قازاقتا ءبىر ادەمى ءسوز بار، «ەل اۋعان جاققا قىزىر اۋادى» دەگەن.

قيلى زاماننىڭ قىم-قۋىت كەزەڭدەرىندە اتامەكەنى، تۋعان جەرىننەن ەرىكسىز وزگە ەلگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان ەلدىڭ اقتاڭلاعى مەن كەشكەن ازاپتى كۇندەرىنىڭ ىزدەرى تاريح پاراعىنا ءوز شىندىعىمەن جازىلىپ قالاتىنى اقيقات!

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ءوز تىزگىنىن ءوزى ۇستاپ الەمدەگى ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ بيىك تۇعىرىن كوتەردى. الەمدىك ساياسات ساحناسىندا زايىرلى ەل رەتىندە تانىلىپ، مويىنداتا ءبىلدى. بۇل قازاقتىڭ ماڭدايىنا قونعان باعى دەسەك ارتىق ايتپاعان بولارمىز. ەڭ العاش موڭعوليادان اتاجۇرتقا قازاق كوشىنىڭ العاشقى قارىلعاشتارىن قوندىردى. كەڭ پەيىل دارقان ەلدىڭ ىزگى تىلەگى قابىل بولىپ ارت-ارتىننان قازاق كوشى قوزعالا باستادى. ايتار بولساق، موڭعوليا، تۇركيا، اۋعانستان، قىتاي ت.ب. ەلدەردەن اعايىندار كەلە باستادى. وسىلايشا قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى الەمدەگى بار قازاقتىڭ قۇانىشى مەن اسىل ارمانىنىڭ الاۋىن جاندىرىپ، ءۇمىتىن جالعادى. ەل ەڭسەسىن كوتەرۋگە دەگەن ۇلى ماقساتىن ءار قازاق بالاسىنىڭ جۇرەگىنە  ۇيالاتتى.

ۇلى كوش قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پريزەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قولداۋىمەن قارقىن الىپ، ەتەگىن كەڭگە جايىپ جاتتى. قازىرگە دەيىن ميلليوننان استام قانداسىمىز وتانىنا ورالىپ، رۋحى بيىك ەركىن ەلدىڭ ازاماتى بولىپ، ءوسىپ-ءونىپ، كوگەرىپ-كوكتەپ، ەل ەڭسەسىن كوتەرۋگە ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى.

قازاقتىڭ كوشى – تاريحتا قيلى زاماندى باسىنان وتكەرگەن ەلدىڭ كوشى. ال وسى كوشتىڭ زاڭدى نورمالارى حالىقارالىق كوشى-قون زاڭى بويىنشا بۇرىنعى تمد ەلدەرى ءۇشىن اسا قىيىندىقتار تۋدىرعان جوق. ال وسى كوشتىڭ ەڭ كۇردەلى اۋىر باسقىشىن باسىنان وتكىزىپ جاتقان – قىتاي قازاقتارى. قازىر قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى كورشىلەس ەلدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىسى جاقسى بولعانىمەن، بىراق كوشى-قونى ءالى ءبىر ىزگە تۇسپەي كەلەدى. قىتايدان قازاقستانعا كوشىپ كەلۋ ءۇشىن كوپتەگەن قۇجاتتار جيناۋ كەرەك. ماسەلەن، قازاقستانعا تۇراقتى قونىس اۋدارۋ ءۇشىن الدىمەن ءبىر فاميليالى تۋىسى شاقىرتۋ جىبەرۋ كەرەك، سودان بارىپ تولقۇجات جاساتۋعا مۇمكىندىك الاسىڭ. ال وسى تولقۇجاتتى الۋ ءۇشىن قانشاما مەكەمەگە كىرىپ، تابان توزدىرعانىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. سونىڭ ءبارى وڭاي شىعىن ەمەس، سوتتالماعان بولۋىڭ كەرەك، بانكتە قارىزىڭ بولماۋى كەرەك، ت.ب. تەكسەرىۋلەر جەتىپ جاتىر.

وسىنىڭ ءبارىن باسىنان وتكەرىپ تاريحي  وتانى قازاق ەلىنە كەلىپ تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن، قانداس كۋالىگىن الۋ ءۇشىن قۇجاتتار جيناي باستايدى. مۇنىڭ ىشىندە قىتايدىڭ تولقۇجاتى، جەكە كۋالىك، نەكە كۋالىك، تۋ تۋرالى كۋالىگىن اۋدارىپ نوتاريۋستان وتكىزەدى. وسى قۇجاتتار ارقىلى قازاقستاندا تۇراقتى تىركەۋ مەن قانداس كۋالىك مارتەبەسىن الادى. قانداس كۋالىك الۋ بۇرىن تەز بولاتىن، قازىر قىتايدان كەلگەن قازاقتار ءۇشىن وتە قيىن. سەبەبى، ولار قۇجاتىن رەتتەۋ ءۇشىن كيريلل جازۋىن تانىماعىندىقتان جانە ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن قاتتى قينالادى. كوپ اتاۋلار ورىس تىلىندە بەرىلەدى، ونى ولار تۇسىنبەيدى.

وسىنداعى ماڭىزدى قۇجاتتىڭ ءبىرى – تۋ تۋرالى كۋالىك. بۇل تۋ تۋرالى قۇجات 1996 جىلدان بۇرىن تۋىلعان جالپى قىتاي ازاماتتارىندا اتىمەن جوق. قحر  بويىنشا 1996 جىلدان بەرى قاراي عانا تۋ تۋرالى كۋالىك بەرىلدى. بۇل جايىندا قىتاي ۇكىمەتى (其他国家都是要求96年后是出生医学证明 96年以前是出生 区别对待) 1996 جىلدان ارى قارايعى تۋىلعان ادامداردان حالىقارالىق سىرتقى كوشى-قون زاڭى بويىنشا تالاپ ەتىلمەيدى، ول جايلى ناقتى بەلگىلەمە زاڭدى كۇشىنە ەنگەن، ال بىزدە وسى قۇجاتتى زاڭسىز تالاپ ەتەدى. وسى سەبەپتى (附加证明) APOSTILLE, ياعني، قوسىمشا كۋالاندىرۋ سيپاتتاماسىن تالاپ ەتىپ وتىر. ال ونى قىتاي ۇكىمەتى تەك 1996 جىلدان بەرى تۋىلعان ادامدارعا، وندا دا تۋ تۋرالى كۋالىگى بولعان جاعىدايدا عانا بەرەدى. ەگەر تۋ تۋرالى كۋالىگى بولماسا ونى مۇلدەم بەرمەيدى.

قازاقستاننىڭ كوشى-قون زاڭى بويىنشا قىتايدان كەلگەن قانداستارعا ءۇش ءتۇرلى قۇجاتتى راستاتۋ كەرەك. ول – جەكە كۋالىك، تۋ تۋرالى كۋالىك جانە نەكە كۇالىك.

ال وسى ءۇش قۇجاتتى راستاۋ ءۇشىن ءار قۇجاتقا 400 يۋان ال قازاق ءتىلى اۋدارماسى ءۇشىن 240 يۋان اقشا تولەۋىڭ كەرەك ەكەن. بۇل باعا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ زاڭدى، تۇراقتى باعاسى. دەمەك ءبىر ادامنىڭ قۇجاتى ءۇشىن 1900 يۋان تولەنەدى، ەگەر ءبىر وتباسىندا بەس ادام بولسا 9500 يۋان اقشا تولەۋى كەرەك. بۇل كوشىپ كەلگەن نەمەسە ەندى كوشىپ كەلەتىن وتباسى ءۇشىن وڭاي شىعىن ەمەس. ال قازاقستان جاقتان وتەۋگە مىندەتتى راسمياتتار ءبىرىنشى ءۇي يەسىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا تىركەۋ قۇجاتىن نوتاريۋس ارقىلى راستاتىپ، ءبىر ۇيگە تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋى كەرەك. ەكىنشى قۇجاتتارىن تۇگەل اۋدارتۋ كەرەك، ءار اۋدارما ءۇشىن باعاسى ءار ءتۇرلى. دەنساۋلىق تۇرالى اۋرۋحانادان الىناتىن مالىمەتتەر، ىقتيرحاتقا، ازاماتتىققا ءار ادام باسىنا تولەنەتىن اقشا كوميسسياسىمەن 14500 تەڭگە  كولەمىندە جۇمسالادى. سونىمەن قاتار قىتاي ازاماتتىعىنان باس تارتۋ تۋرالى قۇجاتتارىن راستاۋ ءۇشىن تاعى ءبىراز اقشا جۇمساۋى كەرەك. ال وسى قارجىنىڭ ءبارى كوشىپ كەلگەن ادامنىڭ قالتاسىنا جەڭىل سالماق ەمەس قوي.

ارينە، قۇجات تاپسىرۋ ءۇشىن ءبارىن مىندەتتى تۇردە ءوزىڭ دايىنداۋىڭ كەرەك، بۇل زاڭدى تالاپ. تەك كوشىپ كەلگەن قانداس ءۇشىن قىتاي جاقتا جوق قۇجاتتى تالاپ ەتۋمەن قانداس مارتەبەسىن الۋدىڭ قيىنداۋى، قىتايدان كەلگەن ازاماتتاردىڭ قايتىس بولعان جاعدايدا ءۇي-مۇلكىن اۋدارىپ زاڭداستىرۋ ءۇشىن تۋ تۋرالى كۋالىكتى تالاپ ەتۋى، ەگەر تۋ تۋرالى كۋالىگى بولماعان جاعدايدا ءۇيدىڭ قۇجاتتارىن ەكىنشى ادامعا اۋدارۋعا نەمەسە ساتىپ بەرۋگە بولمايدى.

سونىمەن قاتار قايتىس بولعان جاعدايدا تۋ تۋرالى كۋالىگى بولماسا مەمەلەكەت جاعىنان بەرىلەتىن ءولىم قاراجاتى مەن اي سايىن قۇيعان قارتتار اسىراۋ سوماسىن قايتارىپ الا المايتىنى، ارقاعا ايازداي باتادى. وسى ماسەلەنىڭ وڭ ءتۇيىنى شەشىلسە، «ەلىم» دەپ كەلگەن ەلگە ازدا بولسا جەڭىللىك بولىپ، قازاق كوشى توقتاماي ەلگە قاراي بەت تۇزەر ەدى.

الەمدەگى بار قازاقتىڭ جالعىز تاريحي وتانى بولعان قازاق دالاسىنىڭ توپىراعىندا قازاقتىڭ سالتاناتتى كوشى بوي تۇزەپ ەل ەڭسەسى ءۇشىن پاراساتتى قازاق ۇرپاعىنىڭ ىزگى ارمان جارقىن بولاشاققا بەت الار ەدى.

1932 جىلعى اشارشىلىق سالدارىنان تالاي قازاق امالسىز قىتايعا قونىس اۋداردى، سونداعى تۇرعىلىقتى ەلمەن قاتار قانشاما اۋىر ازاپتاردى باسىنان وتكىزبەدى دەسەڭىزشى؟! وسى قيىن كۇندەردى باسىنان وتكىزگەن ەلدىڭ قاتارىندا مەنىڭ دە اكە-شەشەم (اكەم ازىرگى كەگەن اۋدانى قارقارادا تۋىلسعان، انام شونجىنىڭ كەتپەن اۋىلىندا تۋىلعان) بولعان.

ال سولار قازاقستاندا تۋىلعانى ءۇشىن قانشاما ازاپتى كۇندەردى باسىنان وتكىزىپ، «قوس جۇرەك»، «شولاق ەتەك»، «سوۆەتتىڭ جانسىزى» دەگەن سەكىلدى جالالارمەن جەر اۋدارىپ كورمەگەن ازاپتاردى كوردى، كەيىن جالپى ساياسي جاعداي جاقسارعانان كەيىن عانا ابزال ساياساتتىڭ جاقسىلىعىن كوردى. ال ەندى ولاردىڭ ۇرپاعى - ءبىز تاۋەلسىز وتانىمىزدا سولاردىڭ كورگەن تاعدىرىن قايتالماساق ەكەن دەپ تىلەيمىز. ەل امان جۇرت تىنىش بولعاي!

قازاق مەمەلەكەتىنىڭ تۇعىرى بيىك بولىپ، شەتەلدەن ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالىپ جاتقان ەللىڭ كوشى توقتاماي جالعاسا بەرسىن. قازاق ەلى جارقىن بولاشاعىمەن دامىپ الەمدەگى قۇدىرەتتى ەلگە اينالسىن!

ىرىسبەك جانبولات

Abai.kz