باسى: اڭدىسۋ

جالعاسى: قىرعىن

جالعاسى: 

1916 جىلى تۇتاس البان ەلى تاريحىندا ەستەن كەتپەس ەلەۋلى ەكى وقيعا بولىپ ءوتتى. بۇل جونىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى  قازاق پروزاسىنىڭ الىپ شىڭى، ۇلى كلاسسيك جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «قيلى زامان» اتتى ەڭبەگىندە شىمىرلاپ تۇرعان شىندىقتىڭ بەتىن ايپاراداي اشىپ، كورنەكتى دە كوركەم تۋىندى قالدىرىپ كەتتى. سونداعى ۇلى وقيعانىڭ ءبىرى، البان ەلىنىڭ قاسقايا قاسارىسىپ سولداتقا بالا بەرمەۋىنىڭ سالدارىنان، ەل باسىلارىنىڭ قاراقول تۇرمەسىندە اياۋسىزدىقپەن قىرعىنعا ۇشىراۋى بولسا، ەندى ءبىرى اقجەلكەننىڭ سوڭعى شاقىرعان ارامزا جينالىسىنا بارۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان، قازاق تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، بولجامپازدىق قاسيەتكە يە. حانگەلدى باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى ديقانباي باتىردىڭ اۋلىندا بولعان قاندى قىرعىن مەن «اقتورەنىڭ  اتىلۋى» دەپ اتالىپ كەتكەن اڭگىمە.

قاراقول تۇرمەسىندەگى قىرعىننىڭ ءسال الدىندا نەمەسە 1916 جىلعى تامىزدىڭ سوڭىندا، ەل اسپانىنا اياقاستى ۇيىرىلىگەن قارا بۇلتتىڭ قالاي اۋارىن بىلە الماي، ارىسى جازيرالى اسى جايلاۋىنان بەرىسى جول-جونەكەي شەلەك، سوگەتى وڭىرلەرىنەن قوتارىلا كوشكەن البان اتا بالالارى نارىنقول، كەگەن، شونجىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءۇيسىن تاۋىنىڭ قۋىس-قۋىسىنا كەلىپ، وسىندا بۇرىننان وتىرعان باۋىرلارىنا قوسىلىپ، اۋقىمدى باعىپ، ۋاقتىلى پانالاپ تۇرعان بولاتىن. اشانوقى، قالجات، بودەتى سياقتى شەكارالى ايماقتى مەكەندەگەن الباننىڭ اعىمسارى، شاجا دەگەن ەكى بولىس ەلى الدى-ارتتارىنا قارايلاپ، جاعدايدى باقىلاپ ورىندارىندا قوزعالىسسىز وتىرعان ەدى. سول جىلى جازدا ەل قۇلاعىن ەلەڭدەتكەن  «ەل جاستارىنان قايتسەدە سولداتقا  بالا الادى ەكەن. جاستاردى جاسىرىن تۇردە تىزىمدەپ جاتىپتى» دەگەن قاعىتپا قاۋسەت، شىندىققا اينالىپ، ءبىر كۇنى قاسىندا ۇيعىر جىگىت ءتىلماشى بار، جيرەن  قاسقا ارعىماققا مىنگەن، قازاقتار «اقتورە» دەپ اتاپ كەتكەن، ۇلتى ورىس، بۋكىبالوۆتىڭ بالاسى، وياز اقجەلكەننىڭ سەنىمدى وكىلى، شەكارا بويىنداعى ەكى بولىس ەلدەن اسكەرگە بالا الماققا كەلەدى. الدىمەن بودەتىدە وتىرعان اعىمسارى بولىسىنا كەلىپ، جۇرت الدىندا پاتشانىڭ بۇيرىعىن وقيدى. سوسىن اق پاتشانى اۋزىنان اق كوبىگى اققانشا ارلى-بەرلى كوپىرتە ماقتاپ، قازاق بولىستارىنىڭ قاراقولدا تۇرمەدە وتىرۋى استە پاتشانىڭ بۇيرىعى ەمەس، مۇندا ازداپ تۇسىنىسپەستىك بار، مۇمكىن جاقىن ارادا ولار دا تۇرمەدەن شىعىپ قالار دەپ كوپكە وتىرىك كۇلىپ كولگىرسىدى. جۇرتتىڭ كۇپتى بوپ جۇرگەن كوڭىلىن ءسال باسقانداي بولىپ، ءسوز سوڭىن الا قايتسەدە سولداتقا بالا الماي قويمايتىنىن، «ونان دا وزدىكتەرىڭنەن تىزىمدەتىڭدەر، سەندەر ونسىزدا شەكارادا وتىرسىڭدار. سەندەردىڭ بالالارىڭ رەسمي تۇردە وكىمەت سولداتى بولادى. قازىرشە وسىندا قارۋلانىپ، قارۋ اتۋدى ۇيرەنەدى. ءارى شەكارانى كۇزەتەدى. پاتشادان سوعىسقا كەلسىن دەگەن ارنايى بۇيرىق بولمايىنشا، سوعىسقا اتتانبايدى»، – دەپ، ءبىر-بىرىنە قايشىلاۋ سوزدەرىمەن ءتۇسىندىرىپ ءدىلمارسىدى. بۇل سوزگە ەلدىڭ اتقا مىنەرلەرى ىشتەي كۇدىكتەنىپ، نە دەرلەرىن بىلمەي ەكىۇداي بولىپ، ەشكىم دە ءلام دەپ اۋىز اشپاعان سوڭ، قۋ تۇلكى «اقتورە» جينالىستىڭ جالعاسىن ەرتەسىنە قالدىرادى. ەرتەسى كۇنگى جينالعان ەل اعالارى، تۇنىمەن ويلاسا كەلىپ شىعارعان شىن شەشىمدەرى مە؟ جوق وسىلاي سولداتقا بالا بەرە تۇرساق، ءبىزدىڭ قولىمىزعا مىلتىق تيەدى، قارۋ تيسە قورىقپايمىز دەگەنى مە؟ ول جاعى ءدۇدامال، ايتەۋىر اقتورەمەن كەڭەسە كەلە، ءبىر ۇيدەگى ءۇش-ءتورت ەر بالانىڭ بىرەۋىن سولداتقا الاتىن بولىپ كەلىسەدى. سونىمەن: تۇرلىبەك، ءسالىباي، اسىلبەك، راقىمباي... سىندى، جالپى سانى ون جەتى ازاماتىڭ تىزىمدىگى الىنادى. ءىسىنىڭ ءساتتى باستالعانىنا ىشتەي ريزا بولعان تورە جينالىس اياقتالا بەرگەندە: «وسى اسكەر الۋ تۋرالى ەرىكتى پىكىر ايتاتىندار بار ما؟» – دەپ سۇراپ قالادى. وتىرعاندار ىشىنەن مەڭىرەۋ تىنىشتىقتى بۇزىپ، ورتا جاستاۋ شاماسىنداعى ءبىر كىسى: «مەنىڭ ايتارىم بار. ايتۋدان ءسال كەشىگىپ قالدىق دەسە دە، اردان اتتاپ ايتپاي كەتە المايمىن. ءبىز ءوزىڭىز ايتقانداي شەكارا ايماعىندا تىنىش جاتقان ەلمىز. ءبىز سولداتقا بالا بەرمەسەكتە شەكارانى بۇرىننان قورعاپ كەلەمىز. ءدال قازىر شەكاراعا ءتونىپ كەلە جاتقان جاۋدى كورمەدىك. ەگەر كەلىپ جاتسا ءبىز دايىنبىز. سوندىقتان قازىر ءبىز سولداتقا بالا بەرمەسەكتە بولادى. پاتشانىڭ رەسەيدى قورعاي الاتىن قۇدىرەتى بار دەپ سەنەمىن. پاتشا ومىردەن ويتكەنشە مىنىسكە ات، سويىسقا مال دەسە ءجون بولار ەدى»، – دەدى. بىراق وتىرعاندار ىشىنەن ەشكىم ءتىس جارىپ نە ولاي، نە بۇلاي دەپ لەبىز قاتپادى. بۇل ادامدى بويىنا توعىتقىسى كەلمەگەن كەربەز تورە، سۇراقتى جاۋاپسىز قالدىردى دا، تەك: «سەن كىم بولاسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى. سوندا تۇرعىمباي بولىس: «بۇل كىسى ءبىزدىڭ بولىسىتىقتاعى اتاقتى باي المانوۆ شاكباي دەگەن ادام»، – دەپ، شاكبايدىڭ جاۋاپ بەرۋىن كۇتپەي جاۋاپ قايتارادى. تورە دە كىتاپشاسىنا شاكبايدىڭ اتى-ءجونىن دەرەۋ ءتۇرتىپ قويادى.

سول كەزدە شىنىمەن دە شاكبايدىڭ مىڭ باس قويى، ءجۇز جيىرما ءىرى قاراسى بولعان ەكەن. جينالىس اياقتالا بەرە، تاڭەرتەڭنەن بەرى تۇنەرىپ بۇلتتاپ تۇرعان كۇن سارقىراپ قۇيىپ كەپ بەرەدى. ونىسىز دا زورعا شىداپ وتىرعان ەل، جاپا-تارماعاي اتتارىنا قونىپ اسىعا-ۇسىگە اۋىلدارىنا قاراي شاپقىلاي جونەلدى. توپەلەپ تۇرعان جاۋىننان جاسقانعان اقتورە قوناعاسىنا باراتىن شاجا بولىسىنا بارا الماي، تۇرعىمباي بولىستىڭ باستاۋىمەن سول اۋىلداعى قۇتتىباي دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. سول كۇنى تۇستەن كەيىن. بۇرالقى، قاليبەك دەگەن ەكى ىنىسىمەن ءوز اۋلىنا قايتىپ بارا جاتقان تۇركەباي دەگەن مەرگەن كىسىمەن كەڭەسۋ ءۇشىن، شاكباي المانوۆ ولاردىڭ الدىنان توسىپ تۇرادى دا جۇزدەسىپ قايتا سالەم بەرىپ، ۇيىنە قوناعاسىنا شاقىرادى. كەشتە شاي ءىشىپ بولا بەرگەندە، شاكبايدىڭ ۇلكەن ۇلى اتەيبەك ەسىكتەن سارى قاسقا توقتىنى كولدەنەڭ تارتىپ تۇركەبايدان باتا سۇرايدى. تۇركەباي باتاعا قولىن جايا بەرگەندە، شاكباي:«تۇكە، ءسال سابىر ەتىڭىز. بۇل مال ءسىزدىڭ قوناعاسىڭىز ەكەنى راس، ەندى ءبىر جاعىنان بۇل جانۋاردى قۇداي جولىنا اتاپ قۇدايدان اق تىلەۋ تىلەسەم دەگەن ويىم دا بار. ايىپ ەتپەسەڭىز باتاڭىزدىڭ سوڭىنا تىلەۋىڭە جەت، دەگەندى قوسا كەتىڭىزشى!» – دەيدى. ءبىراز اڭتارىلىپ بارىپ، تۇركەباي باتاسىنا «تىلەۋىڭە جەت!» دەگەن ءسوزدى قوسىپ بەتىن سيپايدى. شاكبايدىڭ تۇركەبايدى جاقىن تۇتىپ سەنۋىنىڭ سەبەبى دە بار ەدى. ويتكەنى، قاسىم دەگەن كىسىنىڭ ءتورت ايەلىنەن ءتورت ۇل قالعان ەكەن. ول ءتورت ۇل: بالتا، قىلىش، قياق، تاڭات دەپ اتالادى. شاكباي سول قىلىش اتاسىنان تاراسا، تۇركەباي قياق اتاسىنان تارايدى. ياعني، ەكى تۋىپ ءبىر قالعانى. قوناقتار كەشكى اسقا وتىرعاندا، شاكباي بالا-شاعاسىن وتاۋ ۇيگە شىعارىپ جىبەرىپ، تەك ۇلكەن ۇلىن الىپ قالادى دا، قوناقتارعا ىشكە بۇككەن قۇپيا سىرىن اقتارىپ: «بۇگىن بولىسىمىزدىڭ ەلدىڭ وبالىنا قالىپ، جاس بوزداقتارىمىزدىڭ قانىنا ورتاق بولعالى وتىرعانىن كوردىڭىز، تۇكە. اقتورەگە مەن عانا پىكىر ايتقانىم بولماسا، قورىققاندارىنان ەڭ بولماسا مەنى قولداپ بىردە-ءبىر پەندە دىبىستارىن شىعارمادى. اق پاتشانىڭ قازاققا قىلعان قياناتى از با؟ الباننىڭ العا شىققان ازاماتتارىن تۇرمەگە توعىتىپ وتىرعانى اناۋ، سوڭى نە بولادى؟ ول جاعى تاعى بەلگىسىز. نەسىنە سەنىپ، كىمنەن وپا كۇتەمىز؟ وسىلاردى ويلاي كەلىپ، ەرتەڭ شاجا بولىسىنا باراتىن اقتورەنى قاساڭنىڭ (جەر اتى) كەر جولىنداعى قالىڭ توبىلعىدان توسىپ، اتىپ تاستايىق. اقىرەتتە سونىڭ كۇناسىن ءوز موينىما الامىن»، – دەدى. ويلاماعان جەردەن ايتىلعان مىنا ءسوزدى ەستىگەندە، ەسى شىققان بالاسى وتىرعان ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا: «ءاي، اكە، بۇل نە دەگەنىڭىز؟ بۇگىن ءسىز ءبىر ورىستى ولتىرگەنىڭىزبەن ەرتەڭ قاپتاپ كەلگەن ورىس كۇلى اۋىلدى قىرىپ تاستاسا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ سوندا ەلگە جاقسىلىق جاسايىن دەبەدىم دەپ اقتالا الاسىز با؟ مۇنىڭىز جارامايدى، مەن قوسىلمايمىن. رايىڭىزدان قايتىڭىز!» – دەدى، ءوتىنىپ.

شاكباي دا العان بەتىنەن قايتپايتىن سەرتىنە بەرىك، وزىنە مىعىم  ادام ەدى. تاباندا: «ءاي، بالام، مەن ساعان مالدىڭ بيلىگىن الدەقاشان بەرگەنمىن، جاننىڭ بيلىگى ءتاڭىر قولىندا، ەلىم ءۇشىن شەيت بولسام بولايىن»، – دەپ، بالا ءسوزىن ارىگە ۇزارتپاي تويتارىپ تاستادى.

شاكبايدىڭ تۇركەبايعا سەنەتىن تاعى ءبىر سەبەبى: تۇركەباي جاۋعا شاپقان پالەندەي باتىر بولماعانىمەن، قولىنان مىلتىعى، بەلىنەن قورامساعى تۇسپەيتىن، ءوزى بۇركىتشى، قۇماي تازى جۇگىرتىپ اڭ اۋلاعىش، قارايعاندى قالت كەتىرمەيتىن قاس مەرگەن ادام بولاتىن. جولى دا، ءجونى دە بولەك كوزىنىڭ قاراسى مەن اعىنداي جاقىن ادامعا، نە دەرىن بىلمەي ءبىراز ۋاقىت وي قۇزىنا باتىپ وتىرعان تۇركەباي سالدەن كەيىن: «شاكە، ويلاناتىن ۋاقىت، كەڭەسىپ وتىراتىن كەڭشىلىك  جوق. سەن ايتتىڭ، مەن كەستىم. بولدى، قۇداي اددىمىزدان جارىلقاسىن! بۇل سالپاڭ قۇلاق شەگىنەن اسىپ شەكتەۋسىز كەتتى. وسى جەردە توقتاسىن. قالعان ەلگە كەسىرىمىز ءتيىپ كەتپەس ءۇشىن ءىستى ءبىتىرىپ قارامىزدى باتىرايىق»، – دەدى.

ونسىز دا كەلەر-كەتەر كەسىرگە مانادان بەرى وي توعىتىپ وتىرعان شاكباي: «ءجا، تۇكە، كۇندە اشىلىپ قالدى، ايدا جارىق ەكەن. تاماقتان سوڭ سەن ەكى ءىنىڭدى جىبەرىپ تۇنىمەن اۋلىڭدى كوشىرت. مەندە اۋىلدى ىڭعايلايىن. ەكى اۋىل بىرگە كوشىپ، قۇنانشابىستان وتكەندەگى مازاردىڭ (قىتاي جاقتاعى جەر اتى) باس جاعى – قوناقاي وزەنىنەن ءبىزدى توسسىن»، – دەدى.

كەشكى كەلىسىلگەن ۋاعدا بويىنشا كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەندە، ەكەۋى قاساڭنىڭ كەر جولىنداعى توپ-توپ توبىلعىنىڭ اراسىنا كەلىپ بەكىنىپ، اقتورەنىڭ جولىن توستى. ارادا ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىت وتكەندە، اجالى ايداعان اقتورە مەن ءتىلماش كەر جولدى ءىلبىپ كەرلەپ كەلە جاتقانى كورىنەدى. كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرىپ، وسى ورايدا تۇركەباي الدەقاشان وقتاپ قويعان مىلتىعىن قولتىعىنا الدى دا: «قۇداي، ءوزىڭ كەشىرە  گور! بۇگىن بۇنى مەن جوعالتپاسام، ەرتەڭ بۇل كوپ ادامنىڭ قانىن ىشەدى»، – دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ، ماسسانى باسىپ قالدى. جالما-جان اقتورە دە ارعىماقتان قۇلاپ ءتۇستى. وقتىڭ قايدان شىققانىن اڭعارا الماي جان جاعىنا جالتاقتاعان ءتىلماش دىرىلدەپ-قالتىراپ: «مەندە جازىق جوق. اعاتايلار مەنى اتا كورمەڭىزدەر! جالىنام سىزدەرگە!»، – دەپ ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ وتىرا كەتتى. شاكباي مەن تۇركەباي ولاردىڭ قاسىنا كەلگەندە، اقتورە الدەقايدا جان ءۇزىپ كەتكەن ەكەن. ءتىلماشتىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلادى دا، اتىنا مىنگىزىپ، ەرگە تاڭىپ بايلاپ تاستادى. ءولى جاتقان اقتورەنىڭ بىلعارى سۋمكاسىن اقتارىپ، كەشەگى تىزىمگە الىنعان ازاماتتاردىڭ اتى جازىلعان قاعازعا قوسا بىرنەشە پاراق ورىسشا جازىلعان قاعاز جانە ءبىر ءدۇربى تاۋىپ الدى. قاعازدى تاباندا تۇگەلىمەن كۇيدىرىپ تاستادى دا ءدۇربىنى وزدەرى  الدى. سوسىن كەرى قايتىپ شاكبايدىڭ جۇرتىنا كەلىپ، ءتىلماشتى ماماعاشقا تاڭىپ بايلاپ: «بودەتى مەن قالجاتتىڭ سۋىن بىرگە ىشكەن، تەگىمىز ءبىر قازاق، ۇيعىر تۋىس-ەك. سەندە جازىق جوق. سول ءۇشىن سەنىڭ جانىڭدى ايادىق. اناۋ ارامزا  لاعىنەتتى اتتىرعان مەن المانوۆ شاكباي. اتقان ادام – ءتاجىۇلى تۇركەباي مەرگەن. ولگەن تورەنىڭ سۇراۋشىسىنا، كورگەندەرىڭە وتىرىك قوسپاي انىق ايتقىن. مۇنىڭ ولىمىنە وزگە ەشكىم كىنالى ەمەس. ەشكىم بىلمەيدى دە. ەرتەڭ ەگەردە وتىرىك قوسىپ بەيكۇنا حالىقتىڭ وبالىنا قالساڭ، كەلەسى ءولىم سەنىكى بولادى. ايتپادى دەمە؟!» – دەپ، شاكباي مىلتىقتىڭ اۋزىن تىلماشقا ءۇش مارتە جالاتىپ، اتتارىنا قوندى. سۋىت جۇرىسپەن ەرتەسى كۇنى تاڭ سارىدە قوناقاي وزەنىندە كۇتىپ وتىرعان اۋىلدارىنا امان-ەسەن كەلىپ قوسىلدى.

وزبىرلارعا قارسى ەرلىك ىستەگەن ەكى ازامات ءۇيسىن تاۋىنىڭ تەرىستىگىندە قۇجىرتاي دەگەن جەردى مەكەن ەتكەن دەمەۋ اقالاقشى باسقاراتىن سەمەي اۋلىنا كەلىپ، جايداقبۇلاق دەگەن جەردەگى ءبىر ۇڭگىرگە  جۇكتەرىن ءتۇسىردى. سەمەي اسا باۋىرمال، تۋراشىل دارقان كىسى ەدى. ارادا بىرەر كۇن وتكەن سوڭ، شاكباي مەن تۇركەباي، سەمەي زاڭگىگە ء(مانساپ اتى) سالەم بەرە كەلەدى. ءارى اقتورەنىڭ جيرەن قاسقا ارعىماعىن ەر توقىمىمەن سىيعا تارتادى.  قوناق بولا وتىرىپ، باستان وتكەن بار اڭگىمەنى بۇگە-شىگەسىز بايانداپ، ەندىگى تىرشىلىكتىڭ نە بولارى تۋرالى كەڭەس سۇرايدى. ەكەۋىنىڭ ەرلىگىنە سۇيىنگەن سەمەي قارت تۇركەبايعا قياقتىساي دەگەن جەردەن قىستاۋلىق جەر بەرەدى. ال شاكباي ءوز قالاۋى بويىنشا، تەكەسكە «قىزىلكۇرەگە) ناقسىبەك اقالاشىنىڭ ء(مانساپ اتى) اۋلىنا كوشىپ كەتەدى.

1917 جىلدىڭ باسىندا اق پاتشانى تاعىنان تايدىرىپ، بولشەۆيك وكىمەتى قۇرىلعان سوڭ، اسكەردەن قاشقان سولداتتار مەن بوسقىن بوپ بوسىپ كەتكەن بۇقارانى، بۇرىنعى ءوز مەكەندەرىنە الاڭسىز قايتىپ كەلۋىنە بولادى دەگەن قاۋلى شىعارادى. وسى قاۋلىنى ەستي سالا شاكباي سول جىلدىڭ كۇزىندە قىتايدان قايتا كوشىپ، ءوزىنىڭ قونىسىنا كەلىپ ورنىعادى. 1918 جىلى شاكبايدىڭ قايتا كوشىپ كەلگەنىن ەستىگەن بۋكىبالوۆ، قالجات ناچالنيگىنە ارىز جازىپ: «مەنىڭ بالام تەك بۇيرىقتى ورىنداماق بولعان. بەيكۇنا ءولتىرىلدى. سوندىقتان شاكباي مەن تۇركەباي دەگەن قازاقتار ماعان قازاقشا  قۇن تولەسىن. ەگەر قۇن بەرە الماسا، قانعا-قان، جانعا-جان الامان!» – دەپ پالە سالادى. وسى ارىز بويىنشا ناچالنيك، اعىمسارى بولىسى تۇرعىمباي مەن شاجا بولىسى يسانى مەكەمەسىنە شاقىرتادى. بۇل ماسەلەنى ەكى بولىسپەن اقىلداسا كەلىپ، شاكبايدى بەس ءجۇز تۇياق قوي قۇن تولەيتىن ەتىپ جىعىپ، تۇرعىمبايدى بۇقاراسىن دۇرىس باسقارا الماعان ادام رەتىندە، بولىستىق مانسابىنان الادى. ۋاقتىلى ەكى بولىس ەلدى يسا باسقاراتىن ەتىپ بەكىتەدى.

اقىن كودەكتىڭ ءبىر ولەڭىندە: «بودەتىنىڭ جۇمىسى يساعا بارىپ تىرەلدى» دەپ مەڭزەگەنى وسى جاعداي بولاتىن. بولىستىقتان قالعان تۇرىمباي، ناچالنيكتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، ءبىر كۇنى ەلدى جيىپ شاكبايدىڭ بەس ءجۇز تۇياق قويدى تولەۋىن اقىلداسادى. ەل ارى-بەرى ايتا كەلىپ، اقىرى بۇل قۇندى شاكبايدىڭ ءوزى تولەسىن دەگەنگە كەلەدى. مانادان بەرى سابىر ساقتاپ، ءوزىن زورعا تەجەپ وتىرعان شاكباي، سوندا وتىرعان ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «تالاي-تالاي تارلاندارىمىزدىڭ قانىن جۇتقان اق پاتشانىڭ ارام شوشقاسىن ولتىرتكەنىم راس. ەي، تۇرعىمباي سول تورەنىڭ ەلگە ىستەگەن وزبىرلىعىن نەگە ايتپايسىڭ؟ قۇن تولەۋ كەرەك بولسا، الدىمەن بۋكىبالوۆ قازاققا قۇن تولەسىن دەۋىڭ كەرەك ەدى عوي. الباننىڭ اتىلعان قانشاما ازاماتىنىڭ قۇنىن قاي ورىس تولەپتى؟ وي، وڭباعان ىنجىق نەمە! قازاقشا كەلىسەمىن دەگەنىنە بولا قالدىڭ با؟ تۋماي شوككىر ءالجۋاز! بار، ايت ۇلىعىڭا. الدىمەن بۋكىبالوۆ قۇن تولەسىن. مەن سودان كەيىن تولەيمىن. اق دەگەنى العىس، تاك دەگەن قارعىس قايران قايشىبەك بولىسىم-اي! (تۇرعىمبايدىڭ اكەسى) – دەپ ىزاعا بۋلىعىپ كوزىنە جاس الدى.

وسىنشاما اۋىر ءسوزدى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن تۇرعىمباي دا، اشۋ شاقىرىپ: «وي، ەلدى بۇلدىرگەن سارى شايان!»، – دەپ، ورنىنان تۇرا بەرگەن دە، اشۋعا مىنگەن شاكباي، تۇرعىمبايدى  قامشىسىمەن  ءبىر-ەكى تارتىپ جىبەرىپ، اتىنا مىنگەن بويى ۇيىنە قاراي شابا جونەلدى. جولدا جايىلىپ جاتقان قويدىڭ ىشىنەن ءبىر قارا باس توقتىنى ءىلىپ الدى دا، ەسىگىنىڭ الدىنا كەلگەندە، الگى توقتىنى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ: «ەي، ءتاڭىرىم، مەنىكى قاتە بولسا، بۇگىن مەنى ال. مەنىڭ جانىمدى الماساڭ تۇرعىمبايدى ال!» – دەپ، باۋىزداپ جىبەرىپ، ۇيىنە كىرەدى دە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالادى.

وسى جايسىز جاعدايدى ەستىگەن يسا بولىس، ءبىر كۇنى قاسىنا اۋىلدىڭ ايتۋلى اقساقالدارىنان ءبىر نەشەۋىن ەرتىپ، شاكبايدىڭ ۇيىنە كەلىپ، كوڭىل كوتەرەتىن قىزىقتى اڭگىمەلەر شەرتىپ، اشۋىن باساتىن اقىل-كەڭەستەر ايتادى. اڭگىمە دۇكەنى قىزا كەلە: «ءاي، شاكە، ءبىزدىڭ بۇرىنعى باعىنىپ كەلگەنىمىز دە سارى ورىس بولاتىن. بۇگىن ونىڭ تاعىن تارتىپ الىپ، ورنىنا وتىرعان پاتشا دا سارى ورىس. دەمەك، وكىمەتتىڭ اتى وزگەرگەنىمەن زاتى وزگەرگەن جوق. قايدا بارساڭ دا قازاننىڭ قۇلاعى ءتورت دەگەندەي، قىتايداعى قازاقتار دا قاقپاقىلدىڭ تاسىنداي بىرەسە انا قىتايعا، بىرەسە مىنا قىتايعا باعىنىپ وتىرعان جوق پا؟ سودان زارەزەپ بولعان باۋىرلارىمىز قايتا كەلىپ تاعى دا سارى ورىستىڭ ۋىسىنا ءتۇسىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى مىنە ءوزىڭىزسىز. قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى عوي. ادىلەتسىز ىسكە امالىمىز بار ما؟ ەل ءۇشىن، ەلدىڭ اماندىعى مەن كەلەشەك ءۇشىن ىستەگەن ەرلىگىڭىزگە، بىزدە، قۇدايدا ريزا. سوندىقتان سىزگە تۇسكەن اۋىرتپالىقتى جۇرت بولىپ جۇمىلا كوتەرەيىك»، - دەيدى، يسا بولىس. سوندا تەكەباي دەگەن قارت قيسىندى ءسوزدىڭ قيۋىن قيىستىرا كەتىپ:

– جارايدى بولىس. مەن ەلۋ تۇياق قوي اتادىم، – دەيدى.

– مەندە ەلۋ تۇياق اتادىم، – دەدى.  جەكسەمبى دەگەن كىسى:

– مەندە ەلۋ تۇياق، – دەدى قۇتتىباي قاريا.

ارتىنان ىلە-شالا قولىن كوتەرگەن دۋانباي دەگەن ادام دا ەلىۋ تۇياق قوي بەرەتىنىن ايتادى. سوسىن باسقالاردا شاما-شارقىنشا كومەكتەسىپ، قۇنعا بەرەتىن مال سانى ءۇش ءجۇز تۇياققا جەتىپ جىعىلادى. ەر سىنالار ساتتە، ەلدىڭ ەلدىگىن كورىپ، ىشتەي ريزا بولعان شاكباي قالعان ەكى ءجۇز باستى ءوزى بەرەتىن بولىپ تارقاسادى. از كۇننەن سوڭ بەس ءجۇز باس قوي جينالىپ، زاستاپقا ايداپ اپارىلادى. «شاكباي قىلمىسسىز» دەگەن قاعاز بەرىلەدى. بىراق تاعدىردىڭ جازۋى ما، جوق، وقىس جاعداي ما، ول جاعى ءبىر تاڭىرگە عانا ايان. وسى وقيعادان ەكى اي وتكەندە، كەنەتتەن تۇرعىمباي قايتىس بولادى.

بۇل شىندىققا تاريحتىڭ ءوزى كۋا. اقتورەنىڭ اتىلۋى جايىنداعى اڭگىمەنى جازۋ بارىسىندا، كونەنىڭ كوزى، وسى ءداۋىردىڭ قازىنالى قارتتارى بولعان ءنۇسىپپاي تەكەسبايۇلى مەن باعاشار مالدىبايۇلى دەگەن قۇيما قۇلاق اعالار ايتىپ بەرگەن ناقتىلى دەرەكتەرگە سۇيەندىم. «تۋماقتىڭ دا ولمەگى بار» دەگەندەي، قاتال اجالعا نە داۋا؟! توپىراعى تورقا بولعىر ەكى اقساقالدا تاياۋ جىلدارى ارت-ارتىنان دۇنيە سالىپ، وزدەرى ايتىپ بەرگەن بۇل تاريحي اڭگىمەنىڭ حاتقا ءتۇسىپ ۇرپاقتارمەن بەت كورىسكەنىن دە كورە المادى. وسىلاردىڭ ايتىپ بەرگەنىن شامامنىڭ كەلىسىنشە حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان مەندە، بيىل سەكسەننىڭ ۇشىنە كەلىپ سەلكىلدەپ وتىرمىن. كىم بىلەدى قاپ تۇبىندە قالعان تالقانىمنىڭ قانشاعا  جەتەرىن. ايتەۋىر ەل باسىنان وتكەن قيلى زامان، قيىن كۇندەر سوڭعى ۇرپاقتارعا ەسكەرمەسە بولمايتىن ەستەلىك بولىپ  قالسا يگى بولار ەدى.

جالعاسى بار...

قۇدايبەرگەن سايدۋاقاسۇلى باقى بي تەگىنىڭ «مەن تانىعان شىندىق» كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz