اقپاراتتاردى ۇلكەندى-كىشىلى ۇلتتار ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ، يگىلىكتەرىنە جاراتقىسى كەلگەنىمەن، وعان وندىرىستىك جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ تەز وزگەرگىشتىگى مەن ەلەكتروندانعان ءومىردىڭ  جىلدام ەكپىنى مۇلدە ۇلگەرتپەۋدە. بۇل دا سان جىلدار بويى تاۋەلدىلىك تەزىنە ءتۇسىپ  تۇرالاپ كەلگەن قازاق ءتىلى ءۇشىن  دە اسۋى بيىك بوگەت بولىپ وتىر.

سونىمەن، قانداي ءبىر حالىق تولىققاندى ۇلت رەتىندە قالىپتاسپايىنشا، ونىڭ ناتسيا بوپ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىنە  كوزىمىز  جەتكەندەي بولدى. ولاي بولسا، قانداستارىمىزدىڭ جارتىسىنان كوبى شەتەلدەردە تۇراتىندىقتان، قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ جارىمىنا جۋىعى  انا ءتىلىن بىلمەيتىندىكتەن، بۇگىنگى قازاق قاۋىمى - شاشىراڭقى حالىق، سوندىقتان ول ناتسياعا جاتپايدى. وسىنى مويىنداپ بارىپ ءىس-ارەكەت جاساماساق - قاتەلەسەمىز. مۇنداي تەندەنتسيانى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتىڭ ۇستانىپ وتىرعان ۇلتتىق ساياساتىنان دا اڭعارۋعا بولادى. بىزدىڭشە، ناتسيا بوپ قالىپتاسۋ قازاقتار ءۇشىن - الىس بولاشاقتىڭ ءىسى دە، تولىققاندى ۇلت بوپ قالىپتاسۋ - جاقىن كەلەشەكتىڭ ءىسى بولماق.

ونەركاسىپ پەن قارجىنى، اۋىلشارۋاشىلىق پەن بايلانىستى، كولىك پەن تۇرمىستى، عىلىم مەن ءبىلىمدى، مادەنيەت پەن ونەردى دە ەلەكتروندىق  قۇرال-جابدىقتارعا  تىكەلەي تاۋەلدى ەتكەن  بيىك تەحنولوگيا مەن اقپاراتتىق رەۆوليۋتسيا ساياساتتى دا  وزىنە باعىندىرىپ، ينتەلليگەنتسياعا دەگەن سۇرانىستى قۇلدىراتتى. دامۋشى ەلدەردە كوپشىلىك-بۇقارامەن مانيپۋلياتسيا جاساۋ ادىستەرى مەن قوعامدى باسقارۋ تەتىكتەرى زيالىلاردىڭ قولىنان تەحنولوگتاردىڭ، اقپاراتشىلاردىڭ، ساراپشىلاردىڭ، باعدارلاماشىلاردىڭ قولىنا كوشتى. ساياساتكەرلەردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، ونەر مايتالماندارىنىڭ ايتىپ-جازعان ءتالىم-تاربيە سوزدەرى بۇگىنگى جاس ۇرپاققا اسەر ەتۋدەن قالىپ بارادى. ادامنىڭ تالعامى رۋحاني قۇندىلىقتارمەن ەمەس، بيىكتەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرمەن جانە اقپاراتتىلىق دەڭگەيمەن انىقتالاتىن كۇنگە جەتتىك. وسىعان وراي، ادامنىڭ قولىن  بيىك تەحنولوگيا مەن جاڭا اقپاراتقا تەز دە توتە جەتكىزۋگە قابىلەتتى تىلدەردىڭ عانا مارتەبەسى وسۋدە. سوندىقتان دا، بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ كۇنىن زيالى قاۋىمعا ەمەس، تەحنولوگيا مەن اقپارات وكىلدەرىنە جوقتاتۋ الدەقايدا ءتيىمدى سياقتى. امبە، قازاق ءتىلى گۋمانيتارلىق ءتىل بوپ باياعىدا قالىپتاسسا دا، ونىڭ وسى جالاڭ گۋمانيتارلىعى ونى تولىققاندى مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرىپ ۇلگەرمەدى. وسى شالالىقتى جويۋدىڭ جالعىز دا تۋرا جولى - قازاق ءتىلىن  بيىكتەحنولوگيالىق جانە كۇردەلىتەحنيكالىق عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سالالارىنا مىندەتتى تۇردە ەنگىزۋ بولىپ تابىلادى. بۇل تەزيس ۇلتتىق يدەيا-عا اينالۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى ەلباسىمىز تاراپىنان قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى، كەزىندە ەل استاناسىن الماتىدان اقمولاعا  كوشىرگەندەگىدەي ۇلتتىق سانامىزدى سەلت ەتكىزەرلىك ساياسي باتىلدىق كەرەك. سوندا عانا تىلگە قاتىستى جوسپار-شارالار قۇر ايعاي-شۋمەن، بوس بايبالاممەن  ەمەس،  تەك ۇلتتىق مۇددەلەردى مۇرات تۇتقان مەملەكەتىمىزدىڭ بايىپتى بيلىگىمەن (ناقتىلى  ارەكەتىمەن، قارجىسىمەن، باعدارلاماسىمەن) ىسكە اسىپ، قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسى ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە وڭدى شەشىلۋى  مۇمكىن.

رەسەي فەدەراتسياسى

يركۋتسك قالاسى