باسى: ىلەنىڭ بايىرعى جانە سوڭعى تۇرعىندارى

4. ۇيسىندەردىڭ قازاقتارمەن قاتىسى

ساقتاردىڭ ءبىر مۇشەسى بولعان ۇيسىندەر جەتىسۋ جەرىنەن، ىلە اڭعارىنان شىعىسقا قاراي قونىس اۋدارىپ، جولاي ەرەنتاۋدىڭ (ەرەنقابىرعانىڭ) تەرىسكەي جاعىنداعى جىڭ، شيحۋ، ساياپىل وڭىرلەرىن جاعالاي جىلجىپ تۇرپان، جەمسارى، شونجى، باركول (بارىسكول) وڭىرلەرىن باسىپ ءوتىپ، جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىىى عاسىردىڭ باس شەنى مەن ءىى عاسىردىڭ باس شەنىندە ءتاڭىر تاۋىنىڭ شىعىس سىلەمى شۇلەن (چيلينان) تاۋلى وڭىرىنە دەيىن ءورىس كەڭەيتىپ بارادى. بۇل وڭىرگە كەلگەن ۇيسىندەردىڭ ول كەزدە جان سانى دا، مال سانى دا از ەدى، ەلدىك قۇدىرەتى ءالسىز شاعىن ەل بولاتىن، ولار شىعىستا ۇلى جۇزدەرمەن، شىعىس سولتۇستىكتە عۇندارمەن كورشى وتىردى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول كەزدەگى ءۇيسىن ەلىن داۋدەن تاراعان ەلساۋ (ەلجاۋ دەپ تە ايتىلادى) باسقارىپتى.

ۇيسىندەردىڭ باتىسقا اۋعانداعى كوش جولى. بۇل سۋرەت ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" كىتابىنىڭ قازاقشا باسىلىمىنان الىندى.

جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 177 جىلى ۇلى جۇزدەر ءۇيسىن ەلىنە شابۋىل جاساپ، ەلباسى ءناندۋ ءبيدى ءولتىرىپ، ەلىن شاۋىپ، ۇيسىندەردى ەندى قايتىپ باس كوتەرە الماستاي حالگە تۇسىرەدى. سانسىراعان جۇرت ەندىگى جەردە عۇنداردى پانالايدى. اكەسى ولتىرىلگەندە جورگەگىندە قالعان ەلساۋدى (ەلجاۋدى) اكەسىنىڭ قابىرعا تۋىسى بوجە دەگەن كىسى كوكبورى ەمىزىپ، قۇستار جەم تاسىپ بەرىپ باعىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ الىپ، عۇن تاڭىرقۇتىنا تاپسىرىپ بەرەدى. عۇن تاڭىرقۇتى بالانى «كيەلى» دەپ ءبىلىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەنگە دەيىن باعىپ-قاعىپ تاربيەلەيدى.

«تاريحي جازبالار. فەرعانا شەجىرەسى»، «حانناما. جاڭ چياننىڭ ءومىربايانى» جانە قازاق شەجىرەلەرىندە ايتىلۋىنشا، ەلساۋ ەسەيىپ-ەرجەتكەن سوڭ تالاي مارتە شەرۋ تارتىپ جورىققا اتتانىپ، جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ، ەرەسەن ەرلىك كورسەتىپ، ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرەدى. عۇن تاڭىرقۇتى ونى اكەسىنىڭ ورنىنا كۇنبي ەتىپ تاعايىنداپ، ەلىن جيناپ، بيلىگىن بەرەدى. كۇنبي ون مىڭداپ اسكەر ۇستاپ، اكە كەگىن الۋ ءۇشىن ۇلى جۇزدەرگە قارسى جورىققا اتتانادى. ۇلى جۇزدەر بۇل كەزدە عۇنداردىڭ سوققىسىنا ۇشىراپ ىلە وزەنى الابىنا كەلىپ، بۇل جەردەگى ساقتاردى قۋالاپ شىعىپ، جەرىن يەلەپ العان بولاتىن.

ەلساۋ كۇنبي جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 160-161 جىلدارى شاماسىندا ەلىن باستاپ ۇيسىندەردىڭ شىعىسقا بارعان كوش جولىمەن قازىرگى قۇمىل، باركول جازيراسىنا كەلىپ، ونان ءتاڭىر تاۋى سىلەمىن بويلاپ باتىسقا بەتتەپ جىڭ ماڭىنا كەلگەن سوڭ، باتىس وڭتۇستىكتى بەتكە الىپ ءتاڭىر تاۋى سىلەمدەرىنەن اسىپ، ىلە وزەنىنىڭ باس قاينارى جۇلدىزعا كەلەدى. ونان بىرتە-بىرتە العا ىلگەرىلەپ، تۇتاس ىلە اڭعارىنداعى ۇلى جۇزدەردى سوققىلاپ باكترياعا قاراي ىعىستىرىپ جىبەرىپ، اتامەكەنى ىلە وزەنى الابى مەن جەتىسۋ جەرىن يەلەپ، بۇرىن وسى جەردە قالعان تۋىستارىمەن قايتادان قاۋىشادى. بۇرىن وسى ءوڭىردى مەكەندەپ، وڭتۇستىككە قونىس اۋدارعان ساقتار مەن ۇلى جۇزدەردەن قالعان ەلدەردى وزدەرىنە قوسىپ الىپ، وزدەرىنىڭ قاتارىن مولايتادى.

ەلساۋ كۇنبي ەل باسقارعان ەلۋ جىل ىشىندە ۇيسىندەر سالىستىرمالى تۇردە بەيبىت ءومىر وتكىزەدى، مال مەن باسى تۇگەل ءوسىپ، ءتۇتىن سانى 120 مىڭعا، جان سانى 630 مىڭعا، اسكەر سانى 188 مىڭ 800 گە جەتىپ(21), اكىمشىلىك قۇرىلىمى ەداۋىر كەمەلدەنگەن قۇدىرەتتى مەملەكەت دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. ءۇيسىن ەلىنىڭ تەرريتورياسى باتىستا شۋ، تالاس وزەندەرىنە، شىعىستا ءتاڭىر تاۋىنىڭ شىعىس سىلەمىنە، سولتۇستىكتە بالقاش كولىنەن باستاپ وڭتۇستىكتە ىستىق كولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىنگى ۇلان بايتاق ءوڭىردى قامتيدى. وسى اۋماقتا جاساعان ءۇيسىن ەلى شىعىستا عۇندارمەن، سولتۇستىكتە قاڭلىلارمەن، باتىستا داۋاندارمەن، وڭتۇستىكتە تارىم ويپاتىنداعى قالالى ەلدەرمەن شەكارالاس بولادى. چىگۋ (شىعۋ نەمەسە قىزىل اڭعار) قالاسى ءۇيسىن ەلىنىڭ ساياسي، شارۋاشىلىق جانە مادەنيەت، ساۋدا ورتالىعىنا ايلانادى.

ءۇيسىن ەلى اينالاسىنداعى كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى ءوتتى. اسىرەسە ىشكى ولكەدەگى ەلدەرمەن ساياسي، ەكونوميكا جانە مادەنيەت، اسكەري ىستەر جاقتاعى قارىم-قاتىناس بارا-بارا قۇدا-جۇراتتىق قاتىناسقا اينالىپ، ەكى ءوڭىردىڭ ءار جاقتاعى قاتىناسىن كۇشەيتتى، حان پاتشالىعى جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 108 جىلى ءۇيسىن كۇنبيىنە جاڭدۋ بەگىنىڭ قىزى شيجۇندى حان ورداسىنىڭ حانىشاسى ساناتىمەن ءۇيسىن ەلىنىڭ ەلجۋ كۇنبيىنە ۇزاتىپ بەردى. جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 101-102 جىلدارى حان ۋدي پاتشا ءوز ۇرقىنان چۋ ۋاڭنىڭ نەمەرە قىزى جيەيۋ حانىشانى ءۇيسىننىڭ ءجونشى بيىنە ۇزاتىپ بەردى. وسى جيەيۋدەن تۋعان ۋاننان (وڭنان) كەيىن ياركەن قالا ەلىنىڭ حانى بولادى، دەس دەگەن قىزى كۇشار حانىنا حانىمدىققا ۇزاتىلادى.

تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ۇيسىندەر جىل ساناۋىمىزدىڭ IV-V عاسىرلارىندا ىشكى جاقتان بولشەكتەنۋدىڭ Cيانپي، Pۋرۋان ت.ب. شەتتەن كەلگەن تايپالاردىڭ ىقپالىمەن السىرەي باستاعان. VI عاسىردىڭ 80-جىلدارى باتىس تۇرىكتەردىڭ VIII عاسىردىڭ 40-جىلدارى تۇركەش حاندىعىنىڭ، ودان ح عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا قارلىق حاندىعىنىڭ، ءحى-ءحىى عاسىرلاردا قاراحاني حاندىعىنىڭ، باتىس لياۋ ياعني قاراقىتاي حاندىعىنىڭ، سونداي-اق قاراقىتاي حاندىعى نەگىزىندە قۇرىلىپ كۇشلىك حان باسقارعان نايمان حاندىعىنىڭ قول استىندا بولدى. 1223-1247 جىلدارى شاعاتاي ۇلىسىنا قاراستى بولدى. ال شاعاتاي ۇلىسى السىرەپ موعۇلىستان حاندىعى قۇرىلعان كەزدە ۇيسىندەر جانە ولاردان تاراعان دۋلاتتار مەملەكەت ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، بيلىك جۇرگىزە باستادى. XIII عاسىردىڭ 40-جىلدارىنان كەيىن التىن ورداعا قاراستى بولدى دا، XV عاسىردىڭ 50-جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار حانتاۋدا قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەندە، ۇيسىندەر ۇلى ءجۇز بولىپ ۇيىسىپ، حاندىقتىڭ ىرگە تاسىن قالاسىپ، شاڭىراعىن كوتەرىستى.

بۇل ءۇش سۋرەت اۆتوردىڭ ماقالاسىنان الىندى.
ماقالادا جازىلعان ساقتاردىڭ كيىم-كەشەگى تۋرالى ايتىلعان جەر بار. (5) كيمىم-كەشەك داعىنان" دەگەن كىشكەنە تاقىرىپشانىڭ اراسىنا وسى ءۇش سۋرەت قويىلادى.

5. ساقتار مەن ۇيسىندەردىڭ، ۇيسىندەر مەن قازاقتاردىڭ قاتىستىلىعى جونىندە سالىستىرۋ

جوعارىدا ساقتاردىڭ، ۇيسىندەردىڭ قازىرگى زامان قازاق حالقىنىڭ تەكتەرى قاتارىنا جاتاتىندىعىن كەيبىر جازبا جانە ارحەولوگيالىق قازبا ماتەريالدار دەرەكتەرى ارقىلى العاشقى ادىمدا دالەلدەدىك. ءبىزدىڭ مۇنداي دالەلدەۋىمىز، ەكىنشى ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۇجىرىم جاساۋىمىز، استە، ەجەلگى رۋ-تايپالار اتتارىنىڭ قازىرگى زامان قازاق ىشىندە ساقتالعاندىعىنا قاراپ ايتا سالۋدان; ەجەلدەن قازىرگە دەيىن قازاقتىڭ ارعى اتا-باباسى جاساپ كەلگەن جاعىراپيالىق وڭىرگە قاراي تۋىنداعان جەرشىلدىك نىسايدان شىعارىلعان قورتىندى، كوتەرىلگەن بولجال، بىلدىرىلگەن ەمەۋرىن بولماستان، عىلىمي بولجالعا تياناقتاعان. ەندى تومەندە ولاردىڭ ءوزارا قاتىستىلىعىن انتروپولوگيالىق(22) تيپ، اتا كاسىپ، نانىم-سەنىم، عۇرىپ-ادەت، سالت-سانا، باسپانا، كيىم-كەشەك، اسەمونەر ءستيلى ت.ب. جاقتاردان قاراپايىم سالىستىرۋ ءادىسى ارقىلى دالەلدەيمىز.

جوعارىداعىلاردى قورىتىپ ايتقاندا، بىرىنشىدەن، ء‹‹ۇيسىن انتروپولوگيالىق ءتيپى بالقاش كولىنەن باستاپ ءتاڭىر تاۋىنىڭ تاۋلى ايماقتارىن مەكەندەگەن تايپالار اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى››; ەكىنشىدەن، «ءۇيسىن انتروپولوگيالىق ءتيپىنىڭ مورفولوگيالىق قۇرىلىستارى ناسىلدىك جاعىنان ساق داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالارعا وتە جاقىن، دەمەك، ۇيسىندەردى ساق تايپالارىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى دەپ تۇجىرىمداۋ وتە ورىندى»(23); ۇشىنشىدەن، وسى كۇنگى قازاق حالقىنىڭ انتروپولوگيالىق قۇرامىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ءۇيسىن انتروپولوگيالىق ءتيپىنىڭ ۇلكەن اسەرى بولعان(24); ولارعا (ساقتارعا) ءتان كەيبىر انتروپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر وسى كۇنگى قازاقتار اراسىندا كەزدەسەدى(25); ءتورتىنشى، قازاقتىڭ انتروپولوگيالىق ءتيپى نەگىزگى ەكى ناسىلدىك جۇيەدەن قۇرالعان، ونىڭ ءبىرى – ەۋروپالىق جۇيە، ەندى ءبىرى – موڭعۇلدىق جۇيە، ءبىرىنشى جۇيە قازاق دالاسىنىڭ نەگىزگى تۇرعىندارىنا ءتان قاسيەت، ال سوڭعى جۇيەنى ورتالىق ازيادان اۋىپ كەلگەن موڭعۇل تەكتەس تايپالار الا كەلگەن (26).

التىن زەينەت بۇيىمدار. موڭعۇل كۇرە اۋدانى شاتىداعى قابىردەن تابىلعان. ء"ۇيسىن تۋرالى زەتتەۋ" كىتابىنان الىندى.

(2) اتا كاسىبى جاعىنان

ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارعا قاراعاندا، ساق، ءۇيسىن، عۇن سەكىلدى قازاقتىڭ ارعى تەگى مەن ولاردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى – قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى ەجەلدەن ءشوپ-سۋ قۋالاپ مال ورىستەتىپ، قالاي بولسا سولاي كوشىپ-قونىپ جۇرە بەرمەگەن، قايتا نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىنىڭ كوشپەندى، جارتىلاي كوشپەندى جانە وتىرىقشى ءتۇرىن قولدانعان. جايىلىمدى ءتورت ماۋسىمعا ءبولىپ باسقارا بىلگەن. مال تۇرلەرىنەن كوبىرەك قۇيرىقتى جانە ۇياڭ ءجۇندى قوي، تەز سەمىرەتىن جانە قىسقى تەبىنگە ءتوزىمدى، جۇردەك جىلقى تۇقىمىن، ايىر وركەشتى تۇيە وسىرگەن. مالشىلارى ەندىك جانە بويلىق باعىتتاردا مال باققان. ەرلەرى سالت اتپەن، ايەلدەر مەن بالالار جانە قارتتار تەرىمەن، كيىزبەن جابىلعان كۇركەلى ەكى، ءتورت جانە التى دوڭعالاقتى اربالارمەن كوشىپ-قونعان. ەگىنشىلەرى جەردى قاۋىمدىق-رۋلىق جانە تايپالار ارا شەكارالار كولەمىندە يەمدەنىپ پايدالانعان. تارى، بيداي، ارپا داقىلدارىن ەككەن. كەن اشقان، مەتال قورىتىپ، قۇرال-سايمان جانە اسەمونەر بۇيىمدارىن جاساعان.

ءجۇن توقىما بۇيىمدار. موڭعۇلكۇرە شاتىداعى قابىردەن شىققان. ء"Yيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" كىتابىنان الىندى.

 (3) ءدىني نانىم-سەنىم عۇرىپتارى جاعىنان

1) ءبارى دە اتا- انا ارۋاعىنا، سەميالىق، رۋلىق «اۋليەلەر» مەن جەبەۋشىلەرگە سيىنعان.

2) ساق، ۇيسىندەردىڭ سيىناتىن قۇدايى – كۇن بولعان. ساقتار «كوپ قۇداي ىشىندە ەڭ شاپشاڭى كۇنگە ادامزات دۇنيەسىندەگى ەڭ جۇيرىك تۇلپار عانا لايىقتى›› دەپ اتتى قۇرباندىققا شالعان; ۇيسىندەر كوسەمىن كۇنبي دەپ اتاپ، وبالارىن كۇنگە ۇقساتىپ ۇيگەن. قازاقتار كۇنگە قاراپ دارەت قىلۋعا تيىم سالعان.

3) ءبارىن تازارتاتىن وت دەپ ءبىلىپ وتقا تابىنعان. ساق، ۇيسىندەر جەرلەۋ سالتى اتقارىلعان كەزدە وبالاردى اينالدىرا ون قانشا جەرگە وت جاعاتىن. قازاقتاردا كەلىن تۇسكەندە وتقا ماي قۇيۋ، ادام قايتىس بولعاننان كەيىن سۇيەك قويىلعان ۇيگە شىراق جاعۋ، بەسىكتى، قورا-قوپسىنى وتپەن الاستاۋ، ت. ب. ادەتتەر ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

4) ساق، ءۇيسىن جاۋىنگەرلەرى قايتىس بولعاندا مىنگەن اتى مولاسىنىڭ باسىندا باۋىزدالاتىن، بۇل قازاقتاردا مىنگەن اتىن يەسى قايتىس بولعاننان كەيىن جىلدىعىنا ارناپ سوياتىن ادەت بولىپ قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

5) رۋدىڭ نەمەسە تايپانىڭ قايسىبىر ميفتىك حايۋان تەگىنەن شىعۋى تۋرالى ۇعىم جانۋارلاردىڭ مەتالدان قۇيىپ جاسالعان مۇسىندەرىندە بەينەلەنگەن نەمەسە ءتۇرلى فومارلاردا ساقتالعان. مىسالى، شايقاستاردا جەلەپ-جەبەيدى دەپ ونىڭ بەينەسى قارۋلارعا نەمەسە قارۋدىڭ سابىنا تۇسىرىلگەن، جاۋعا ءمىنىپ شاباتىن اتتى ساقتاسىن دەپ جۇگەنگە شەگەلەگەن.

6 ) ەرى ولگەن ايەل شاشىن جۇلۋ، بەتىن جىرتۋ ادەتى سول زاماننان وسى زامانعا دەيىن جالعاسقان، ت.ب.

فارفور تەگەگەش. موڭعۇلكۇرە اۋدانى شاتىداعى قابىردەن تابىلعان. ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ " كىتابىنان الىندى.

 (4) تۇرمىستىق عۇرىپ-ادەت، سالت-سانا جاعىنان

1) گەرودوت سكيفتەر (ساقتار) ەتتى ۇلكەن قازانعا، قازان بولماسا مالدىڭ قارنىنا سالىپ پىسىراتىندىعىن ايتقان(29). سويىلعان مالدىڭ ەتىن تازالانعان قارنىنا سالىپ جەرگە كومىپ، ۇستىنە وت جاعىپ ءپىسىرۋ ءادىسى قازاق مالشىلارى اراسىندا ازاتتىق (جاڭا كوممۋنيستىك بيلىك ورناعانعا دەيىن) قارساڭىنا دەيىن جالعاسقان، ءتىپتى ءىشىنارا جەردە قازىردە بولۋى مۇمكىن.

2) ساقتاردا جىگىت ۇيلەنگىسى كەلسە، قىزبەن كۇرەسكە شىعادى. ەگەر قىزدى كۇرەسىپ جىقسا، قىزدى الۋعا ۇقىقتى (قۇقىعى بار) بولعان. ال بۇل قازاقتىڭ ‹‹قىز ءبورى›› دەگەن ويىنىندا ساقتالعان(30).

3) ‹‹اعا ولسە، جەڭگە ىنىگە مۇرا›› ادەتى ساقتاردا بولعاندىعىن گرەك نۇسقالاردا دالەلدەگەن(31). بۇل ادەت ۇيسىندەردە دە، قازاقتاردا دا بولعان.

4) مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان ساقتار تۇرمىستىق قاجەتى ءۇشىن بەلىنە ۇنەمى ساپتاياق بايلاپ جۇرەتىندىكتەن، گرەك تاريحشىلارى ولاردى ازيالىق سكيفتەر دەپ اتاعان. ول سول قاجەتتىلىك پەن ادەت قوسىلا كەلىپ «كىسە» دەگەن اتپەن قازاقتار ارقىلى قازىرگە دەيىن جالعاسقان، ت.ب.

فارفور شام قوندىرعى. موڭعۇلكۇرە اۋدانى شاتىداعى قابىردەن تابىلعان. ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" كىتابىنان الىندى.

(5) كيىم-كەشەك جاعىنان

پەرسەپولدەگى كسەركيس سارايىنىڭ بەدەرىندەگى جانە پاسارگادتاعى داري مازارىنداعى بەينەلەر ساقتاردىڭ كيىم-كەشەگى تۋرالى ايقىن تۇسىنىك بەرەدى. وندا بەينەلەنگەن ساقتار بيىك شوشاق بورىك، دەنەمەن دەنە تىزەسىنە دەيىن جەتەتىن پەشپەنت كيگەن، بەلبەۋ بۋىنعان، تار شالبار جانە وكشەسىز اياق كيىم كيگەن، بەلبەۋدىڭ وڭ جاعىنا قانجار، ال سول جاعىنا ساداق ىلگەن(32). مەنشە، مىنا بەينەلەۋلەرگە تۇسىنىك جاساۋدىڭ قاجەتى بولماسا كەرەك. مۇنى XVIII-XIX عاسىرلارداعى، ءتىپتى، XX عاسىرداعى قازاقتىڭ سىرتقى فورماسىنىڭ ءدال ءوزى دەسەك تە قاتە بولماس.

تومەندە مىناداي ءۇش ءتۇرلى سۋرەتتى سالىستىرىپ كورۋلەرىڭىزگە ۇسىندىق: 1-سۋرەت 1983 جىلى قىتاي ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ كۇنەس اۋدانى تەلقارا قونىسىنداعى مولادان تابىلعان شوشاق توبەلى ۇكىلى بورىك كيگەن ساق جاۋىنگەرىنىڭ قولادان قۇيىلعان ءمۇسىنى; 2-سۋرەت: سۋرەتشى ورلوۆسكيدىڭ (حVIII عاسىردىڭ سوڭى بولسا كەرەك) سىزعان ‹‹سالت اتتى قازاق›› دەگەن سۋرەتى; 3-سۋرەت: سۋرەتشى O.A.لانسەرەنىڭ 1876 جىلى سىزىپ، قولا ءمۇسىن ەتىپ قۇيعان ‹‹بۇركىت ۇستاعان قازاق›› اتتى سۋرەتى. دەمەك، ۇكىلى شوشاق توبەلى تىماق كيەتىن وسىزامانعى قازاقتى شوشاق توبەلى ۇكىلى بورىك كيگەن ساقتاردىڭ ۇرپاعى دەمەي تۇرا المايسىز.

图片

تەمىر سوقا. موڭعۇلكۇرە اۋدانى مۇزاتتاعى قابىردەن تابىلعان. ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" كىبانىنان الىندى.

6) باسپانا، تۇرعىن ءۇي جاعىنان

‹‹ساقتاردىڭ نەگىزگى ءۇيى-كيىز ءۇي بولعان. ال قىستايتىن جەرلەرىندە سابان ارالاستىرىپ سوققان بالشىق كەرپىشتەن ءۇي سالعان››(33). ساقتار، ۇيسىندەر اعاش ۇيلەردە، تام ۇيلەردە، سونداي-اق كيىز ۇيلەردە وتىرعان. كيىز ءۇي جاساۋدىڭ ءپرينتسيپى جاڭا ەرادان بۇرىن 1-مىڭجىلدىقتىڭ وزىندە-اق بەلگىلى بولعان(34); ‹‹كۇركە مەن جەر تولەنىڭ ەۆوليۋتسياسى (بىرتىندەپ دامۋى) ءبىر جاعدايدا توبەسى شوشاق كيىز ءۇيدىڭ ەكىنشى جاعدايدا توبەسى دوڭگەلەتە جابىلاتىن كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋىنا جەتكىزدى(35). جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 105 جىلى حان پاتشالىعىنىڭ حانىشاسى شيجۇن ءۇيسىن ەلىنىڭ ەلساۋ كۇنبيىنە ۇزاتىلىپ كەلگەندە، التى قانات اق وردانىڭ وڭ جاعىنا تۇسكەندىگى بارشامىزعا ايان. قازىرگى زامان قازاقتارىنىڭ مەيلى تام ءۇيى، اعاش ءۇيى، توشالاسى نەمەسە كيىز ءۇيى بولسىن، ءبارى دە جوعارىداعى ساقتار مەن ۇيسىندەردىڭ باسپانا، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ جالعاسى، دامىعان ءتۇرى دەمەي تۇرا المايمىز.

التىن جۇزىك، التىن سىرعا. موڭعۇلكۇرە اۋدانى شاتىداعى قابىردەن تابىلعان. ء"ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ" كىتابىنان الىندى.

(7) اسەمونەر ۇلگىسى جاعىنان

ساقتار زامانىنداعى اسەمونەردىڭ العاشقى ۇلگىسى اڭ ءستيلى بولىپ، اڭداردى جانە اڭىزدارداعى جانۋارلارعا قاتىستى عاجاپتاردى بەينەلەۋدى نەگىزگى تاقىرىپ ەتتى. «مازمۇنى ميفولوگيالىق، فورماسى رەاليستىك اڭ ءستيلى ونەرى ساندىك سيپاتتا بولدى». بەينەلەۋ ادىستەرىنىڭ كوبى قازاندار مەن قۇرباندىق ىدىستارىن، سەمسەر، قانجار، قورامساق، ايبالتا، جۇگەن، اينا سەكىلدى زاتتاردى، كيىمدى، جالاۋلاردىڭ سابىن اشەكەيلەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ولار العاشىندا اڭداردى، اڭداردىڭ ءار ءتۇرلى بەينەلەرىن، ودان سوڭ اڭشىلاردىڭ، مالشىلاردىڭ وندىرىستىك قيمىلىن جەكەلەي جانە توپتاي ءتۇرلى فورمادا جالاما جارتاستارعا سىزدى، قاشاپ ءتۇسىردى. – بۇل ونەر ۇلگىسى بىرتە- بىرتە دامىپ، ءۇيسىن داۋىرىنە جانە ودان سوڭعى داۋىرلەرگە جەتكەندە ويۋ-ورنەك ۇلگىسىنە اينالدى دا، كەيىنگى كەزدەگى قازاقتىڭ تۇسكيىز، سىرماق، تەكەمەت جانە ءتۇرلى اسەمونەر بۇيىمدارىنا تۇسىرەتىن قولدانىلمالى سىزۋ-ورنەك ونەرى تۋىندىلارىن جارىققا شىعاردى .

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

(21). بانگۋ: ‹‹باتىسس ءوڭىر جانە ءۇيسىن مەملەكەتى››، شىنجاڭ حالىق

باسپاسى، ءۇرىمجى. 1987 جىل،44-بەت.

(22). انتروپولوگيا – ادام مەن ادام ناسىلدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن، ونىڭ دەنە قۇرىلىسىنىڭ وزگەرۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن عىلىم.

(23), (24), (25): ‹‹قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى›› 6-توم، 401-بەت.

(26). ‹‹قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى›› 6-توم، 359-بەت.

(27). ارحەولوگيا – كونە زاماننان، ورتا عاسىردان قالعان جەر استى، جەر ءۇستى ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم.

(28). ەتنوگرافيا – بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىن زەرتتەيتىن عىلىم.

(29). ابدىراحمانوۆ ايتىم: ‹‹قازاقستاننىڭ جەر-سۋ اتتارى››، قازاق سسر عىلىم اكەدەمياسىنىڭ باسپاسى، الماتى، 1959 جىل. 85-بەت.

(30). (31): جوعارى كىتاپتىڭ 86-, 85-بەتى.

(32). ‹‹قازاقستان تاريحى››، ‹‹اتامۇرا باسپاسى››، الماتى، 1996 جىل. 230-بەت.

(33). ‹‹قازاق سسر تاريحى››، الماتى، 1957-جىل.1-توم، 44-بەت.

(34). ‹‹قازاقستان تاريحى››، ‹‹اتامۇرا باسپاسى››، 1996 جىل. الماتى، 230-بەت.

(35). گەرودوت: ‹‹تاريح››، 7-توم، 64-بەت.

جالعاسى بار...

جاقىپ ءجۇنىسۇلى، قحر تاريح عىلىمىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور.

«شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار مينبەسى» (№3 سان، 2007 ج.) جۋرنالىنان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

 Abai.kz