بيىل كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇلكەن تەررور قۇربانى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل بولۋىنا بايلانىستى ونىڭ ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەسىنىڭ ءبىر كەزەڭىن كورسەتەتىن تومەندەگى ماتەريالدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى سۇلتانبەك قوجانوۆ 1924 جىلعى سوۆەتتىك ورتا ازيانى ۇلتتىق تۇرعىدا جىكتەپ، مەملەكەتتىك-تەرريتوريالىق ايماقتارعا مەجەلەۋ ناۋقانىندا وزىندىك كوزقاراسىمەن ەرەكشەلەنىپ، ايرىقشا تانىلدى. ول جىكتەلىپ-مەجەلەنىپ جاتقان ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى ەجەلدەن قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان حالىقتاردىڭ تۇتاستىعىن، ولاردىڭ ەرتەدەن-اق تاريحي جاعدايلارعا وراي قالىپتاسقان ەكونوميكالىق بايلانىسىنىڭ بۇزىلماۋىنا زور ءمان بەردى. سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار وداعىن قۇرايتىن قۇرىلتايشى مەملەكەتتەر قاتارىنا ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرىپ بارىپ ەنۋدى، جەكە دەربەس رەسپۋبليكالارعا ءبولىنۋدى سودان كەيىن، ورتا ازيا فەدەراتسياسى قۇرامىندا ءار ۇلتتىق بىرلىك تىنىس-تىرشىلىگىن تەڭەستىرىپ العاننان كەيىن عانا جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىندى. قازاق ەلىنىڭ استاناسى تاشكەنت بولۋىن جاقتاعان توپتىڭ باسىندا تۇردى. جەكە تاجىك مەملەكەتتىك بىرلىگىنىڭ قۇرىلۋىنا، قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسىن قازاقستان قۇرامىنا قوسۋعا ىقپال ەتتى. الايدا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن جاڭاشا جىكتەپ، ۇلتتىق-اۋماقتىق مەجەلەرگە ءبولۋ جانە تاشكەنتتىڭ قانداي اكىمشىلىك باعىنىسقا قارايتىندىعى ماسكەۋ ۇسىنعان ۇلگىمەن جاسالدى...

...تۇركىستان ولكەسىنىڭ 1920 جىلى ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك بىرلىككە ۇيىسۋعا ۇمتىلۋىنان شوشىنعان ۆ.ي. لەنين قۇپيا تۇردە سەرىكتەرىنە ولكەنى «وزبەكيا، تۇركمەنيا، قازاقيا»  اۋماقتارىنا ءبولىپ تاستاۋدى تاپسىرعان ەدى. سول تاپسىرمانى ورىنداۋدى رەتى ول قايتىس بولعاننان كەيىن تۋىپ، رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى 1924 جىلعى 31 قاڭتاردا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن جەكەلەگەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا جىكتەۋ جايىندا شەشىم قابىلدادى دا،  سوعان بايلانىستى تاشكەنتتە ارنايى ءماجىلىس شاقىرۋدى وك حاتشىسى يا.ە. رۋدزۋتاكقا تاپسىردى. ايدان استام ۋاقىت مۇقيات ازىرلەنۋدەن كەيىن، تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى، تكپ ورتالىق باقىلاۋ كوميتەتى، رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتا ازيا بيۋروسى (سرەدازبيۋرو), تۇركاتكوم تورالقاسى مۇشەلەرى مەن مۇشەلىككە كانديداتتارى جانە تاشكەنتتەگى باسقا دا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر قاتىسقان العاشقى ءماجىلىس 1924 جىلعى 10 ناۋرىزدا ءوتتى.

كۇن تارتىبىنە تۇركىستاندى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق تۇرعىدا مەجەلەۋ ماسەلەسى شىعارىلدى. بىرىككەن جيىندا تكپ وك حاتشىسى ابدۋللو راحيمباەۆ   بايانداما جاسادى. ول فەرعانا باسماشىلارىنىڭ نەگىزىنەن جويىلعانىن حابارلاپ، سوعان بايلانىستى، ولكەدەگى ساياسي احۋالدىڭ تۇراقتالعانىن ايتتى. سوسىن، كەي ايماقتارداعى ارالاس تۇرىپ جاتقان ءتۇرلى حالىق تۇرعىندارى اراسىندا قيلى ەگەستەر بوي كورسەتىپ قالاتىنىنا، ءوزارا شاعىم جاساپ، تالاپتار قويۋلارى سالدارىنان، ارادىك ۇلتارالىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر ورىن الىپ وتىرعانىنا توقتالدى. سولاردان تۋىنداتىپ، ۇلتتار ارالارىندا كورىنىپ قالاتىن ارازدىقتاردى جويۋدىڭ جولى: «ورتا ازيا قۇرامىندا بىرتەكتى ۇكىمەتى بار ۇلت رەسپۋبليكالارىن ۇيىمداستىرۋ» بولماعىن ايتتى. «ەگەر ءبىز، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ مادەنيەت تۇرعىسىنان دامۋى ءۇشىن، تۇركرەسپۋبليكادا كەڭەس وكىمەتىنىڭ نىعايۋىن قالاساق... كەڭەس وكىمەتىن كۇشەيتۋگە اپارار   جالعىز جول – ورتا ازيانى ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراي جىكتەۋ»، – دەدى. ءسويتىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ بەكەم ورنىعۋىن بايانداماشى ۇلكەن شانىراقتى جەكە-جەكە وتاۋلارعا بولۋمەن بايلانىستىردى. ءار ۇلت ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ ءبولىنىپ شىقسا – تۇركىستان حالىقتارى مادەنيەت تۇرعىسىنان داميدى... ورتا ازيانى ۇلتتىق سيپاتپەن جىكتەپ، دەربەس وتاۋلار تىگۋ ارقىلى ىدىراتۋ – كەڭەس وكىمەتىن كۇشەيتۋگە اپارار جالعىز جول...

وسىنداي جارقىن كەلەشەك ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق سەزىمىن تەز قايرادى. ولار قارا شاڭىراق ىسپەتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى بولشەكتەپ، ۇلتتىق وتاۋ تىگۋ جولىنا ءتۇستى. ماسەلەنىڭ رك(ب)پ ۇراندارىنىڭ الدامشىلىعىندا، شىن پيعىلىنىڭ باسقالىعىندا جاتقانىن اڭدامادى. رەۆوليۋتسياشىل پرولەتاريات ديكتاتۋراسى يدەياسىنىڭ بىرتىندەپ ورىس بيلىگىنە تەڭگەرىلىپ العانى ويلارىنا دا كەلمەدى. بولشەۆيزم كوسەمى ۆ.ي. لەنين 3-ءشى كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالدىڭ ەكىنشى كونگرەسىندە: «ورىس كوممۋنيستەرىنىڭ بۇرىنعى پاتشالىققا تيەسىلى وتارلارداعى – تۇركىستان جانە باسقالار سەكىلدى ارتتا قالعان ەلدەردەگى – پراكتيكالىق جۇمىسى ءبىزدىڭ الدىمىزعا مىنانداي ماسەلە قويدى: كوممۋنيستىك تاكتيكا مەن ساياساتتى كاپيتاليزمگە دەيىنگى جاعدايدا قالاي قولدانۋ كەرەك... بۇل ەلدەردە ونەركاسىپ پرولەتارياتى جوقتىڭ قاسى. وسىعان قاراماستان، ءبىز ول جاقتا دا وزىمىزگە باسشى ءرولىن الدىق جانە الۋعا ءتيىسپىز دە»، – دەگەن-ءدى.

ال ۇلت قايراتكەرلەرى «كەڭەس وكىمەتىن كۇشەيتۋگە اپارار جالعىز جولدى» تاڭداۋ ارتىندا نە جاتقانىن پارىقتامادى. كەڭەس وكىمەتىن قارا شاڭىراقتى ساقتاي وتىرىپ تا كۇشەيتۋگە بولارىن، ءارى ونىڭ ۇلتتار مۇددەسىنە كوبىرەك جاۋاپ بەرۋى ىقتيمالدىعىن ويلامادى. مەجەلەنۋ سالدارىنان – تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تارايدى، دەمەك، قاراشاڭىراق جويىلادى. جويىلاتىن قاراشاڭىراق ورنىنا لەنين ايتقان «ورىس كوممۋنيستەرىنىڭ جەتەكشىلىك ءرولى» ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. دەربەستەنىپ، بىرىنەن ءبىرى وقشاۋلانعان ۇلتتىق قۇرىلىمداردى وڭاشالاپ، جەكە-جەكە «پرولەتارلىق رۋحتا» تاربيەلەۋ ماسەلەسى  وڭايلايدى. ال جەتەكشىلىك ءرولدى ءوز مويىندارىنا العان ورىس كوممۋنيستەرى، قىرعا دەندەپ كىرگەن يمپەريالىق ساۋدا كاپيتالىنىڭ اينالىمىنا حالقى تىعىز ىلەسۋلى بولسا دا، ورىنبور، ومبى ىسپەتتى ورىس پرولەتارياتى وشاقتارىنىڭ «كاپيتاليزمگە دەيىنگى قاتىناستار ۇستەم، ارتتا قالعان ەلدىڭ» قۇرامىندا قالۋىن قالامايدى. سوناۋ استارلى ساياساتقا شەبەر جەتەكشىلەر، سونداي-اق، تاشكەنت تاعدىرىن دا وزدەرىنشە شەشەدى...

بايانداماشى «ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋ» جايىنداعى الدامشى ءۇمىتتى العا تارتتى. بولشەۆيكتەر مادەنيەتتى ەكىگە بولەتىن، ءسويتىپ، «ۇلتشىلدىق ۋىمەن ۋلاندىرۋعا تىرىساتىن   بۋرجۋازيالىق مادەنيەت» ەمەس، «ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان سوتسياليستىك بولعان پرولەتار مادەنيەتى» ءۇشىن كۇرەسەتىن-ءدى. ال بۇل – جەكە-دارا وتاۋ تىككەن ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا وركەندەيتىن ۇلت مادەنيەتتەرىنىڭ باعىتىن بولشەۆيكتەر قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ، وتاۋلاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى ءوزارا بايىتۋىنا جول بەرمەي، «مازمۇنى جاعىنان پرولەتارلىق، فورماسى جاعىنان ۇلتتىق مادەنيەت» بولاتىن «جالپى ادام بالاسىنىڭ مادەنيەتىن» ورنىقتىرۋدى عانا قۇپتايدى دەگەن ءسوز. ياعني بولشەۆيزم ۇلتتاردى جالپىادامزاتتىق ۇمتىلىس جولىنا تۇسىرەدى. ءسويتىپ، ۇلتتىق تامىردىڭ ۇزىلۋىنە اپاراتىن جاڭا تۇرپاتتى رۋحاني تىرشىلىكتى قالىپتاستىرۋعا بەت الادى. ايتسە دە مۇنداي بولاشاققا ەشكىم وي جۇگىرتە قويمادى، كوپشىلىك كوڭىلىنە بايانداماشىنىڭ ولكەدەگى ءار ۇلىس وكىلىنىڭ ۇلتشىلدىق تۇيسىگىن قاناعاتتاندىراتىن پايىمدارى جاقتى. كوزدەرىن بولشەۆيزم اشقان قايراتكەرلەردىڭ كەۋدەسىندە ەشقانداي كۇدىككە ورىن قالعان جوق. كەڭەسكە قاتىسۋشىلار تەزىرەك ۇلتتىق تۇرعىدا مەجەلەنۋدى قولدادى.

دەگەنمەن، جينالىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ساناسى ۋاقىتشا ۇلتتىق شاتتىققا ماسايىپ، كوزدەرى قارىعا قويماعان-دى. ۇلتىن شىن سۇيگەندەر تار ۇلتتىق مۇددەنى كۇيتتەۋمەن شەكتەلمەيتىن. جيىننىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارى اراسىندا – ورتالىقتىڭ مەجەلەنۋدى ۇسىنۋى استارىنان بايىرعى «بولشەكتەپ بيلەۋ» ساياساتى نارلەندىرگەن جاڭا كوممۋنيستىك ءتاسىلدى اڭداعاندار، ءبىر وڭىردە ارالاس-قۇرالاس مەكەندەپ كەلە جاتقان ۇلتتاردىڭ كەلەشەگىن تەرەڭىرەك ويلاعاندا، ۇلتتىق دەربەستەنۋدىڭ زالالدىلىعىن تۇيسىنگەندەر بولدى. ءجارىسسوز كەزىندە بايانداماداعى ۇسىنىسقا بالاما پىكىردى تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، رك(ب)پ وك ورتاازيالىق بيۋروسىنىڭ مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ ۇسىندى. ول ولكەنى ۇلتتىق بەلگىسىنە قاراي بولشەكتەپ جىبەرمەي، ولاردى الدىمەن ەكونوميكالىق نەگىزدە، سودان سوڭ ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا بىرىكتىرۋ، سوسىن، ەكونوميكالىق تا، ساياسي-اكىمشىلىك تە تۇرعىدا قالىپتاسقان قۋاتتى قۇرىلىم رەتىندە، رەسپۋبليكالار وداعىنا – كسرو-عا  كىرۋ باعىتىن ۇستاندى.

ونىڭ بۇل كوزقاراسىن كەڭەستىك تاريحي ادەبيەتتىڭ پانتۇركىلىك (تۇركىشىلدىك) قاتەلىك رەتىندە باعالاعانى ءمالىم. ماسەلەن، ءبىزدىڭ اكادەميالىق «قازاق سسر تاريحى» كوپتومدىعى سول جيىننان: «س. حودجانوۆ پانتۇركيستىك قاتەلەردى قايتالاپ، «تۇرىك تايپالارى بىرىڭعاي تۇركى تىلدەس حالىقتى قۇرايدى»، ونى «جاساندى تۇردە ايىرۋعا بولمايدى» دەگەندى ءجونسىز دالەلدەۋگە تىرىستى»، – دەگەن حابار بەرەدى. الايدا بۇل – تاريحي وقيعالاردى تۇسىندىرۋدە كەڭەستىك يدەولوگيا سالدارىنان ءجيى قولدانىلاتىن، ادەتتەگى بولشەۆيزم بۇرمالاۋشىلىقتارىنىڭ ءبىر پاراسى ەدى. ءىس جۇزىندە س. قوجانوۆ جالپى تۇركىشىلدىكتى ەمەس، قازاق مۇددەسىن كۇيتتەدى. جانە ونى جەكە-دارا بولمەي، بۇتكىل ولكە حالقىنىڭ ومىرىمەن تىعىز بايلانىستا قاراپ، سول جيىندا دا، ودان كەيىن دە – مەجەلەۋ جونىندەگى تەرريتوريالىق كوميسسيا ماجىلىستەرىندە، 1924 جىلعى 14 قىركۇيەكتەگى تكپ ورتالىق كوميتەتى، تكپ ورتالىق باقىلاۋ كوميتەتى جانە تكپ تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ بىرىككەن پلەنۋمىندا دا جانىن سالا قورعادى. ونىڭ پوزيتسياسى قازىرگى يدەولوگيالىق شارتتىلىقتان قۇتىلعان كەزدىڭ كوزقاراسى   تۇگىل،   ءتىپتى   سول   كەزگى   اشىق   پارتيا   ساياساتى تۇرعىسىنان دا دۇرىس بولاتىن.

وي جۇگىرتىپ كورەيىك. 1923 جىلعى رك(ب)پ ءحىى سەزىندەگى قورىتىندى سوزىندە، سەزدە تۋعان سۇراقتارعا وراي، ي.ۆ. ستالين: «تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار اۋەلى شارۋاشىلىق نەگىزدە جاقىنداسادى... رەسپۋبليكالاردىڭ جاقىنداسۋ تاجىريبەسى وڭ ناتيجە بەرگەن سوڭ، كەلەسى قادام – فەدەراتسياعا بىرىگۋ جاسالادى»، – دەگەن كونتسەپتسياسىن ناقتى پراكتيكادا باسشىلىققا الاتىن رەتتىلىك سيپاتتى ايان ەتكەن ەدى. ارتىنشا ونى كەڭىتىپ تۇسىندىرگەن: «... شارۋاشىلىق كۇشتەرىن بىرىكتىرگەننەن كەيىن بىرنەشە اي وتكەندە، كەلەسى قادام – رەسپۋبليكالار فەدەراتسياسى جاسالادى، ودان ءبىر جىل وتكەندە – رەسپۋبليكالاردى بىرىكتىرۋ جولىنداعى قورىتىندى كەزەڭ ىسپەتتى تاعى ءبىر كەزەكتى قادام – رەسپۋبليكالار وداعىن قۇرۋ جاسالادى... بۇل – ءبىزدىڭ ۇلت ساياساتىمىزدىڭ جۇيەسى» دەگەن. جاريا ەتىلگەن ۇلت ساياساتى جۇيەسىندەگى وسىناۋ باسپالداقتان سوڭ باسپالداق باسىپ جوعارىلاۋ ىسپەتتى، كەزەڭنەن كەزەڭگە ءوتۋ كونتسەپتسياسى تۇركىستاندىق ۇلتتاردىڭ تاعدىرلارىنا شىن جانى اشىعان كۇرەسكەر كوڭىلىنە قونىمدى ەدى. ياعني، الدىمەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن ەكونوميكالىق تۇرعىدا بىرىكتىرۋ، ودان ورتا ازيا فەدەراتسياسىن قۇرۋ، اقىرىندا كسرو-عا كىرۋ – ەندى ويانىپ كەلە جاتقان كەنجە حالىقتار مۇددەسىنە مەيلىنشە ءدال جاۋاپ بەرە الاتىن رەتتىلىك ەكەنىنە س. قوجانوۆ سىندى كوممۋنيستەر مۇلدەم سەنىمدى-ءتىن. ماسەلە وسى پارتيانىڭ «ۇلت ساياساتىنداعى جۇيەنى» ومىردە قولدانعان شاقتا – بولشەۆيزم قايراتكەرلەرىنىڭ قوس ستاندارت ۇستانعاندىقتارىندا ەدى.

شىعىس ەڭبەكشىلەرى كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى الدىندا 1925 جىلعى 18 مامىردا سويلەگەن سوزىندە ي.ۆ. ستالين: «...تۇركىستاندا جاقىندا اياقتالعان ۇلتتىق مەجەلەۋدى سوۆەتتەردى بۇقاراعا... جاقىنداتۋدىڭ ۇلگىسى دەپ ساناۋعا بولار ەدى»، – دەي كەلە، كەڭەستەردى ەڭبەكشىلەرگە تاقالتۋ  جۇمىسىندا «سوۆەت شىعىسىنىڭ بەلسەندى قىزمەتكەرلەرىنىڭ پراكتيكاسىندا ەكى ۋكلون (اۋىتقۋ) بار ەكەنىن ەستە تۇتۋ كەرەك، ...ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىشىندە سول ۋكلوندارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەت»، – دەپ نۇسقاۋ بەردى. كوممۋنيستىك وقۋ ورنىندا ءبىلىم الىپ جاتقان شاكىرتتەردى بەلسەندى قىزمەتكەرلەردىڭ ءىس-داعدىسىنداعى اۋىتقۋشىلىقتاردى اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتتى. «ءبىرىنشى ۋكلون – جەڭىل-جەلپى قاراۋشىلىقتا» بولسا، «ەكىنشى ۋكلون، مۇنىڭ كەرىسىنشە، جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردى اسىرا كورسەتۋدە... ءورىسى تار جانە تاياز ۇلتشىلدىقتىڭ مىندەتتەرىنە بەيىمدەلۋدە بولىپ وتىر»، – دەدى ول. – قايتكەندە كورشىسىنەن ءبىر پۇشپاق جەردى ارتىعىراق ءبولىپ الامىن دەپ،  «شىعىستىڭ كەڭەستىك رەسپۋبليكالارىن سوۆەت وداعىنىڭ ونەركاسىپتى اۋداندارىمەن بايلانىستىراتىن ورتاق جانە باستى نارسەنى... سوتسياليستىك مىندەتتەردى» ەلەپ-ەسكەرمەستەن، مۇنداي ۋكلونشىلار «ءوز رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتۋ، ىرگەلەس رەسپۋبليكالارمەن كەرگىلەسۋ، كورشىلەرىنەن ءۇزىپ-جۇلىپ ارتىق ولجا تۇسىرۋگە تىرىسۋ» ارقىلى «ءوز ەلىنىڭ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارىنا جاعىنۋ» ماقساتىن كوزدەدى.

مەجەلەۋ تۇسىنداعى كۇردەلى پىكىرسايىستار پاليتراسىن ستالين وسىنشا قارابايىرلاندىرا، سۇمىرەيتە جىكتەپ، ناتيجەسى «كادىمگى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارعا اينالىپ ازعىنداۋ» بولاتىن اۋىتقۋشىلىقپەن، ياعني «وسىنداي استىرتىن ۇلتشىلدىقپەن راحىمسىز كۇرەس جۇرگىزۋ رۋحىندا» كادرلاردى تاربيەلەۋ مىندەتىن العا قويدى. ءسوزىن ءسويتىپ ادەتتەگى بولشەۆيكتىك كوزقاراسقا ساي، قاراڭعى قالىڭ بۇقارانى وزدەرىنىڭ كوزى اشىق ازىن-اۋلاق ازاماتتارىمەن وشتەستىرۋ، تاپتىق تۇرعىدا بىتىسپەستەي جاۋلاستىرۋ رۋحىندا قورىتتى. وعان الۋان رەڭكتى پىكىرسايىستار، ورتاعا تاستالعان پايىمدار بايىبىنا بارۋ ءتيىمسىز-ءتىن، سوندىقتان دا، ولاردىڭ ءبارىن «كولەگەيلەۋلى ۇلتشىلدىق» (سكرىتىي ناتسيوناليزم) دەپ اتادى. ورتالىققا ۇلتتىق ەليتانىڭ  ورتا ازيانى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەرگە بولشەكتەۋ  ماسەلەلەرىنە  كوزقاراستارىنداعى   تۇتاستىق ۇناماعان ەدى. ۇلتتاردىڭ دەربەس وتاۋ تىگۋىنە بايلانىستى   پىكىر سايىستارى رك(ب)پ وك ورتا ازيا بيۋروسى (سرەدازبيۋرو) قۇرعان ورتاازيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ اۋماقتارىن بەلگىلەپ-مەجەلەۋ جونىندەگى تەرريتوريالىق كوميسسيا مەن ونىڭ ۇلتتىق دايىندىق كوميسسيالارىندا مەيلىنشە وربىگەن-ءدى. بەس ايعا سوزىلعان تالقىلاۋ، جوبالاۋ، داۋلاسۋ، پىكىرلەسىپ-اقىلداسۋلاردىڭ شارىقتاۋ شەگىن 1924 جىلعى 17 تامىزدا بولعان تەرريتوريالىق كوميسسيانىڭ پلەنۋمى كورسەتتى.

العاشقى ماجىلىستە كۇللى ورتا ازيانى ءبىر بىرلەستىككە ۇيىستىرۋ جونىندە ايتقان ۇسىنىسىنا س. قوجانوۆ بىرنەشە دايەك كەلتىرگەن-ءدى. بىرىنشىدەن، ءماجىلىس ءوتىپ جاتقان شاققا دەيىن كوپۇلتتى حورەزمنىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا قاراي بولشەكتەنۋگە كەلىسىم بەرە قويماعانى ونىڭ فەدەراتسيا قۇرۋ جايىنداعى ويىن نەگىزدەي تۇسەتىن. ەكىنشىدەن، ورتا ازيا فەدەراتسياسىندا جۇرگىزىلمەك ءاربىر شارانى ول ولكەدەگى جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ تۇرمىسى مەن عۇمىر كەشۋ ءبىتىمى تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىنداي بولۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەدى. ولكەنى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا بولشەكتەۋدە كەزدەسەر «جالعىز عانا ءىرى قيىنشىلىق – قازاقتاردىڭ ورتا ازياداعى جاعدايى تۋرالى ماسەلە بولۋى   ىقتيمال»، – دەگەن ءشۇباسىن ورتاعا سالادى. س. قوجانوۆتىڭ بۇلاي ءدۇدامالدانۋىنا نەگىز بار، سەبەبى «ورتا ازيا قازاقتارى مەن جالپى قازاقيا جايىنداعى ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن  ناقتى ويلاستىرىلماعان».

ول سرەدازبيۋرو توراعاسىنىڭ ورىنباسارى و. كاركليننىڭ وي-پىكىرلەرىندە قازاق اۋداندارى قازىرگى قازاقياعا وتەدى دەگەننەن وزگە ەشتەڭە جوقتىعىنا نازار اۋدارادى.   ولكەدەگى جەر-سۋى 750 مىڭ شارشى شاقىرىم شاماسىنداعى اۋماقتى الىپ جاتقان، ەكى جارىم ميلليوندىق تۇرعىنداردىڭ 70 پايىزىن قۇرايتىن ورتا ازيا قازاقتارىنىڭ ماسەلەسىن ونىڭ مۇنداي جارتىكەش تەزيستەرى ەشقانداي دا شەشپەيتىنىن  ايتادى. ودان ءارى ول: «سانى جاعىنان اسا زور وسى حالىقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ نەعۇرلىم ناقتى شارتتارىن جانە كيررەسپۋبليكانىڭ (قازرەسپۋبليكانىڭ) مەملەكەتتىك ەدينيتسا رەتىندە ورتا ازياداعى جاعدايىن انىقتاۋ» قاجەت دەي وتىرىپ، باسپاسوزدەگى ماقالاسىندا جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان رەسپۋبليكالاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنىڭ جارقىن كەلەشەگىنە توقتالادى. سەنىمدى بولاشاقتى ورتاازيالىق اۋقىمداعى، جانە ارينە، قازاقيامەن بىرگە، ءوزارا كەلىسىلىپ جۇزەگە اسىرىلاتىن قىزمەتتەستىك پەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستاردا دەپ بىلەتىنىن تۇسىندىرەدى. كەلەشەكتەگى دامۋدىڭ  ءدۇرىس جولى – «اۋەلى ەكونوميكالىق بىرلەستىك، ال سودان سوڭ، بالكىم، مەملەكەتتىك فەدەراتسيالاندىرۋ» بولاتىنىن دالەلدەيدى.

جانە بۇل ساتىلار، تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قوجانوۆتىڭ سەنىمى بويىنشا، مەجەلەنۋدىڭ ءمانى مەن ناتيجەسىن ەشقانداي دا كەمىتپەيدى، كەرىسىنشە، مەجەلەۋدى   تابىستى اياقتاۋدىڭ اقىلعا قونىمدى كورىنىسى، تاريحي اكتى بولادى. «ازىرگە مىنانداي وي ايقىن – وزبەكتەر مەن    تۇرىكمەندەردىڭ تاۋەلسىز رەسپۋبليكالارى جاريالانادى»، – دەي وتىرىپ، ءوز ۇلتىنىڭ دا ومىرگە جولداما الۋعا ءتيىس قۇقىعىن بىلايشا جايىپ سالادى: «جالپى سانى بەس ميلليوننان اساتىن، ونىڭ ەكى ميلليوندايى مەجەلەنۋ ۇستىندەگى تۇركىستاندا تۇراتىن قازاقتار تاپ سونداي قۇرمەتكە ىلايىق جانە تاپ سونداي جاعدايدى قالايدى».

سونىمەن، التى ميلليوندىق قالىڭ قازاق وڭتۇستىك ولكەدەگى بولىگىنىڭ ميلليوننان استامىن رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلىندا بولشەۆيكتىك گەنوتسيد قۇرباندىعى ەتسە دە، بۇرىنعىسىنشا،   تۇركى حالىقتارى ىشىندەگى ەڭ سانى كوپتىگىمەن (مەكەندەگەن اۋماعىنىڭ وراسان الىپتىعى ءوز الدىنا) – وزبەكتەر مەن تۇرىكمەندەر سەكىلدى   تاۋەلسىز رەسپۋبليكا ءتاجىن كيۋدەن ۇمىتتەنەدى. جانە ونىسى،  قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن ورنىقتىرۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ العى شەبىندە تۇرعان   س. قوجانوۆتىڭ جۇرەكجاردى پىكىرىنشە – ورىندى  دا ءادىل ۇمتىلىس.

الايدا تۇركىستان حالىقتارى بولاشاق «حالىقتار اكەسى» سىزعان جوبامەن بولشەكتەنىپ جاتقان. ءستاليننىڭ ويىنشا، پارتيانىڭ سارا جولىنان اۋىتقۋعا جول بەرەتىن ۋكلونشىلار ورتالىقتاعى جانە «شەتكەرى ايماقتارداعى» جاعدايلاردىڭ بىردەي ەمەس ەكەنىن ۇقپايدى، ءتىپتى، شىعىستىڭ كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ وزدەرى بىركەلكى ەمەس ەكەنىن بىلگىسى كەلمەيدى: «بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى، مىسالى گرۋزيا مەن ارمەنيا ۇلتتىق قالىپتاسۋدىڭ جوعارى ساتىسىندا تۇرعانىن، ...ەكىنشىلەرى، مىسالى چەچەن مەن كاباردين، ۇلتتىق قالىپتاسۋدىڭ تومەنگى   ساتىسىندا تۇرعانىن، ...ۇشىنشىلەرى، مىسالى   كيرگيزيا (قازاقيا), وسى ەكى شەتكەرىلىكتىڭ اراسىندا ورتا قالىپتا تۇرعانىن تۇسىنبەيدى». دەمەك، وسىناۋ ستاليندىك كلاسسيفيكاتسيا بويىنشا «ۇلتتىق قالىپتاسۋدىڭ ورتا ساتىسىندا تۇرعان» قازاقياعا وداقتىق مارتەبە اپەرەم دەپ «جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردى اسىرا كورسەتۋ» ارقىلى اۋىتقۋشىلىققا ۇرىنۋشىلار تانىتاتىن «ۋكلوننىڭ ناتيجەسى سوتسياليزمنەن قول ءۇزۋ جانە كادىمگى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارعا اينالىپ ازعىنداۋ بولادى». الايدا ونى ازىرگە قوجانوۆ باستاعان ۇلت قايراتكەرلەرى ءبىلىپ جاتقان جوق. ولار پارتيانىڭ اشىق تا تۇسىنىكتى قاعيدالارىن، ۇلتتاردىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرۋدى كوزدەيتىن شەشىمدەرىن باسشىلىققا الىپ، ولكەدەگى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەپ-جىكتەۋدى ەل-جۇرتقا شىنىمەن پايدالى ەتىپ جاساۋعا تىرىسادى.

جالعاسى بار...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz