قازىرگى قوعامىمىزدا اجىراسۋ دەرەگىنىڭ كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعى كوڭىل الاڭداتادى. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاستاردىڭ قولىندا دەگەن ءسوز كۇندە ايتىلسا دا، بىراق سول جاستاردىڭ وتباسىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى ازايۋدا. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا كەزدەسەتىن «ادال نەكە»، «اق نەكە»، «ادال جار» دەگەن قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن جەتە تۇسىنبەي جۇرگەن سەكىلدىمىز.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماقالامىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ەلىمىزدە تەك شاريعات جولىمەن شاڭىراق كوتەرەتىندەر تىم كوبەيىپ كەتۋدە. نەكە قيدىرۋعا قۇمار ەركەكتەردىڭ اراسىندا شاريعات بويىنشا دەپ بىرنەشە ايەلمەن وتاسىپ وتىرعان ازاماتتار دا بارشىلىق. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كەيبىر نيەتى بۇزىق ەركەكتەر جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋ ءۇشىن ادەيى وسىنداي نەكەنى تاڭدايتىن كورىنەدى. قۇقىعى زاڭمەن قورعالماعاندىقتان، مۇنداي جاعدايدا تەك قىز-كەلىنشەكتەر زارداپ شەگەتىندىگى انىق. بۇل زاڭسىز تۋىلعان سابيلەر مەن بالا الدىندا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىگى جوق اكەلەر سانىن ارتتىراتىن ءجايت. سەبەبى مۇنداي نەكەنى بۇزاتىندار از ەمەس.

قازىرگى قوعامىمىزدا اجىراسۋ دەرەگىنىڭ كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعى كوڭىل الاڭداتادى. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاستاردىڭ قولىندا دەگەن ءسوز كۇندە ايتىلسا دا، بىراق سول جاستاردىڭ وتباسىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى ازايۋدا. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا كەزدەسەتىن «ادال نەكە»، «اق نەكە»، «ادال جار» دەگەن قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن جەتە تۇسىنبەي جۇرگەن سەكىلدىمىز.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماقالامىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ەلىمىزدە تەك شاريعات جولىمەن شاڭىراق كوتەرەتىندەر تىم كوبەيىپ كەتۋدە. نەكە قيدىرۋعا قۇمار ەركەكتەردىڭ اراسىندا شاريعات بويىنشا دەپ بىرنەشە ايەلمەن وتاسىپ وتىرعان ازاماتتار دا بارشىلىق. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كەيبىر نيەتى بۇزىق ەركەكتەر جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋ ءۇشىن ادەيى وسىنداي نەكەنى تاڭدايتىن كورىنەدى. قۇقىعى زاڭمەن قورعالماعاندىقتان، مۇنداي جاعدايدا تەك قىز-كەلىنشەكتەر زارداپ شەگەتىندىگى انىق. بۇل زاڭسىز تۋىلعان سابيلەر مەن بالا الدىندا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىگى جوق اكەلەر سانىن ارتتىراتىن ءجايت. سەبەبى مۇنداي نەكەنى بۇزاتىندار از ەمەس.
اقپارات قۇرالدارىنان كورشى ەلدەردە بۇل قۇبىلىستىڭ ۇلكەن ماسەلەگە اينالعانىنىڭ كۋاسىمىز. تاجىكستان مەن قىرعىزستاندا دا نەكەنى تەك مەشىتتە عانا قيۋ ءداستۇرى پايدا بولعان سوڭ، يسلام قاعيدالارىنا عانا سۇيەنىپ اجىراساتىن جۇپتار كوبەيگەن. ايەلىنە «تالاق» دەپ ءۇش مارتە ايتۋ ارقىلى اجىراسۋ مۇمكىندىگىن بەرەتىن ءدىني قاعيدالاردى اركىمنىڭ ءوز ەركىنشە ءتۇسىنۋى سالدارىنان مەملەكەتتىڭ زاڭدارىنا قايشى كەلەتىن سالدارى اۋىر الەۋمەتتىك پروبلەما تۋىنداعان.
«وتان وتباسىنان باستالادى» دەيدى كەمەڭگەر اتا-بابالارىمىز. شىن مانىندە ءاربىر وتباسى – ءبىر وتان.وتباسى – وتاننىڭ ءاربىر مۇشەسىن دۇنيەگە اكەلىپ، قاناتىن قاتايتىپ، قاتارعا قوساتىن كيەلى مەكەن. دانىشپاننىڭ دا، عالىمنىڭ دا ەڭ العاشقى ءتالىم-تاربيەسى وسى مەكەندە قالانعان. مەملەكەتتىڭ مىقتى بولماعى ونىڭ دانا باسشىسىنا بايلانىستى بولعانى سياقتى، وتباسىنىڭ بەرەكەسى – ەرى مەن ايەلىنە بايلانىستى ەكەنى داۋسىز. «ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن» دەسەك تە، وتباسىن قۇرعان ءاربىر جان ۇيلەنەردە باقىتتى بولام دەپ ەمەس، جارىمدى باقىتتى قىلام دەگەن ماقساتپەن ۇيلەنسە، كوپ قيىندىقتىڭ باسى شەشىلەر ەدى. وتانىمىزدىڭ تۇعىرى مىقتى بولۋى ءۇشىن وتاندى قۇرايتىن وتباسى مىقتى بولۋى كەرەك. ءيا، سول وتانىمىزدىڭ ىرگەسى بەرىك، شاڭىراعى شايقالماسىن دەسەك، جاس-جۇبايلار تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋى قاجەت. بۇگىنگى كۇنى سوتقا اجىراسۋ تۋرالى ارىزبەن كوبىنە جۇگىنەتىندەردىڭ 80%-پايىزى جاستار بولىپ كەلەدى ەكەن. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە ءسۇ¬يەنسەك، 2010 جىلى 41 مىڭ، ال 2011 جىلى 44 مىڭ جۇپ اجىراسسا، 2012 جىلى بۇل كورسەتكىش 48 500-دەن اسقان.
ال بيىلعى جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا 46 972 جۇپ وتباسىن قۇرسا، 16 647 وتباسى سوتقا ارىز بەرىپ، ايىرىلىسۋدى ءجون كورگەن. جالپى، بيىلعى قاڭتار-ناۋرىز ايلارىندا ءتىر¬كەلگەن ءار 100 نەكەنىڭ 34-ءى قايتا اجىرا¬¬سىپ كەتكەن! بۇل ەندى عانا وتاۋ تىككەن جاس ءۇش وتباسىنىڭ بىرەۋىنىڭ شاڭىراعى ورتاسى¬نا ءتۇستى دەگەن ءسوز.
اجىراسۋدىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى تۇرمىستىق جاعدايدىڭ تومەندىگى، ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىك ت.ب. بۇعان حالىق اراسىندا وزدەرىنىڭ ارام پيعىلدارى مەن قۇمارلىقتارىن باسشىلىققا الىپ وتىرعان دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ بۇلىكتەرىن قوسۋعا بولادى.
ۇيلەنەتىن ەر ادام – ءوزىنىڭ موينىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتىلعانىن تولىق سەزىنۋى كەرەك. ەر ادام – وتاعاسى، وتباسىنىڭ اسىراۋشىسى، ايەلى مەن بالالارى ءۇشىن نەگىزگى جاۋاپتى ادام. بالا شاعاسىن تاماقتاندىرىپ، كيىندىرۋ، باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ونىڭ مىندەتى. سوندىقتان جالقاۋلىق، بەيقامدىق سياقتى قاسيەتتەردەن بارىنشا ارىلىپ، ەڭبەكقورلىق، شىدامدىلىق پەن توزىمدىلىكتى بويىنا سەرىك قىلعانى ابزال. قيامەت كۇنى وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسى ءۇشىن دە ەر ادامنان سۇرالادى. قاسيەتتى قۇراندا: «ەي يمان كەلتىرگەندەر، وزدەرىڭدى جانە بالا-شاعالارىڭدى وتتان قورعاڭدار، ول وتتىڭ وتىنى ادامدار مەن تاستار» (تاحريم سۇرەسى 6-ايات) دەلىنگەن.
وتباسى قوعامنىڭ ىرگەتاسى ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. وتباسىلىق ىنتىماق پەن تۇسىنىستىك قانشالىقتى مىقتى بولسا،سونشالىقتى قوعامنىڭ ءوزى دە مىقتى بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان دا يسلام وتباسىنا كوپ كوڭىل بولەدى. يسلامدا نەكە – ەكى جۇرەكتىڭ قاسيەتتى وداعى. بەرىكتىك پەن سەنىمدىلىكتىڭ باستاۋى. وتباسىندا سەزىم مەن سەنىمنىڭ، سىيلاستىقتىڭ شىنايىلىعى مول بولعان سايىن،جۇبايلاردىڭ شىرايى ارتىپ، قانداي جاعدايدا بولماسىن وتباسىنىڭ قۋانىشى مەن باقىتى دا بەرىك بولماق.
يسلام قۇقىق تەرمينولوگياسىندا «نيكاح» دەگەن سوزبەن اتالاتىن ۇيلەنۋ، ءبىر-بىرلەرىمەن ۇيلەنۋلەرىنە قۇقىقي تۇرعىدان ەشقانداي كەدەرگى بولماعان ءبىر ەركەك پەن ءبىر ايەلدىڭ ءومىر بويى بىرگە تۇرۋ ءۇشىن ارالارىن قوسقان جانە ءبىر-بىرلەرىنە قۇقىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتەر بەلگىلەگەن بايلانىس.
ولاي بولسا ۇيلەنۋ كەلىسىمىنىڭ پايدا بولۋى ءۇشىن مىنا شارتتار قاجەت ەتىلەدى:
1) جىنىستارى بولەك ەكى تاراپتىڭ اراسىندا بولادى. ياعني، نەكەلەسۋ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا العان ۇيلەنۋلەرىنە ەشقانداي كەدەرگى بولماعان ءبىر ەركەك پەن ءبىر ايەل اراسىندا بولادى.
2) بىرگە تۇرۋلارى ءۇشىن ورتاق ريزاشىلىق. ەكى جاقتىڭ نەكە كەلىسىمىنە شىن كوڭىلدەرىمەن رازى بولۋلارى، ءومىردىڭ اششى تاتتىسىنە ءار ۋاقىت ورتاق بولۋلارى كەرەك.
3) قاعيدا رەتىندە ۇزدىكسىز جالعاسۋى. كەيىننەن پايدا بولاتىن كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى اجىراسۋ مۇمكىن بولسادا، نەكەلەسۋ كەلىسىمىندە ۇزدىكسىزدىك بولۋى شارت.بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن نەمەسە تاجىريبە جيناۋ ماقساتىمەن ۋاقىتشا نەكەلەسۋگە بولمايدى.
4) قۇقىقتىق تۇرعىدان زاڭدى بولۋى. جوعارىدا اتالعانداردىڭ بار بولۋىمەن قاتار كەلىسىم، زاڭدى تۇرعىدان دا تانىلعان كەلىسىم بولۋى قاجەت. سوندىقتان اشىنالىق، كوڭىلدەستىك «نەكەلەستى» دەپ اتالمايدى. ۇيلەنۋ كەلىسىمىنىڭ ەكى جاققا بىردەي حاق-قۇقىقتارى ءبىر-بىرلەرىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتەرى، زاڭدى تۇرعىدان دا نەكەنىڭ زاڭدى بولىپ تابىلعانى دۇرىس.
قۇران كارىم نەكە كەلىسىمىن «ميساقان عاليزا» ەڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگى بولعان ءسوز رەتىندە سيپاتتاعان. جۇزگە تارتا ايات وتباسى قۇقىعى ماسەلەسىنە ارنالعان. مۇحاممەد پايعامبار نەكەنى ءوزىنىڭ سۇننەتى رەتىندە ورناتىپ: «نەكەلەسكەندەرىڭدە ونى جان-جاققا جاريالاڭدار، نەكەلەرىڭدى مەشىتتە قيدىرىڭدار، نەكەلەسكەندەرىڭدە دابىل مۋزىكا اسپابىن قولدانىڭدار» دەگەن ءحاديسى جاي عانا كەلىسىمدى مەگزەمەيدى، ودان دا جوعارى جاۋاپكەرشىلىكتى نۇسقاۋدا.
نەكە قيۋ ءدىنىمىزدىڭ نەگىزگى ءامىرى بولعاندىقتان، قازىرگى كەزدەگى جاستاردىڭ مەشىتكە بارىپ ءدىني نەكەگە تۇرۋلارى قۇپتارلىق جايت. بىراق قانداي دا ءبىر پروبلەما تۋىنداي قالعان جاعدايدا سوتتىڭ ادىلدىگىنە جۇگىنە الۋىمىز ءۇشىن نەمەسە ارادا بالا بولعان بولسا، ونى تىركەۋدە قيىندىقتارعا تاپ بولماس ءۇشىن رەسمي نەكەگە تۇرۋىمىز قاجەت.
ۇيلەنۋ كەلىسىمىنىڭ ماتەريالدىق ناتيجەلەرى جايلى بىرەر ءسوز
ماھير جانە ناپاقا دەپ اتالاتىن ماتەريالدىق جاعدايلار وتاعاسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە. سول ءۇشىن ايەل ادام، ءۇيدىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋگە يسلام قۇقىقى تۇرعىسىنان ماجبۇرلەنبەيدى.
«ەركەكتەر ايەلدەرگە قاراعاندا قۋاتتى جانە جاۋاپكەرشىلىككە مىندەتتى. سەبەبى، اللانىڭ ولاردان كەيبىرىن كەيبىرىنەن ۇستەم ەتۋى جانە ەركەكتەردىڭ (وتباسىنىڭ جاعادايىن جاساۋ ءۇشىن) دۇنيە مۇلىكتەرىنەن جۇمساۋلارىنا بايلانىستى...»(نيسا سۇرەسى 34-ايات) اياتى ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كىمگە ءتان ەكەندىگىن انىق كورسەتۋدە.
ەركەكتىڭ ۇيلەنگەن كەزىندە ايەلگە بەرگەن نەمەسە بەرۋگە ۋادە ەتكەن دۇنيە-مۇلىكتى نەمەسە اقشانى ماھير دەيدى. بەرىلگەن نارسەلەردىڭ بارلىعى ايەلدىڭ قۇقى، وعان باسقا بىرەۋدىڭ ورتاقتاسۋىنا بولمايدى.
يسلام قۇقىقشىلارى دۇنيە-مۇلىك سانالاتىن ءار نارسەنىڭ جانە ماتەريالدىقۇلەسى مەن قۇندىلىعى بولعان ءار تابىستىڭ ماھير بولاتىندىعىن ايتقان.ءماھيردىڭ ەڭ كوپ قانشا بەرىلەتىندىگى جايىندا جوعارى شەگى بەلگىلەنبەۋمەن قاتار، ەڭ از قانشا بەرىلەتىندىگى جايىندا دا ءتۇرلى كوزقاراستار بار. بۇل مولشەر، ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزەڭگە جانە تاراپتاردىڭ ءومىر سۇرگەن شارتتارىنا قاراي وزگەرۋى مۇمكىن.
وتاۋ كوتەرگەننەن كەيىن وتاعاسىنىڭ جۇبايى مەن بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن تاپقان تابىسىن ناپاقا دەيدى. ەركەكتىڭ وتباسىنداعى ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىگىن بەلگىلەگەن اياتتار مەن حاديستەر وتاعاسىنىڭ ناپاقا جاۋاپكەرشىلىگىن جۇيەلەندىرگەن.وتاعاسىنىڭ جۇبايىنا بولعان ناپاقا جاۋاپكەرشىلىگى اياسىندا، وتباسىنىڭ تاماقتانۋ، كيىم-كەشەك، تۇراتىن مەكەن-جاي، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءدارى-دارمەكتەردىڭ شىعىنى جانە قاجەتتىلىك تۋىنداعان جاعدايدا قىزمەتشى ۇستاۋ شىعىنى دا كىرەدى.
نەگىزىندە ماھير مەن قالىڭمال ەكەۋى ەكى بولەك نارسە. قالىڭمال قىزدىڭ وزىنە بەرىلمەيدى. ال، ماھير قىزدىڭ ءوز جەكە مەنشىگى. وندا ەشكىمنىڭ ۇلەسى نەمەسە اقىسى جوق. ويتكەنى وتباسىلىقماسەلەدەجاراسىپ كەتۋگە باسقا جول مۇلدەم تابىلماعان جاعدايدا اجىراسۋعا رۇقسات ەتىلگەن. سول كەزدە ايەل عيددەت كۇتەدى. عيددەت دەگەنىمىز شاريعات بويىنشا ەرىنەن اجىراسقان ايەلدىڭ جۇكتى نە جۇكتى ەمەستىگى انىق بايقالعانشا 4 اي 10 كۇن كۇتەتىن ۋاقىتى. وسى ارالىقتاعى ايەلدىڭ بارلىق ناپاقاسى، اجىراسقان كۇيەۋىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە بولادى. بۇل مەزگىل ءبىتىپ ەكى جاقتىڭ جاراسۋ مۇمكىنشىلىگى بولماعان جاعدايدا تۇپكىلىكتى اجىراسادى. سول جاعدايدا ايەل زاتى ەشكىمگە الاقان جايماي ءماھيرىنىڭ ارقاسىندا تىرشىلىگىن جالعاستىرادى. ايەلگە ءماھيردى نەكەدەن بۇرىن دا، كەيىن دە بەرۋگە بولادى.
ءسوز سوڭى، بايقاپ وتىرعانمىزداي، يسلامداعى نەكەلەسۋ كۇردەلى ماسەلە. اللا تاعالاعا رۇقسات ەتىلگەن امالداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇنامسىزى – اجىراسۋ ەكەن. ونى تەك «تالاق» دەپ ءۇش رەت ايتىپ اجىراسا سالۋ سياقتى ويىنشىققا اينالدىرۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ شاعىن مەملەكەت بولىپ سانالاتىن وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى بۇزۋىنا جول بەرمەگەنىمىز ءجون. قازاقستان زايىرلى مەملەكەت بولعاندىقتان ونىڭ زاڭدارىنا باعىنۋ ءار ازاماتىنىڭ مىندەتى دەگەن ويدامىز.

كوكەناي ساياسات،
قر ءدىا «ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى
عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى»
يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشى
عىلىمي قىزمەتكەرى
Abai.kz