قاجىم جۇماليەۆ. ابايدىڭ ولەڭ قۇرىلىسى مەن ءتىلى (جالعاسى)
تاريحتىڭ ابايعا ارتقان جۇگى تەك الەۋمەتتىك ماسەلەلەر عانا ەمەس، ۇرپاقتارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ اقىندىق مىندەتىن، ياعني ادەبيەت ماسەلەسىن دە جۇكتەگەنىن ول جاقسى ۇعىندى. اباي ءوز بويىنداعى بارلىق مۇمكىنشىلىگىن بۇل جولدان دا اياعان جوق. اباي قازاق پوەزياسىن ءارى مازمۇنى، ءارى كوركەمدىگى جاعىنان جوعارى ساتىعا كوتەردى. وزىنە دەيىنگى قازاق ولەڭ قۇرىلىستارىنداعى تابىستاردى پايدالانا وتىرىپ، ونى دامىتۋعا كۇش سالدى. شىعىس، ورىس، باتىس ادەبيەتتەرىنىڭ ۇلى كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارىمەن جاقسى تانىسقان اقىندى قازاق ولەڭىنىڭ بايىرعى تۇرلەرى قاناعاتتاندىرمادى. جاڭا مازمۇنعا جاڭاشا ءتۇر ىزدەدى، بۇل سالادا دا اباي تاريحي ءمانى زور ۇلى وزگەرىستەر جاسادى.
1ق.جۇماليەۆ. «ابايعا شەيىنگى قازاق پوەزياسى جانە اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى»، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك وقۋ-قۇرال باسپاسى، الماتى، 1948, ز.ا.احمەتوۆ. «كازاحسكوە ستيحوسلوجەنيە»، يزد-ۆو «ناۋكا، ا-اتا، 1964.
ابايعا دەيىنگى اۋىز ادەبيەتى، تاريحي ادەبيەتتى الساق، قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ ءۇش-اق ءتۇرى بولاتىن:
1. ون ءبىر بۋىندى; 2. جەتى بۋىندى; 3. ارالاس بۋىندى (بۇعان كىرەتىندەر - انگە ارنالعان ولەڭدەر مەن جىرلاردا كوپ كەزدەسەتىن كوپ جولدارى جەتى بۋىن، كەيدە سەگىز بۋىن جانە بۋىندارى ارالاس كەلىپ وتىراتىن ولەڭدەر). مىسالى:
تاريحتىڭ ابايعا ارتقان جۇگى تەك الەۋمەتتىك ماسەلەلەر عانا ەمەس، ۇرپاقتارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ اقىندىق مىندەتىن، ياعني ادەبيەت ماسەلەسىن دە جۇكتەگەنىن ول جاقسى ۇعىندى. اباي ءوز بويىنداعى بارلىق مۇمكىنشىلىگىن بۇل جولدان دا اياعان جوق. اباي قازاق پوەزياسىن ءارى مازمۇنى، ءارى كوركەمدىگى جاعىنان جوعارى ساتىعا كوتەردى. وزىنە دەيىنگى قازاق ولەڭ قۇرىلىستارىنداعى تابىستاردى پايدالانا وتىرىپ، ونى دامىتۋعا كۇش سالدى. شىعىس، ورىس، باتىس ادەبيەتتەرىنىڭ ۇلى كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارىمەن جاقسى تانىسقان اقىندى قازاق ولەڭىنىڭ بايىرعى تۇرلەرى قاناعاتتاندىرمادى. جاڭا مازمۇنعا جاڭاشا ءتۇر ىزدەدى، بۇل سالادا دا اباي تاريحي ءمانى زور ۇلى وزگەرىستەر جاسادى.
1ق.جۇماليەۆ. «ابايعا شەيىنگى قازاق پوەزياسى جانە اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى»، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك وقۋ-قۇرال باسپاسى، الماتى، 1948, ز.ا.احمەتوۆ. «كازاحسكوە ستيحوسلوجەنيە»، يزد-ۆو «ناۋكا، ا-اتا، 1964.
ابايعا دەيىنگى اۋىز ادەبيەتى، تاريحي ادەبيەتتى الساق، قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ ءۇش-اق ءتۇرى بولاتىن:
1. ون ءبىر بۋىندى; 2. جەتى بۋىندى; 3. ارالاس بۋىندى (بۇعان كىرەتىندەر - انگە ارنالعان ولەڭدەر مەن جىرلاردا كوپ كەزدەسەتىن كوپ جولدارى جەتى بۋىن، كەيدە سەگىز بۋىن جانە بۋىندارى ارالاس كەلىپ وتىراتىن ولەڭدەر). مىسالى:
4 3 4
قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
4 3 4
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
4 3 4
ەل-جۇرتىنان ايرىلعان جامان ەكەن،
4 3 4
ەكى كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى1.
***
4 3
التى قىرلى اق مىلتىق،
4 3
اتا الماسام ماعان سەرت.
4 3
تولعاۋىما شىداماي،
4 3
تولىقسىساڭ ساعان سەرت.
***
4 3 4 2
ءبىر تولارساق، ءبىر توبىق ساندا بولار، جار-جار-اۋ،
4 3 4 2
ءار ادامنىڭ تىلەۋى الدا بولار، جار-جار-اۋ.
4 3 4 2
«اكەم-اي!» دەپ جىلاما، بايعۇس قىزدار، جار-جار-اۋ،
4 3 4 2
اكەڭ ءۇشىن قايىن اتاڭ وندا بولار، جار-جار-اۋ.
1ەسكەرتۋ: قازاقتىڭ ون ءبىر بۋىندى ولەڭدەرى بۋناقتارىنىڭ ورنى اۋىسىپ تۇسۋىنە قاراي ءوزارا ۇشكە بولىنەدى. باس بۋناعى 3 بۋىندى، ورتا بۋناعى 3 بۋىندى، اياققى بۋناعى 3 بۋىندى. جالپى سانى 11, ودان وزگەرمەيدى.
نەمەسە (جىرلاردا كەلەتىن ءتۇرى):
4 3
بىرازىراق جىرلايىن،
4 3
بوزتورعايداي شىرلايىن،
5 3
بوساعاسى بيىك بىرەۋدى
4 3
باسا كەلىپ قورلايىن...
قازاقتىڭ ولەڭ قۇرىلىسى سيللابيكالىق ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ جۇيەسىنە جاتاتىندىقتان، نەگىزگى ولشەۋىشى - بۋىن. بۋىنى جاعىنان اۋىز ادەبيەتىنىڭ دە، ابايعا دەيىنگى تاريحي ادەبيەتتىڭ دە جەتكەن جەرى وسى ەدى. بۇل تۇرلەر قازاق ولەڭدەرىندە ابدەن تۇراقتالىپ، بەكىپ العان بولاتىن. اباي ەڭ الدىمەن قازاق ولەڭدەرىنىڭ وسى جاعىنا كوڭىل ءبولدى.
ءداۋىردىڭ وزگەرۋى، وي-سانانىڭ ىلگەرىلەۋى، الەۋمەت ءومىرىنىڭ جالپى دامۋى جاڭا مازمۇندى تۋعىزسا، جاڭا مازمۇن جاڭا ءتۇردى كەرەك ەتتى. اباي قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنا ەڭ الدىمەن 6 بۋىندى جانە 8 بۋىندى ولەڭنىڭ ەكى ءتۇرىن ەنگىزدى. مۇنىڭ ەكەۋى دە جاڭا. كەيبىر جولداستار 6 بۋىندى، 8 بۋىندى ولەڭ ولشەمى بۇرىننان دا بار، قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىندە كەزدەسەدى دەگەندى ايتادى. قازاقتىڭ ابايعا دەيىنگى ىرعاققا قۇرىلعان قارا سوزدەرىندە ونداي بۋىن ساندارىنىڭ ۇشىرايتىندىعى راس. بىراق ولار - بەلگىلى ءبىر جۇيەگە تۇسكەن ولشەم ەمەس، كەزدەيسوق تۇرلەر. اكادەميك رادلوۆ قازاقتار ءسوزى مەن سويلەمدەرىن كوبىنە ىرعاققا قۇرادى دەيدى. بۇل ايتقاننان قازاقتار تەك ولەڭمەن عانا سويلەيدى ەكەن دەگەن ۇعىم تۋماسقا كەرەك. مۇنداعى شىندىق - باسقا ەلدەردىڭ ءسوز قۇراستىرۋى، سويلەۋلەرىنە قاراعاندا، قازاقتا سويلەۋ ىرعاعىنىڭ اناعۇرلىم ايقىن سەزىلەتىندىگىن اڭعارتۋ عانا. سول ءتارىزدى 6-8 بۋىندى ولەڭدەردىڭ ماقال-ماتەلدە كەزدەسۋلەرىن بەلگىلى ءبىر جۇيەگە تۇسكەن، پوەزيالىق دارەجەگە كوتەرىلگەن، ناقتى ولەڭ ولشەۋى دەپ قاراۋ، ارينە، ەشكىمدى سەندىرە المايدى. سويلەمدە ىرعاق، ۇيقاستاردىڭ كەزدەسۋىن ولەڭ دەپ باس سالۋ - ورىنسىز. ىرعاققا قۇرىلعان قارا ءسوز دە، نە كەيبىر تاقپاقپەن كەلەتىن سويلەۋلەر دە ۇيقاسىپ ايتىلا بەرەدى.
بازارعا كەشە مەن بارىپ،
ۇيگە قايتتىم نان الىپ، - دەگەن سويلەمدى الساق، ىرعاعى دا، ۇيقاسى دا تۇگەل. بىراق بۇنىڭ پوەزياعا ءۇش قايناسا، سورپاسى قوسىلمايدى. ولەڭ دەپ ىرعاقتىڭ بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن قايتالاۋىن، ۇيقاستارىنىڭ بەرىك ساقتالۋىن، دىبىس قۇرىلىستارىنىڭ زاڭدىلىق، اۋەزدىلىگىن، ءبارى قوسىلا كەلىپ، ءبىر مازمۇندى بەرۋىن جانە تەك جاي عانا ايتىپ جەتكىزۋ ەمەس، جان سەزىمىنە اسەرلى بولۋىن ۇعامىز. ونىسىز ولەڭ جوق. پوەزيا بيىگىنە كوتەرىلگەن ولەڭ دەپ ءبىز تەك وسىنداي تۋىندىلاردى عانا تانۋىمىز كەرەك.
«...پوەزيا - ەتو بيەنيە پۋلسا ميروۆوي جيزني، ەتو ەە كروۆ، ەە وگون، ەە سۆەت ي سولنتسە»1, - دەپ ۇلى سىنشى بەلينسكي جاي ايتپاعان. 6-8 بۋىندى ولەڭدەر ابايدان باستالدى دەگەندە ءبىز وسى تۇرعىدان ايتتىق. ابايعا دەيىنگى قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەيبىر نۇسقالارىندا كەزدەسەتىن 6-8 بۋىندى ءسوز تىركەستەرى ولەڭگە قويىلاتىن شارتتارعا جاۋاپ بەرە المايدى. ال اباي ولەڭدەرىندە كەزدەسەتىن 6-8 بۋىندىلاردىڭ شىن مانىندە پوەزيالىعىنا ەشكىم دە تالاسا الماس.
ابايدىڭ ءۇشىنشى جاڭالىعى جانە ەڭ كۇردەلىسى - «ارالاس بۋىندى» ولەڭ تۇرلەرى. بۇل ولەڭ ولشەمىنىڭ ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىندا تەك ەلەمەنتى عانا بولاتىن. نەگىزىندە، انگە سالىپ ايتىلاتىن ولەڭدەردە (مىسالى، «جار-جار»، ت.ب.) جانە جىر اعىمىمەن كەلەتىن 7-8 بۋىندى ولەڭدەرىندە كەزدەسەتىن. ال ءوز الدىنا ءانسىز، جىر اعىمىنان تىسقارى كەلەتىن ابايدىڭ «سەگىز اياعى»، «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» ءتارىزدى ولەڭدەر قازاق پوەزياسىندا جوق بولاتىن. بۇل ءتۇردى قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنا ەنگىزىپ، «جاڭا ءتۇر» دەرلىك دارەجەگە كوتەرگەن - اباي. قازاق پوەزياسىنا بۋىنى جاعىنان ءۇش ءتۇرلى ولەڭ قۇرىلىسىن ەنگىزدى دەۋىمىزدىڭ سەبەبى دە وسى. «ارالاس بۋىندى» ولەڭ ولشەمىنىڭ اتى بىرەۋ بولسا دا، ءوز ىشىندە تۇرلەرى كوپ جانە قازاق ولەڭ قۇرىلىسىن ابايدىڭ جاڭالىقتارمەن بايىتۋىنىڭ دا دەنى وسى ارالاس بۋىندى ولەڭدەرىنىڭ تۇرلەرىندە جاتىر.
ابايدىڭ ولەڭ قۇرىلىسىن زەرتتەۋشى اۆتورلار س.مۇقانوۆ «اباي قازاقتىڭ ولەڭ مادەنيەتىنە 11 ءتۇرلى ولەڭ تەحنيكاسىن قوستى» دەسە، ە.ىسمايلوۆ «...ابايدا 16 ءتۇرلى جاڭا ولەڭ قۇرىلىسى بار» دەيدى.
بۇل كىتاپتا جالپى ولەڭ قۇرىلىسىن جانە اباي ولەڭدەرىن تەرەڭ تالداپ جاتپايمىز. ويتكەنى قازاقتىڭ ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ نەگىزدەرى «ادەبيەت تەورياسى» كىتابىندا جانە ز.ا.احمەتوۆتىڭ «كازاحسكوە ستيحوسلوجەنيە» اتتى مونوگرافياسىندا تولىق مالىمەت بەرەرلىك دارەجەدە كەڭ تۇردە ءسوز بولادى. ءبىز بۇل ەڭبەكتە قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنا اباي ەنگىزگەن جاڭالىقتاردىڭ نەگىزگى تۇرلەرى مەن پرينتسيپتەرىنە عانا توقتالامىز. ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلسەك، س.مۇقانوۆ پەن ە.ىسمايلوۆتاردىڭ اباي ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى پىكىرلەرىندە كەلىسەرلىك تە، كەلىسۋگە بولمايتىن كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس.
س.مۇقانوۆ جولداس اباي ولەڭدەرىنىڭ جاڭالىعىن ءسوز ەتكەندە، قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ ءتۇرىن، ەرەكشەلىگىن جاسايتىن شۋماق جولدارىنىڭ بۋىن ساندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر زاڭعا باعىنىڭقىلىعىن ەسكەرمەي، قازاق ولەڭىنىڭ نەگىزى ەتىپ بۋىن مەن ۇيقاستى قاتار الادى. اۆتوردىڭ قاتەسى وسىندا. قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ نەگىزى - بۋىن. جالپى سيللابيكالىق ولەڭ قۇرىلىستارىن تالداعاندا، بۋىن نەگىزگە الىنادى. جالپى ولەڭ ءۇشىن ۇيقاستىڭ ءمانى زور. بىراق ۇيقاس كومەكشى قۇرالداردىڭ ءبىرى عانا.
1ۆ.گ.بەلينسكي. ەستەتيكا ي ليتەر. كريتيكا، «ۆ دۆۋح توماح»، توم ءى، ستر. 407.
ە.ىسمايلوۆ جولداس قازاق ولەڭ ولشەۋلەرىنىڭ نەگىزىن بۋىن ەتىپ الا تۇرسا دا، سول پىكىرىنە تۇراقتامايدى. ءبىر بۋىن جۇيەسىنە جاتاتىن، بىراق ءوز ىشىندە بۋىن سانى ءار باسقا ولەڭدەردى جۇيەسىنەن ءبولىپ الىپ، ارقايسىسىن ءوز الدىنا جەكە ولەڭ ءتۇرى دەپ قارايدى. ارينە ول دا قاتە. مىسالى، «سەگىز اياق»، «التى اياق» نەمەسە «سەن مەنى نە ەتەسىڭ» اتتى ولەڭدەردىڭ ءوزارا تۇرلەرى ءار باسقا بولسا دا، بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر قۇرىلىس، ءبىر جۇيەگە، ياعني ارالاس بۋىندى ولەڭ قۇرىلىسىنا جاتادى. جوعارعى «سەگىز اياق»، «التى اياق»، تاعى باسقالارىن ءسوز ەتكەندە، ولاردىڭ تەگى ارالاس بۋىندى ولەڭ، مىنالار سونىڭ تۇرلەرى دەپ قاراۋ كەرەك. مۇقانوۆ، ىسمايلوۆتاردىڭ كەلتىرگەن مىسالدارى نەگىزىنەن دۇرىس. قاتەلىكتەرى - تەگى مەن ءتۇرىن شاتاستىرۋلارىندا.
قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنا اباي ەنگىزگەن جاڭا تۇرلەرى دەگەنىمىزدىڭ ۇلگىسى رەتىندە بىرنەشە مىسالدار كەلتىرەيىك.
س ە گ ءى ز ب ۋ ى ن د ى ءو ل ە ڭ:
4 4
جارىم جاسى ( ) كيىم كيىپ،
4 4
كەلدى جانعا ( ) جىلى ءتيىپ.
4 4
ديۋانا بولدى ( ) بۇل كوڭىلىم،
4 4
باسىلماي ءبىر ( ) قۇشىپ-ءسۇيىپ...
ا ل ت ى ب ۋ ى ن د ى ءو ل ە ڭ:
3 3
قارا كوز، ( ) يمەك قاس،
3 3
قاراسا ( ) جان تويماس.
3 3
اۋزىڭ بال، ( ) قىزىل گۇل،
3 3
اق ءتىسىڭ ( ) كىر شالماس...
ا ر ا ل ا س ب ۋ ى ن د ى ءو ل ە ڭ ن ءى ڭ ج ا ڭ ا ت ءۇ ر ءى:
5
الىستان سەرمەپ، ( )
5
جۇرەكتەن تەربەپ، ( )
5 3
شىمىرلاپ بويعا ( ) جايىلعان. ( )
5
قيادان شاۋىپ، ( )
5
قيسىنىن تاۋىپ، ( )
5 3
تاعىنى جەتىپ ( ) قايىرعان
5 3
تولعاۋى توقسان ( ) قىزىل ءتىل، ( )
5 3
سويلەيمىن دەسەڭ، ( ) ءوزىڭ ءبىل...
4 2
سايراي بەر، ءتىلىم ( )
4 3
سارعايعان سوڭ ( ) بۇل دەرتتەن!
5
بۇگىلدى بەلىم، ( )
4 3
جار تايعان سوڭ ( ) ءار سەرتتەن. ( )
5
قامىقتى كوڭىل، ( )
6
قايتسە بولار جەڭىل؟..
4
بويى بىلعاڭ،
4
ءسوزى جىلماڭ
5 3
كىمدى كورسەم ( ) مەن سونان ( )
4
بەتتى باستىم، ( )
4
قاتتى ساستىم، ( )
4 3
تۇرا قاشتىم جالما-جان. ( )
4 3
سەن مەنى ( ) نە ەتەسىڭ؟ ( )
4
مەنى تاستاپ،
4
ونەر باستاپ،
3
جايىڭا
4
جانە الداپ،
2
ارباپ،
4 4
ءوز بەتىڭمەن ( ) سەن كەتەرسىڭ
3 3
نەگە اۋرە ( ) ەتەسىڭ؟
4
قوسىلىسپاي ( )
4
بويىڭا ( )
4
جانە جاتتان
2
باي تاپ
4 4
ءومىر بويى ( ) قور ەتەسىڭ». ( )
4 4
اتا-اناعا ( ) كوز قۋانىش، ( )
4 3
الدىنا العان ( ) ەركەسى
4 4
كوكىرەگىنە ( ) كوپ جۇبانىش ( )
4 3
تۇرلەنىپ وي ( ) ولكەسى. ( )
5
ەركەلىك كەتتى، ( )
3
ەرجەتتى، ( )
3
نە ءبىتتى؟..( )
4 4
ءام جابىقتىم، ( ) ءام جالىقتىم
4 4
سۇيەۋ بولار ( ) قاي جىگىت؟
4 4
كوڭىلدەن كەت- ( ) كەن سوڭ تىنىم
4 4
ءام ءسۇيىندىم، ( ) ءام ءتۇڭىلدىم
4 3
ۇنەمى نە ەت- ( ) كەن ءۇمىت؟
4 4
وتكەن سوڭ بار ( ) جاقسى جىلىڭ!
4 3
سۇرعىلت تۇمان ( ) دىم بۇركىپ،
4 3
بارقىت بەشپەنت ( ) سۋلايدى.
4 3
جەڭىمەنەن ( ) كوز ءسۇرتىپ،
4 3
سۇرلانىپ جىگىت جىلايدى.
4 3
ايەلمىسىڭ، ( ) جىلاما،
4 3
تاۋەكەل قىل ( ) قۇداعا!
2
ولەڭ ايت،
2
ۇيگە قايت!
3 3
سىرماق قىپ ( ) استىنا
3 3
بايىنىڭ ( ) توقىمىن.
3 3
وتىنىڭ ( ) باسىنا
3 3
ءتورىنىڭ ( ) قوقىمىن
3
بۇكسىتىپ، ( )
3
قوقسىتىپ، ( )
3 3
قوقسىتىپ ( ) كەلتىردى.
3 3
وسىنىڭ ( ) بارىمەن
3 3
كوڭىلدە ( ) ءمىنى جوق
3 3
ءجۇزىنىڭ ( ) نارىمەن
3 3
بويىنىڭ ( ) سىنى جوق.
3
بۇكشيىپ، ( )
3
سەكسيىپ، ( )
3 3
تۇكسيىپ ( ) ءولتىردى.
4 3
تاۋەكەلمەن ( ) باتىر وي،
4 4
وتكىر ءتىلدى ( ) نايزا ەتىپ،
4 3
سايىسىپ-اق ( ) باقتى عوي
4 3
نەشە ءتۇرلى ( ) ايلا ەتىپ.
3 3
ويلانباي، ( ) قايران جۇرت
3 3
ۇيالماي ( ) قال جىم-جىرت.
4
تايعا مىندىك،
4
تويعا شاپتىق.
4 3
جاقسى كيىم ( ) كيىنىپ.
4
ۇكى تاقتىق،
4
كۇلكى باقتىق،
4 3
جوق نەمەگە ( ) ءسۇيىنىپ.
3
كۇيكەنتاي كۇتتى،
3
قۇس ەتتى
3
نە ءبىتتى؟
بۇل كەلتىرگەن مىسالداردىڭ ارقايسىسىن جەكە الىپ قاراساق، ءبارى دە جاڭا. ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىندا بولعان ەمەس، ءبارى دە ابايدىڭ قالامىنان تۋعان ولەڭ تۇرلەرى. ايتسە دە تەگى بىرەۋ-اق، ول - ارالاس بۋىندى ولەڭ قۇرىلىسى. ءبىزدىڭ بۇل كەلتىرىپ وتىرعان مىسالدارىمىز - داۋ ايتۋعا بولمايتىن، ولەڭنىڭ شۋماعى، بۋناعى، بۋىندارى (ەڭ الدىمەن بۋىندارى), ياعني بارلىق جاقتارى تۇگەل ەسكەرىلدى. ابايدا بۇلاردان باسقا ءالى دە ويلانىڭقىراۋدى، دالەلدەي ءتۇسۋدى كەرەك ەتەتىن ارالاس بۋىندى ولەڭ تۇرلەرى دە بار. بىراق ولاردىڭ شۋماعى، ۇيقاستارى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە نەگىزدەلسە دە، بۋىن ءتارتىبى بەرىك ساقتالىنبايدى.
سول سىقىلدى ابايدا سەگىز بۋىندى ولەڭنىڭ دە بىرنەشە تۇرلەرى بار. مىسالى، ءار جولى 8 بۋىن، بىراق بۋناعى 5 بۋىن مەن 3 بۋىننان قۇرالاتىن ولەڭدەر دە كەزدەسەدى.
5 3
جۇرەكتە قايرات // بولماسا،
5 3
ۇيىقتاعان ويدى // كىم تۇرتپەك.
5 3
اقىلعا ساۋلە // قونباسا،
5 3
حايۋانشا ءجۇرىپ // كۇنەلتپەك، ت.ب.
تاپ ءدال وسى مىسالداعىداي ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولماسا دا، 5+3 بۋىنداردان قۇرالاتىن جولدار. ابايعا دەيىن دە ءارتۇرلى جاعدايدا كەزدەسەتىندىكتەن، ءبىز تەك اباي قالامىنان تۋعان 4+4 بولىپ كەلەتىن 8 بۋىندى ولەڭدى عانا الدىق تا، 8 بۋىننىڭ باسقا تۇرلەرىنە توقتالعانىمىز جوق.
اباي قازاق ولەڭدەرىنە ءارتۇرلى جاڭالىقتاردى ءۇش ءتۇرلى جولمەن كىرگىزگەنگە ۇقسايدى. كەيبىر ولەڭدەرىن انگە ارناپ جازعان. كەيبىر ولەڭىن قازاقتا بۇرىننان بار ولەڭدەردىڭ ىزىمەن جازا كەلىپ، اياعىنا جاڭاشا بۋناق، بۋىندار قوسىپ، جاڭارتقان، كەيبىر ولەڭدەردى باسقا ەلدەردىڭ اقىندارىنىڭ ولەڭ قۇرىلىسىنا ەلىكتەپ، سول ادىسپەن جاڭا ءتۇر جاساعان.
بۇرىنعى ارالاس بۋىندى ولەڭدەردىڭ قايسىسى بولسىن ءانسىز، ولەڭدىك قاسيەتى از بولاتىن. ابايدىڭ بۇل دا ۇلكەن شەبەرلىگىنىڭ ءبىر تامىرى. سونىمەن قاتار اباي - ولەڭنىڭ جاڭا ءتۇرى، جاڭا قۇرىلىسىنا وتە ساق، وتە سانالى تۇردە قاراعان اقىن.
ء شۇۋ دەگەندە قۇلاعىڭ توساڭسيدى،
مۇنداي ءسوزدى وسكەسىن بۇرىن كورمەي، - دەپ، اقىننىڭ ءوز ءسوزى ولەڭنىڭ تەك مازمۇنىنا عانا ەمەس، ءتۇرى تۋرالى دا ايتىلعان ەدى. اباي ولاي دەپ ايتپاعان كۇندە دە، مۇنى جوعارعى كەلتىرگەن مىسالداردىڭ وزىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. ابايدىڭ جاڭالىق دەگەن ءبىر ولەڭىن تۇتاس الىپ، قۇرىلىسىن بايقاساق، ونىڭ ءبىرىنشى شۋماعىنداعى ءار جولدىڭ بۋىن ساندارىنىڭ ەكىنشى شۋماعىندا دالمە-ءدال قايتالانىپ وتىرىلۋى، ءسوز جوق، اقىننىڭ ءوزى ەنگىزگەن جاڭالىقتارعا سانالى تۇردە كوزقاراسى بولعاندىعىن كورسەتەدى. ابايدىڭ قازاقتىڭ ولەڭ قۇرىلىسىنا جاساعان نوۆاتورلىعى - ونىڭ تاريحي ۇلى ەڭبەگىنىڭ نەگىزگى ءبىر سالاسى.
قورىتا ايتقاندا، ابايدىڭ تاريحي زور ءمانى قازاق تاريحىنداعى ەرەكشە، ءوز كەزىندەگى الەۋمەت ءومىرىنىڭ ايقىن ايناسى بولىپ، ءوز كەزىنىڭ الدىڭعى قاتارداعى الەۋمەتتىك وي-سانانىڭ جيىنتىعى، سارقىندى-ءسىرىندىسى بولا الۋىندا. بۇل - ءبىر. ەكىنشى، ءوز داۋىرىندەگى جاڭا مازمۇنعا جاڭا ءتۇر ىزدەپ، قازاقتىڭ وزىنە شەيىنگى ولەڭ قۇرىلىسىنا ۇلكەن وزگەرىس جاساپ، قازاق ولەڭ قۇرىلىسىن جاڭا ارناعا سالىپ، جاڭاشا ءتۇر ەنگىزىپ، ول ءتۇردى قازاقتىڭ ءتىل، ولەڭ قۇرىلىسىنا تابيعي ەتىپ سىڭىرە الۋىندا. بۇل - ەكى.
وسى ايتىلعان ۇلكەن تاريحي ءمانى بار ەكى ماسەلەمەن نىق بايلانىستى ءۇشىنشى ءبىر ماسەلە كەلىپ شىعادى، ول - قازاقتىڭ ادەبيەت ءتىلىن جاساۋ، دامىتۋ، ىلگەرىلەتۋدەگى ابايدىڭ ءمانى مەن تاريحي ورنى قانداي دەگەن ماسەلە.
اباي - ءوز كەزىندەگى الدىڭعى الەۋمەتتىك وي-سانانىڭ جيىنتىعى، قازاقتىڭ ولەڭ قۇرىلىسىنا نوۆاتورلىق جاسادى دەسەك، قازاقتىڭ ادەبيەت ءتىلىن دامىتۋ، بايىتىپ، ىلگەرىلەتۋدە دە وسى پىكىردى ايتامىز.
ابايدىڭ پوەتيكالىق ءتىلى - بىزدە كەڭ زەرتتەلگەن تاقىرىپ. ول تۋرالى وسى جولدار اۆتورىنىڭ «ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسى جانە اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» دەگەن مونوگرافياسى 1948 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. سول ەڭبەك از-مۇز وڭدەلىپ، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى جانە اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» (1960ج.) اتتى ەكى تومدىق ەڭبەكتىڭ ءىى تومىنا ەندى.
«اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» اتتى ەڭبەكتىڭ الدىنا قويعان ماقساتى - ابايدىڭ قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، جاڭالىقتار ەنگىزۋشى رەتىندە دالەلدەۋ بولاتىن. اباي ەنگىزگەن جاڭالىقتارى، ءتىلىمىزدى دامىتۋداعى ەڭبەگىن جيناقتاساق، تومەندەگى قورىتىندىعا كەلەمىز.
ءبىرىنشى، ەڭ الدىمەن اباي ءتۇر مازمۇنىنىڭ ءتۇرى بولۋى كەرەك، ۇلتتىق ءتۇر، الەۋمەتتىك، ادام بالاسىلىق يدەيانى ايتىپ بەرۋ ءۇشىن جۇمسالۋى كەرەك، ءار ءسوز ماعىنا جاعىنان ءدال، پىكىرى انىق، تۇسىنۋگە جەڭىل جانە سويلەمدە ەكىۇشتى، نە ويعا قاتىسى جوق ءسوز بولماۋى كەرەك دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستادى.
ەكىنشى، اباي قازاق ءتىلىنىڭ اراب، پارسى، تاتار سوزدەرىمەن شۇبارلانىپ، قازاق تىلىندە دەگەن كەيبىر ولەڭدەردى قاي تىلدە ەكەنىن ايىرۋ قيىن حالگە جەتكەن كەزىندە تاريحي ساحناعا شىعىپ، قازاق ءتىلىن ورىنسىز شۇبارلاۋشىلارعا اياۋسىز سوققى بەرىپ، انا ءتىلىن تازا ساقتادى.
ءۇشىنشى، قازاقتىڭ وزىنە دەيىنگى ءتىل بايلىعىن، شىعىستىڭ، ورىستىڭ كلاسسيك پوەزيالارىنىڭ ۇلگىلەرىن مەڭگەرە وتىرىپ، قازاقتىڭ ادەبي تىلىنە دەيىنگى ادەبيەتتەردە قولدانىلماعان جاڭا ءسوز، جاڭاشا سويلەم قۇرىلىستارىن ەنگىزدى. ارينە، اباي ەنگىزگەن جاڭالىقتارىن جاساندى سوزدەردەن ويدان سويلەم قۇراستىرعان جوق. بۇرىنعى ادەبيەتتەردە قولدانىلماعان، بىراق قازاقتىڭ سوزدىك قۇرامىندا بار سوزدەردى پايدالانا ءبىلدى. اباي سوزدىك قور مەن سوزدىك قۇرامداعى بار سوزدەردىڭ ماعىناسىن شىڭداي ءتۇستى. ءسويتىپ ول قازاقتا سول سوزدەردىڭ سونى بايلانىستارىن تاۋىپ، ونى قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىنە اينالدىردى.
ءتورتىنشى، قازاق ادەبيەتىندە ەسكىدەن كەلە جاتقان وي-سانانىڭ سابيلىك، بالا كەزىمەن بايلانىستى تۋعان تىلدەگى اسىرەلەۋدىڭ، ليتوتالىق پوەتيك تىلدەردى ەسكىلىك ساناپ، ونىڭ ورنىنا ءومىر شىندىعىمەن نىق بايلانىستى، ءومىر قۇبىلىسىن سۋرەتتەۋدىڭ جاڭا ءادىسىن ۇسىندى. ءار وبراز، ءار سۋرەتتەلگەن كورىنىسىنىڭ نەگىزىندە شىندىق بولۋى كەرەكتىگىنىڭ ايقىن ۇلگىسىن كورسەتتى.
بەسىنشى، بۇرىنعى ادەبيەتتە بولسا دا، ءالى داۋىرلەي الماعان ساتيرالىق ءادىس، ونىڭ وتكىر قۇرالى سانالاتىن ساركازم، يرونيالاردى ەڭ جوعارعى ساتىعا كوتەرىپ، حالىق تىرشىلىگىنە زياندى ءىس-ارەكەت، مىنەز-قۇلىقتاردى شەنەۋدىڭ كۇشتى قورى ەتتى.
التىنشى، اباي وزىنە دەيىنگى ادەبيەتتە جوق، ادامنىڭ ىشكى سەزىم دۇنيەسىن تىكەلەي سۋرەتتەۋ ادىسىنە سونىدان جول سالىپ، جان-كۇيدى سۋرەتتەۋدە دۇنيەجۇزىنىڭ اتىشۋلى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىمەن تەڭ تۇسەتىن شىعارمالار بەرىپ، ءوزىنىڭ اسقان شەبەرلىك، ۇستالىعىن ۇرپاققا ونەگە رەتىندە قالدىردى.
جەتىنشى، اباي قازاقتىڭ وزىنە دەيىنگى اۋىز ادەبيەتى، تاريحي ادەبيەتىندەگى اقىل-ناقىل سوزدەرىنىڭ ۇلگىسىن الا وتىرىپ دامىتتى، ىلگەرىلەتتى. ءسوزدىڭ بۇل تۇرلەرىن تەك بۇرىنعى شەڭبەرلەرىندە قالدىرماي، فيلوسوفيالىق ويلاۋ شەگىنە جەتكىزدى. قيۋىن تاۋىپ قالاي بىلسە، قازاقتىڭ ءسوز بايلىعىمەن دە تەرەڭ-تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي-پىكىردى ايتىپ بەرۋگە بولاتىندىعىن ايقىنداپ، فيلوسوفيالىق وي-پىكىردى قالاي ايتىپ بەرۋدىڭ ۇلگىلەرىن قالدىردى.
سەگىزىنشى، قازاقتىڭ بۇرىنعى ادەبيەت نۇسقالارىندا تەك پاراللەليزم تۇرىندە عانا كەزدەسەتىن تابيعات قۇبىلىستارىن سۋرەتتەۋدى ءوز الدىنا ولەڭنىڭ ءبىر جانرىنىڭ ءتۇرى دارەجەسىنە جەتكىزىپ، سۇلۋ پەيزاجدىق ولەڭدەرىن جاسادى.
توعىزىنشى، ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلى كلاسسيك اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن اۋدارىپ، ولار ارقىلى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە قول سوزدى. قازاق جۇرتشىلىعىن جەر ءجۇزىنىڭ داڭقتى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ءسوز، يدەيالارىمەن تانىستىرىپ، كلاسسيك اۋدارمالاردىڭ ۇلگى، ونەگەلەرىن كەيىنگىلەرگە ساباق ەتتى. ورىستىڭ ۇلى اقىندارىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ اۋدارا وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلگىسىمەن قالاي جاڭا ءسوز، سويلەمدەر قۇرۋ جانە ولاردى قازاقتىڭ ءوز ۇعىمىنا جاتىق، كوڭىلىنە قونىمدى ەتىپ شىعارۋ ادىستەرىن كورسەتتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن بايىتۋ، كۇشەيتۋدە بۇل مۇمكىنشىلىكتى دە تولىق پايدالانا ءبىلدى. دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتپەن ءوزىنىڭ جاقسى تانىستىعى ارقاسىندا، ادامنىڭ مىنەزىن سۋرەتتەۋ ءادىسى كەيدە «ديالوگ» تۇرىندە، كەيدە «قىستىرما ءسوز» تۇرىندە، سويلەم ارالارىندا قولدانىلاتىن «ءتول سوزدەردىڭ» وزىنە شەيىن ادەبيەتتە بولماعان جاڭا ۇلگىلەرىن جاسادى.
ونىنشى، پوەزيانىڭ الەۋمەت ومىرىندەگى ءمانى مەن ورنى ۇلكەن ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، شىن مانىندەگى كوركەم پوەزيا جاساۋداعى نەگىزگى قۇرال ءتىل ەكەندىگىن دۇرىس ۇعىنىپ، وعان ايرىقشا كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن تانىتتى. ءتىلدى باعالاماۋشىلىققا، وعان ءجۇردىم-باردىم قاراپ، ءسوز «قادىرىن» كەتىرۋشىلىككە، ار مەن اقىندىق مىندەتىن ارزانداتىپ، «ماقتاۋ» ولەڭ ايتۋشىلىققا، تاعى باسقا وسىلار سىقىلدى ءسوزدىڭ مازمۇنىن جانە يسكۋسستۆولىق قاسيەتىن تومەندەتۋشىلىككە، ءتۇر قۋالاپ، جاساندى ءسوز، شىندىقتان تىس وبراز جاساۋشىلىققا دا قارسى كۇرەس اشىپ، ءسوزدىڭ ءارى كوركەم، تۇسىنىكتى، ءارى مازمۇندى بولۋىن تالاپ ەتىپ، ءوزى ونىڭ ايقىن نۇسقالارىن جاساپ بەردى.
ابايدىڭ ادەبي ءتىل تۋرالى كەيىنگىلەر ءۇشىن ۇلكەن ءمانى دە، ۇلى ەڭبەگى دە، قورىتىپ ايتقاندا، وسى ون ءتۇرلى ماسەلەلەردىڭ اينالاسىنان تابىلادى. ءبىر ءداۋىردىڭ الدىڭعى قاتارداعى يدەيالارىنىڭ جاقتاۋشىسى، كۇرەسۋشىسى بولۋى، ءبىر حالىقتىڭ عاسىرلار بويى سۇتپەن ەنىپ، سۇيەككە سىڭگەن ادەبيەتىندە ۇلكەن وزگەرىس جاساۋى، قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن وزىنە دەيىنگى ادەبي ءتىلدىڭ دارەجەسىنەن الدەقايدا جوعارىلاتۋى، مادەنيەتتى ەلدەر پوەزياسىنىڭ تىلدەرىنىڭ قاتارىنا جەتكىزۋى ابايدى قازاقتىڭ ۇلى كلاسسيك اقىنى ەتتى.
(جالعاسى بار)
kazakhadebieti.kz
