قازاق جىرىنىڭ ءۇنى مەن اۋەزىن، سىرى مەن سازىن ەستىر قۇلاق، تىڭدار جۇرەك بولسا، سان بوياۋعا تولى. تامى­رىڭىزدا قازاقى قان اعىپ تۇرعانى شىن بولسا، ولەڭ وقىماي عۇمىر كەشۋ قيانات سەكىلدى كورىنەتىنى دە بار كەيدە... بەكجان اشىرباەۆتىڭ جىرلارىن وقىساڭىز، تەرەڭ ويعا شوماسىز. تۇڭ­عيىق ءمولدىر سۋدىڭ تۇبىنە شوككەن لا­عىلداي سىرىن بىردەن اڭدات­پاي­تىنى، قايتالاپ وقىعاندا بارىپ ونىڭ بويىن­داعى زەرلى ساعىمدى باي­قاپ، ءوز كوكىرەگىڭىزدەن الدەبىر جارقىل تۇلەپ ۇشاتىنى شىندىق. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى، ءار جىرىندا سىرلى ساز كوم­كەرىلىپ جاتاتىندىعىندا. ال اقىنمەن سۇح­بات­تاسۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. مىس­قىل مەن ساركازمگە وي جۇيەسىن قۇرا وتىرىپ، جان شۋاعىنىڭ جىلىلىعىن كو­كىرەگىڭىزگە قۇيادى. سازگەرلىگىنىڭ سارىنىنا ەلىتسەڭىز، وي تولعامدارىنا نازار سالساڭىز، بەكجاندىق بيىكتىكتى زەردەلەي تۇسەرىڭىز حاق.

– ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى قازاققا تانىتقان ايتىس ونەرى ەكەندىگى انىق. ءبىر سۇحباتى­ڭىزدا: «ۇنەمى ايتىستا باس جۇلدە الۋ مەن باس جۇلدە الماۋدىڭ سەزىمى بىردەي» دەپسىز. سونىڭ ءمانىسىن تارقاتا كەتسەڭىز.

قازاق جىرىنىڭ ءۇنى مەن اۋەزىن، سىرى مەن سازىن ەستىر قۇلاق، تىڭدار جۇرەك بولسا، سان بوياۋعا تولى. تامى­رىڭىزدا قازاقى قان اعىپ تۇرعانى شىن بولسا، ولەڭ وقىماي عۇمىر كەشۋ قيانات سەكىلدى كورىنەتىنى دە بار كەيدە... بەكجان اشىرباەۆتىڭ جىرلارىن وقىساڭىز، تەرەڭ ويعا شوماسىز. تۇڭ­عيىق ءمولدىر سۋدىڭ تۇبىنە شوككەن لا­عىلداي سىرىن بىردەن اڭدات­پاي­تىنى، قايتالاپ وقىعاندا بارىپ ونىڭ بويىن­داعى زەرلى ساعىمدى باي­قاپ، ءوز كوكىرەگىڭىزدەن الدەبىر جارقىل تۇلەپ ۇشاتىنى شىندىق. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى، ءار جىرىندا سىرلى ساز كوم­كەرىلىپ جاتاتىندىعىندا. ال اقىنمەن سۇح­بات­تاسۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. مىس­قىل مەن ساركازمگە وي جۇيەسىن قۇرا وتىرىپ، جان شۋاعىنىڭ جىلىلىعىن كو­كىرەگىڭىزگە قۇيادى. سازگەرلىگىنىڭ سارىنىنا ەلىتسەڭىز، وي تولعامدارىنا نازار سالساڭىز، بەكجاندىق بيىكتىكتى زەردەلەي تۇسەرىڭىز حاق.

– ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى قازاققا تانىتقان ايتىس ونەرى ەكەندىگى انىق. ءبىر سۇحباتى­ڭىزدا: «ۇنەمى ايتىستا باس جۇلدە الۋ مەن باس جۇلدە الماۋدىڭ سەزىمى بىردەي» دەپسىز. سونىڭ ءمانىسىن تارقاتا كەتسەڭىز.

– ايتىستاعى باعاڭدى دۇنيەمەن ولشەۋ، تىگىلگەن كولىكتىڭ سانىمەن ەسەپتەۋ مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىز دۇنيە. مەنىڭ فاميليامدى ەلگە تانىتقان ايتىس ونەرىنە وكپەم جوق. اي­تىس­تى قويۋىما قىزمەتتىك جولىم، ونەر سالاسىنداعى ىزدەنىسىم سەبەپكەر بولدى. ءوز باسىم ۇستازدارىما ءدان ريزامىن. مەنىڭ جولىما وڭكەي جاناشىر جاندار جو­لىق­تى. قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرە سالىپ نامازالى وماشەۆ اعا­مىز­دىڭ ۇسىنىسىمەن سول وقۋ ورداسىندا ۇس­تازدىق قىزمەتتە قالدىم. قازىر مەنى ۇستاز سانايتىن ارىپتەس ىنىلەرىم كوپ. سول جىل­دارداعى ەڭبەگىمنىڭ جەمىسى دەپ ءبى­لەمىن مۇنى. ال الامانعا قوسىلۋىما ءجۇرسىن ەرمان ايرىقشا ىقپال ەتتى. جازبا ادەبيەتتىڭ ساپىنا ەنۋىمە ۇلىقبەك ەس­داۋلات اعام مۇرىندىق بولدى. وتىز جاسقا ەندى يەك ارتقانىمدا «قازاق ادەبيەتىنىڭ» باس رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسار­لىعىنا شاقىرعاندا، شىنىمدى ايتايىن، سەنبەدىم. وسى كىسىلەردىڭ ماعان تيگىزگەن شاپاعاتى بولەك. ءومىردىڭ اعىمى مەنى ايتىستان جىراقتاتتى. بولمىسىم جازبا ادە­بيەتتىڭ مايدانىنا الىپ كەلدى. وتتىڭ جانۋى، جەلدىڭ سوعۋى، قاردىڭ جاۋى سەكىلدى تابيعي دۇنيە دەپ ويلايمىن بۇل بارىستى.

– مەنىڭشە، ءسىزدىڭ تانىمىڭىز بەن ايتىس تابيعاتى ۇيلەسپەگەن سە­كىلدى. ايتىس شوۋعا، ءسىز ويعا بەيىم بول­عان سياق­تىسىز؟

– مەن ايتىستى شوۋعا اينالدىرۋ كەرەك دەگەنىمە كوپ ادام قارسى شىعىپ ءجۇر. سولار، مەنىڭشە، شوۋدىڭ ءتۇپ توركىنىن تولىق تۇسىنبەيتىن سەكىلدى. شوۋ دەسە، جارتىلاي جالاڭاش، اردىڭ-كۇردىڭ شۋ عانا دەپ ويلاي ما دەيمىن. ايتىس – قۇلاققا اسەر ەتەتىن جانر. سەنىڭ ايتقان ءار شۋماعىڭا حالىقتىڭ ەموتسياسى ءبىلىنىپ وتىرسا، اسەم ءاننىڭ قايىرماسى سەكىلدى جەلپىندىرىپ اكەتەدى. مەنىڭشە، ايتىستىڭ اۋديتورياسىن زەرتتەۋ كەرەك. ايتىس اقىنى مەن جازبا اقىننىڭ اراسىندا ءبىر جۇقا پەردە بار سەكىلدى. حا­لىق ايتىس اقىنىنا ءتاۋىپ دەپ، جازبا اقىنعا دارىگەر دەپ قارايتىن سەكىلدى. ايتىستا ايتقان شۋماعىڭ دەر مەزەتىندە قابىلدانۋى كەرەك. رەسپۋبليكا سارايىندا وتىرىپ، ويىڭدى التىنمەن اپتاپ، كۇمىس­پەن كۇپتەگەنىڭمەن دەر ۋاقىتىندا حالىققا جەتپەسە، ءبارىبىر ءوتىمسىز بولىپ قالادى. ءجۇرسىن اعامنىڭ: «بەكجاننىڭ دۇيسەنبىدە ايتقانىن سارسەنبىدە تۇسىنەمىز» دەگەنى سوندىقتان عوي دەپ ويلايمىن. تەڭەۋىڭ ناقتى ءارى قاراپايىم بولماسا، جۇرت­شىلىقتى ءبىر­دەن باۋراپ الىپ كەتۋى قيىن. ايتىستا ينتۋيتسيا باسىم بولۋعا ءتيىس، قارسىلاسىڭنىڭ سەنىڭ ايتار ويىڭا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن الدىن الا ويلاپ، قامدان­باساڭ، وپىق جەۋىڭ مۇندا تۇرعان ءىس. شاح­ماتتىڭ بىلگىرلەرى ءوزىنىڭ 27-ءى جۇرىسىندە نە بولاتىنىن الدىن الا سەزىپ وتىرادى دەيدى عوي. ايتىس تا سول سەكىلدى. ىشكى تۇيسىك پەن بولجامپازدىق بولماسا، ناعىز قيىندىق سوندا تۋادى. ءوز باسىم ايتىس پەن جازبا پوەزيانى ەكى بولەك دۇنيە دەپ ويلاعان ەمەسپىن، ەكەۋىنە دە پوەزيا دەپ قارادىم.

– ءسىزدىڭ جىرلارىڭىزدا توسىن تەڭەۋ­لەر، كۇردەلى ۇيقاستار، سوسىن ەل بايقاماعان سۋرەتتەۋلەر ءجيى ۇشىرا­سادى. بۇل ايتىستاعى تاپقىرلىقتىڭ جازبا ادەبيەتتەگى تۇرلەنۋى مە، الدە، تۋ­مىسىڭىزداعى بايقامپازدىق پا؟

– مىنەزىمنەن شىعار. مەن كەز كەلگەن ولەڭدى وقىسام، ونىڭ ۇي­قاسىن الىپ تاستاپ، قاراسوزگە اينالدىرىپ كورەمىن. سوندا نە قالادى ەكەن دەگەن سۇراق تۇرادى كوڭىلىمدە. وكىنىشكە وراي، ۇيقاسىن الىپ تاستاساڭىز كوپتەگەن جىرلاردا «قا­زاق­پاراتتىڭ» اق­پاراتى قالادى... الاتاۋ تۋرالى ولەڭدەردە گەوگرافيالىق ولشەم­دەر مەن قانشا شىرشا بار ەكەنى قالادى. مەنىڭشە، پوەزيا ول ەمەس. كۇنى كەشە ءومىر­دەن وزعان قازاق ادە­بيەتىنىڭ ورەن جۇيرىگى ەسەنقۇل جاقىپبە­كوۆتىڭ ءبىر ولەڭىندە «الاتاۋدىڭ ارقاسىن بۇلت قاسىعان» دەگەن تىركەس بار. پوەزيا وسى ارادان باستاۋ الادى. «الاتاۋ، سەن نە دەگەن كوركەم ەدىڭ؟!» دەگەن جولدا تەك تاڭدانىس قانا بار. ودان ەشقانداي كوركەمدىك تاپپايسىز. ال تاۋدىڭ ارقاسىن بۇلت قاسىماي­تىنى انىق، بىراق اقىندىق قيال مەن سۋرەتكەرلىك ۇشتاسقانىنا ءتانتى بولماي تۇرا المايسىز. ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى IV عاسىردا تاسقا قاشالعان جازبالاردى زەرتتەگەن عالىمدار سوندا بىردە-ءبىر گرامما­تيكالىق قاتەلىك جوقتىعىنا تا­ڭىرقاپتى. لينگۆيستەردىڭ ايتۋىنشا، ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ءوز ورنىندا. بۇل – سوزگە جاۋاپ­كەرشى­لىكتىڭ بيىك ولشەمى. كەيىن­گىگە قالدىرار اسىل مۇراسىن بابالار قالاي اسپەتتەگەن؟! ولەڭگە دە سونداي ولشەم كەرەك. ارتىڭا قالار، تاسقا باسىلار ءسوزدى ون ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ جازۋعا، بارىنشا كوركەم­دەۋگە ءتيىسسىڭ. شابىت دەگەن ءبىر سيقىر. كەيدە اعىل-تەگىل اقتارى­لاسىڭ. ال كەيدە ەكى قاتار ولەڭ ءۇشىن ەكى اي تولعاتاسىڭ. بىزدە فيلولوگيالىق بىلىمىمەن اقىن بولىپ جۇرگەندەر كوپ. ۇيقاسى بار، بۋىن-بۋناعى تولىق. بىراق جارىقتىق ولەڭدە جان جوق. حافيز: «قىزدى گۇلگە تەڭەگەن اقىن – اقىن. بىراق سونى ەكىنشى رەت پايدالانعان ادامعا كۇمانمەن قاراۋ كەرەك»، – دەپتى. جۋىردا جارىلقاسىن ءداۋ­لەتوۆتىڭ ءبىر انىنە ءسوز جازدىم. قايىرماسى التى رەت قايتالا­نادى. سول التى رەت قايتا­لانۋعا ارزيتىن ءسوزدى ىزدەپ، شارق ۇردىم. ءان تاپسىرىس بويىنشا ماحاببات تاقى­رىبىندا، بۇي­ىرماي كەتكەن سەزىم جايىندا جازىلۋعا ءتيىس. ءبىر كۇنى ۇيدە تەرەزەنى اشىپ تاستاپ، سىرتقا قاراپ تۇرسام: «نارىن­قول­دىڭ كارتوبىن ساتامىن» دەگەن ساتۋشىنىڭ جارنامالى ايقايىن ەستىدىم.

«جىلجيدى جىلدار، ورانىپ ايدى،
قوشتاستىق ءسونىپ وت بىردە.
باقىتتىڭ قانداي بولارى جايلى
جارناما جاساپ كەتتىڭ بە؟» دەگەن شۋ­ماق ويىما قونا كەتتى. بال اراسى بال جيناۋ ءۇشىن كۇنىنە 80 مىڭ گۇلدىڭ شىرىنىن سورادى دەيدى عوي بيولوگتار، سول سەكىلدى ولەڭدە ىزدەنىستەن، وبرازدان تۋادى.

– قازىر، ءوزىڭىز ايتقانداي، اقپاراتتىق سارىنداعى جىرلار قاپتاپ كەتتى. بۇل تال­عامنىڭ السىرەۋىنەن بە، الدە جاريا­لانۋدىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋسىز بولعان­دىعىنان با؟

– الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ پايدا بولۋى، ادەبي-مادەني پورتالداردىڭ كوبەيۋى اقىن-جازۋشىعا جاريالانۋدى وڭايلاستىرىپ جىبەردى. بۇرىن «جۇلدىز»، «جالىن» جۋرنالدارىنا، «قازاق ادەبيەتىندە» ولەڭى شىعۋ ءۇشىن ەكى ادامنىڭ شاعىن پىكىرى، رەداكتسياداعى ادەبي ءبولىمنىڭ قاتاڭ سۇزگىسى كەرەك بولاتىن. ولار ولەڭ ۇناماسا، كەرى قايتارىپ تاستايتىن. قازىر ونداي سۇزگى جوق. اقشا توككەن ادام كىتابىن شىعارادى. ەشقانداي رەتسەنزيا، سىن جۇرمەيدى. ۇيقاس بىلگەننىڭ ءبارى اقىن سەزىنەدى ءوزىن. دەيتۇر­عانمەن، بارىنە ۋاقىت تورەشى بولارىنا سەنەمىن. ءبىز ءتۇبى كوركەم ادەبيەتكە ورالامىز.

– ءسىزدىڭ اندەرىڭىزدىڭ سوزدەرى دە وزگە اندەردەن بولەكتەۋ بولىپ تۇرادى. اي­تى­سىڭىزدى قابىلداي الماعان تىڭ­دار­مان، ءان سوزدەرىڭىزدىڭ يىرىمىنە بويلاي الا ما؟ ەستىر قۇلاق پەن ءاندى ورىندايتىن جۇرەككە «سالماق» تۇسىرمەي مە؟

– ءاننىڭ ءسوزى جەڭىل، قاراپايىم بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىكپەن كەلىسپەيمىن. ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى بار، قات­پارى قالىڭ. تالاي جىر-داستاندى اۋىزدان-اۋىزعا تاراتىپ، ساقتاپ كەلگەن ۇلتپىز. سو­لاردىڭ كوركەمدىگىن قازىر وقىساڭىز، تاڭداي قاعاسىز. ويى دا، وبرازى دا بولەك. سويتە تۇرا، بۇگىن ءبارىن جەڭىل بولسا دەپ ويلايمىز. جۇمەكەنى، ساعيى، مۇقاعاليى، تولەگەنى بار حالىق تۇسىنبەيدى، قابىل­دا­مايدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ تەلەارنالاردىڭ، راديولاردىڭ باعدارلامالارىنا شا­قىر­عاندا دا: «اعا، جەڭىل اڭگىمە ايتساڭىزدار، حالىققا تۇسىنىكتى بولسا» دەگەن ءوتىنىش بىلدىرەدى. سولارعا تاڭعالامىن. حالىقتى توبىر دەپ ويلاي ما، الدە وزدەرىنىڭ تە­رەڭدىگىنە كۇمان كەلتىرە مە؟ بۇيتە بەرسەك، وبرازسىز سويلەيتىن، جالاڭ ويلايتىن جايداق ۇرپاقتىڭ شوعىرىن قالىپتاس­تىرارمىز. مەنىڭ جىرلارىمدى تۇسىنبەيدى دەگەنگە سەنبەيمىن. سونشالىقتى كۇردەلى دۇنيە جاساپ جۇرگەم جوق. ولەڭدەرىم ارقىلى سوزجۇمباق قۇراستىرماعانىم انىق قوي.

كەز كەلگەن باعدارلاماعا ءانشىنى شا­قىرىپ، سولاردان تورەلىك كۇتەتىن بۇگىنگى سىقپىتىمىزعا تاڭمىن. ءبارىن ءبىر شى­بىقپەن ايداۋ ويىمدا جوق، بىراق كوپتەگەن انشىگە قاراپ وتىرىپ: «وسىلاردىڭ باسى باس پا الدە مويىننىڭ جالعاسى ما؟» دەپ ويلايتىنىم شىن. رەيتينگ قۋالاۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، تانىمالدىلىقتى تۋ ەتكەندەردى تايراڭداتا بەرۋ ورىنسىز. ءار باعدارلامانىڭ سالاسىنا قاراي ناقتى ماماندارىن شاقىرۋ كەرەك. ءانشىنىڭ تال­عامىن ءوسىرۋ كەرەك شىعار، اۋەلى...

ولەڭ جازۋدان، وعان ءان تۋدىرۋدان، ونى ارلەتۋدەن گورى ورىندايتىن ءانشىسىن تابۋ ماڭىزدىراق. «كورشىنىڭ قىزىن» توقتار سەرىكوۆ، «ماقتارالىم، ماقپال ءانىمدى» روزا القوجا، «مۇڭايما، قالقامدى» سايات مەدەۋوۆ، «سەنى ويلاپتى» زاتتىبەك كوپ­بوسىنوۆ ورىندايدى. بۇلاردىڭ ارقايسىسى ولەڭنەن جىراق ەمەس. «مونشاق قىز» دەگەن انىمدە: «قۇتىعا سىيىپ كەتەرمىن، ىشىندە سەنى بار دەسە» دەگەن جول بار. سونى ورىندايتىن شىڭعىس دەگەن ءانشىنى حالىق «قۇتى» دەيدى ەكەن. ءوزى ايتىپ، كۇلەدى. دەمەك، حالىق تۇسىنەدى ەكەن عوي. سايات ورىندايتىن: «قابىرعالاردىڭ قالانار ءساتى بۇيرىق تا، سوگىلىپ كەتىپ قۇلايتىن ءساتى – تاعدىرى» نەمەسە «سىزبەنەن بىردەي كويلەك كيەتىن قىزدار كوپ، ايتا الاسىز با، سولاردى نەگە كورمەيمىن؟» دەگەن جولداردى حالىقتىڭ جاتىرقاعانىن كورمەدىم. ءان­ۇرانىمىزدىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىندا: «قارسى العان ۋاقىتتى ەجەلگى دوسىنداي» دەگەن جولداردى حالىق كەرى يتەردى مە؟ جوق. «كەۋدەمنەن كوكالا ۇيرەك قوش دەپ ۇشتى، سول شىركىن كارى جولداس، ولەڭ بىلەم» دەپ بوزداعان كەمپىربايدى قالاي ۇمى­تارسىڭ. ۋاقىتتان ۋاقىتقا سەكىرەتىن ءان بولۋ ءۇشىن ءسوزى مەن اۋەنى بالتالاسا دا بولىنبەي­تىندەي قۇيىلىپ ءتۇسۋى كەرەك. ءشامشى اعا­مىز «اقماڭدايلىم» دەگەن انىنە 27 رەت ءسوز جازدىرىپتى مۇزافار الىمباەۆ اعامىزعا. مىنە، تالعام. مىنە، جاۋاپكەرشىلىك! بىزگە دە سونداي تانىم تالعامى كەرەك-اق. قازىر كوپتەگەن سازگەرلەر سوزگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارامايدى. ولاردىڭ اتى-ءجونىن ەشكىم تانىمايتىن اقىندارى بار. ءبىر ولەڭى حا­لىقتىڭ ەسىندە جوق سول اقىنداردى ءپىر تۇ­تادى. وزدەرىنىڭ مۇقاعاليى، ايبەرگەنوۆى بار. ول اقىندارى تەگىن جازبايدى. وزدە­رىنىڭ ستاۆكالارى جوعارى. ولەڭىنىڭ ءار تارماعى ءار جاققا كەتىپ جاتقانىمەن شارۋاسى جوق. كىنا سازگەرلەردە، وزدەرى گازەت-جۋرنال وقى­مايدى. سولارعا: «نەگە بۇگىنگى اقىن­دارمەن شىعار­ماشىلىق بايلانىس ورناتپايسىڭ؟ المات ءيسادىل، باقىت بەدەلحان، الىبەك شەگەباي، ەرلان جۇنىستەردى نەگە ىزدەمەيسىڭدەر؟ ولار سەندەرگە كەرەكتى جىردى جازىپ بەرمەسە، ماعان كەلىڭدەر»، – دەيمىن كۇيىپ. ۋاقىت ءوزى رەتتەر-اۋ، بىراق ونەردىڭ باعلان باسى ارزانداپ بارا جاتقانىنا قىنجىل­ماي تۇرا المايسىڭ.

– قازىر اقپارات تاسقىنىنىڭ ىشىندە وتىرمىز. كۇنى بويى وقىرىمىز، جازارىمىز، كورەرىمىز جالاڭ، بىتپەيتىن اق­پارات اعىنى. قارا بوياۋدان جۇرەك لوب­ليدى، توناۋ، كىسى ءولتىرۋ، ۇرلىق-زور­لىق. سەنساتسيا قۋعىش سىقپىتىمىزدىڭ بارار جەرى بەيمالىم. حالىققا نە ۇسىنىپ وتىرمىز دەگەن سۇ­راققا باس قاتىرماي­تىن بولدىق. وسى جايت ءسىزدى تولعاندىرا ما؟

– كەزىندە اۋىلىمىزدا ءبىر مۇگەدەك كىسى بولدى. اكەمنەن: «بۇل كىسى اياعىن قالاي مەر­تىكتىرگەن؟» دەپ سۇراسام: «تارزان» دەگەن فيلم بار ەدى. سونى كورىپ، اعاشتان اعاش­قا سەكىرەم دەپ، اياعىن سىندىرىپ العان»، – دەپ ەدى. سويتسەم، سول ءفيلمدى كورگەن سوڭ مەرتىككەن بالالار كوبەيىپتى. كەڭەس وداعى سودان كەيىن بۇل فيلمگە شەكتەۋ قويعان ەكەن. قازىر ول «تارزانىڭىز» قاراڭ قالدى. ودان ون ەسە سويقانداردى كورسەتە بەرەتىن بولدىق. بەتىمىز بۇلك ەتپەي، جاماناتتىڭ ءبارىن ايتامىز دەپ، سونى جارنامالاپ وتىرمىز. سۋيتسيد دەگەن قايدان قاپتاپ كەتتى؟ ونىڭ قالاي بولاتىنىن تاپتىشتەپ كور­سەتىپ وتىرعان ءوزىمىز. سوزگە جاۋاپكەرشىلىك جوعالدى. سايتتاردى اقتارساڭىز، بىقىپ جۇرگەن قاتە. جارتى سويلەم، قاتە سويلەم، ماعىناسىز سويلەم، جانسىز سويلەم... ونىمەن قويماي، ساۋاتسىزدىقتىڭ ەڭ ءبىر «كور­كەم» ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىرمىز. «Google» دەگەن «كوكەڭ» بار، سول كوكەڭىزدىڭ ىشىنە ەنسەڭىز، نە كەرەكتىڭ ءبارىن تاۋىپ بەرەدى. سوعان ەنىپ، ادەبيەتتىڭ دە، ونەردىڭ دە، جۋرناليستيكانىڭ دا «كوكەسىن كوزىنە» كورسەتىپ جۇرگەندەر بار. جالاڭ اقپارات­تىڭ ايقايىنان قۇلاق تۇنادى... شەكتەۋ جوق، تىيىم جوق. دەموكراتيا. اقش-تا جۋرناليستەر قولدانۋعا بولمايتىن 42 ءسوز بار. وندا «ۇندىستەردىڭ سۇيەگىنىڭ ۇستىنە ورناعان مەملەكەت» دەپ ايتا المايسىز. ال بىزدە شە؟ ءوزىمىزدىڭ بەتىمىزگە ءوزىمىز كۇيە جاققانىمىزعا ءمازبىز.

باياعىدا جۋرفاكتا بەلگىلى اقىن، جازۋشى، پۋبليتسيست نۇرجان قۋانتاەۆ ەكەۋمىز بىرگە قىزمەت اتقاردىق. ستۋدەنتتەردىڭ ديپ­لومدىق جۇمىسىنا پىكىر جازاتىنبىز. مەن ونىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ستۋدەنتتەرگە پىكىر جازامىن، ول مەنىڭ ستۋدەنتتەرىم شا­عىن پىكىر بەرىپ، قورعاتۋعا كۇش سالادى. بىردە مەرەكە قۇلكەنوۆ اعامىز كوميس­سيانىڭ توراعاسى بولدى. مەن ءبىر ستۋدەنتتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنا شاعىن پىكىر جاز­عانمىن. سول ديپلومدىق جۇمىستى كورىپ وتىرىپ: «جىگىتتەر، تىم قۇرىسا وزدەرىڭنىڭ قولدارىڭدى اياساڭدارشى. مىنا ديپ­لومدىق جۇمىستىڭ العاشقى بەتiندە-اق قاتەلەر ءورىپ ءجۇر. ال سەندەر «بەس» دەگەن باعا سۇرايسىڭدار» دەگەنى. تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. شىنىندا دا ءساپ سالماپ ەدىم. سودان باستاپ قانداي دۇنيەنى وقىسام دا، الدىمەن قاتە جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. ءوز قولىمنىڭ وبالىنا قالمايىن دەيمىن. «زاڭ» گازەتى اپتاسىنا ءتورت رەت شىعادى. باس رەداكتوردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى قاراپايىم جۋرناليستەردەن ەكى ەسە جوعارى. التى مەتر ارقان جۇتقانداي سىرەسكەن ماقالالار كەلەدى. رەسمي زاڭنامالىق ماقالالار كوبى. وقۋدىڭ ءوزى قيىن. سوندا دا ءبىر بەتىن قال­دىرماي قاداعالاۋ داعدىم. ءبىز كوررەكتور­لىق ءۇردىستى تىم السىرەتىپ الدىق. قاتەلىك­تەن ۇيالمايتىن بولدىق. تۇركيانىڭ «زامان» دەگەن گازەتىندە 500-دەن ارتىق شى­عار­ماشىلىق ادام قىزمەت ەتەدى ەكەن. ءبىر بەتتى ون ادام بىرلەسىپ شىعارادى دەگەن ءسوز. ال بىزدەگى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا بار-جوعى بەس-التى جۋرناليست بولاتىنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. «قازاق ادەبيەتىندە» شەرحان اعامىزدىڭ تۇسىندا 42 ادام جۇ­مىس ىستەپتى. قازىر شە؟.. وسىنىڭ ءبارى شتاتتىڭ ازدىعىنان، قاتەلىكتەر دە، ساۋات­سىزدىق تا، تالعامسىزدىق تا سودان تۋىنداپ وتىر. وڭتۇستىكتە ءبىر ءوزى ون گازەتتىڭ باس رەداكتورى بولىپ جۇرگەندەر بار. سول جاققا رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ باس رەداكتورلارى بارسا حالىق: «وي، ءبىزدىڭ ءپا­لەن­شەمىز «شەمىشكە» دەگەن گازەت شى­عارادى. سەندەردە سول سياقتى بولدىڭدار عوي» دەيتىنى ايقىن. سوندىقتان، ءالى دە بولسا تالعام مەن تانىمعا قيانات جاساماۋدى ويلاساق، بۇل سالانى رەتكە كەلتىرگەنىمىز ءجون.

– قالامگەردى ءوزىنىڭ كىتاپحاناسىنان جاقسى تۇسىنەتىن ورتا جوق بولسا كەرەك. ايتار ءۋاجىڭ مەن شاعار مۇڭىڭنىڭ وتە­ۋىن ىزدەسەڭىز، كىتاپتاردان تاباسىز. جالعىز­دىقتىڭ تەرەڭ ءيىرىمى دە، كوپتىڭ شۋى دا، كوڭىلدىڭ نۇرى دا – كىتاپتاردىڭ ىشىندە. ءسىزدىڭ كىتاپ­حاناڭىزدان ىزدەگە­نىڭىزدى تاپپاعان ءساتى­ڭىز، بولماسا ءوز سۇ­راعىڭىزدىڭ جاۋابىن الىپ، مارقايعان كەزىڭىز كوپ بولا ما؟

– ۋاقىتتى ءولتىرۋدى مەڭگەردىك ءبارىمىز. گازەت-جۋرنالدىڭ، تىرشىلىكتىڭ قامىمەن ءجۇرىپ، كىتاپتار الەمىنە قايىرىلۋدى ۇمىتىپ كەتتىك. شەرحان اعامىز جازۋشىلار وداعىنا كەلگەندە ايتقان ەدى: «اتتەڭ، وسى جەردە قانشاما ۋاقىتىمدى ءولتىردىم» دەپ. سول كەزدەگى شەرحان اعانىڭ وكىنىشىن تەرەڭ سەزىنگەن ەدىم. بىراق تىرشىلىك ەتپەي، قايدا باراسىڭ؟ سولاردى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، وزىڭدە سول جولمەن جۇرۋگە ءماج­بۇرسىڭ. وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن كۇندەلىكتى اقپارات ايدىنىنا ۇمتىلاسىڭ. كەڭەس كە­زىندە شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ ءۇيى قاراپايىم حالىقتان 20 شارشى مەتر كە­ڭىرەك بولىپتى. سەبەبى، ونىڭ شىعارما­شىلىقپەن اينالىسۋى كەرەك. قازىر ونداي وي تۇگىل، سانا جوق. ءتىپتى، باسپاناسىز جاس­تاردىڭ ءوزى قانشاما؟ بىراق وسىنىڭ ءبارىن قايىرىپ قويىپ، وقۋ كەرەك. تالانتتىمىن دەپ دالاقتاعاننان تۇك شىقپايدى. ابىلاي حان اتىنداعى الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى ءتورت جىلدىڭ ىشىندە قىتاي، اعىلشىن، جاپون، كورەي تىلدەرىن مەڭگەرىپ شىعادى. ءبىر ستۋدەنت بىرنەشە ءتىلدى بىلۋگە ءتيىستى. قاجەتتىلىك. ال ءبىزدىڭ كەيبىر زامانداستارىمىز شەت ءتىلىن ەمەس، قازاق ءتىلىن تەرەڭدەتە تۇسۋگە قۇلىقسىز. ءوز ءتىلىن ۇش­تاۋعا ءمان بەرمەيدى. ادەبيەت – سوزبەن جۇمىس ىستەۋ. ءوز باسىم قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ­مەن كەلەمىن. تۇسىندىرمە سوزدىكتەردى كوپ اقتارامىن. ءوزىم ەستىمەگەن ياكي قولدانباعان ءسوز كورسەم، قويىن داپتەرىمە ءتۇرتىپ قويا­مىن. مىنە، دالاعا قاراڭىز. كۇزدىڭ سوڭعى كۇندەرى، اعاشتىڭ جاپىراقتارى سارعايىپ تۇر. وسىنى ءبىر بەتكە سىيدىرىپ جازىپ بەرىڭىزشى. اۋديوجۋرناليستەر ءۇش ءسوي­لەمنەن كەيىن توقتايدى. ال ءسىز ادەبيەتشىسىز عوي... كەۋدەسىن قاققان نەبىر شەشەندەرىڭىز ءبىر بەتكە نە جازارىن ءىشىم سەزەدى. ادە­بيەتشى بولۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس.

ەندەشە، ىزدەنىڭىز. ءسوزىڭىزدى تولىقتى­رىڭىز. ەسكى سوزدەردى قايتا اينالىمعا تۇسىرسەڭىز، نەسى ايىپ؟ كىتاپتاردىڭ مەنى الداعان جەرى جوق. ورالحاندى، قاليحاندى وقىپ، ءوزىڭنىڭ ءتىل بايلىعىڭا كۇمانمەن قارايسىڭ. ارى قاراي ىزدەنە تۇسەسىڭ. سول ىزدەنىس ءسىزدى جىراۋلار پوەزياسىنا، ان­تيكالىق روماندارعا، ابايعا، تولستويعا، ارعى-بەرگى الەم ادەبيەتىنە سۇڭگىتەدى. اۋە­زوۆتى وقىماساڭىز، تۇيسىگىڭىزدەگى الدەبىر بۇرشىكتەر ەرتە سولىپ قالارداي كورەسىز. مۇحتار ماعاۋيننىڭ تومدىقتارىنا ۋاقىت وتە قايتا-قايتا قايىرىلىپ وتىراسىز. سول ىزدەنىستىڭ يىرىمىنە تۇسكەن سايىن ادە­بيەتتىڭ قانشالىقتى تەرەڭ ماعىناعا تولى ەكەنىن سەزەسىڭ. بۇگىنگى جىلتىراقتاردىڭ ۋ-شۋىنىڭ كىتاپتىڭ الدىندا مىسقالداي قۇدىرەتى جوقتىعىنا يلاناسىڭ.

– ءبىر سوزىڭىزدە: «قازاق گازەتتەرى جابىلۋ ءۇشىن اشىلادى» دەپسىز...

– سوزدەن قورىقپايتىن بولدىق. يەسى دە، كيەسى دە بار ەكەنىن ۇمىتتىق. جۋرنا­ليستيكانىڭ پارمەندىلىگى بار دا، تيىمدىلىگى جوق. مينيسترلەرىمىز جاعدايدى شەشۋمەن ەمەس، سول جايىندا اقپارات بەرۋمەن اينالىساتىن بولدى... ون ءجۋرناليستىڭ توعىزى سىن ايتادى، بىراق ودان شىعار ناتيجە جوق. ءوزىن سىيلاماعان حالىق، ءسوزىن سىيلامايدى. اياۋلى انام ۇلبيكە اۋداندىق گازەتتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ قىزمەت ەتتى. مەنىڭ جۋرناليستيكا سالاسىنا قىزىعۋىم سول كەزدەردەن باستالدى. اۋداندىق دەڭ­گەي­دەگى تالاي ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە سول كىسىنىڭ جازبالارى اسەر ەتۋشى ەدى. قازىر وندايدى رەسپۋبليكالىق باسىلىمنان دا كورمەيسىز. جازباي جاتقان جوق، ايتىلماي جاتقان جوق، تەك ەشكىم كەرەك ەتپەيدى. قازاق باسى­لىمدارىنىڭ تەز اشىلىپ، تەز جابىلا­تىنىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، گازەتتەردىڭ قۇرىل­تايشىلارعا تاۋەلدىلىگى. نارىققا يكەم­­دەلۋدىڭ قيىندىعى. سەبەبى، ءتىلىمىزدىڭ ءمۇش­كىل ءحالى مەن ساۋاتتى وقىرماننىڭ قالىپ­تاسپاۋى، وعان قوسا، سول گازەتتىڭ ۇيىم­داستىرۋشىلارىنىڭ زامانعا بەيىم­دەلە الماۋى تالاي باسىلىمنىڭ سورى بولدى.

اڭگىمەلەسكەن، توقتارالى تاڭجارىق.
"دالا مەن قالا" گازەتى