كەشە كەشكە ستۋدەنت نەمەرەم اياق استىنان شكافتارىن قوپارىپ، سومكەلەرىن اقتارىپ اۋرەگە ءتۇستى دە قالدى... اپاسى ونى، ارينە، جاقتىرىپ وتىرعان جوق – كيىم-كەشەگىن رەتتەپ، ورىن-ورنىنا قويىپ بەرەتىن ءوزى بولعاسىن – رەتتىلىكتىڭ بۇزىلعانىن قالاي عانا جاقتىرسىن... نەمەرە ونى ەلەي قويمادى... سوسىن اپا ورنىنان اقىرىن تۇرىپ: «نە ىزدەپ جاتىرسىڭ؟ ماعان ايتساڭ ىزدەگەنىڭدى تاۋىپ بەرەم عوي»، - دەدى، قاتقىلداۋ ۇنمەن. سوندا عانا ونىڭ «سۇيىكتى بالاسى»: «اپا، مەندە كيمەي جۇرگەن، نە، سيماي قالعان كيىمدەرىم بار عوي، جاپ-جاڭا كۇيىندە كوبى. سولاردىڭ ءتاۋىرىن جيىپ، سۋ باسقان جاققا جىبەرەتىن ورتالىققا اپارايىن دەپ ەدىم، سول ءۇشىن ىزدەپ جاتىرمىن»، - دەدى... ءبىر ۋاقىتتا قاراسام، ەكەۋى تەڭدەردى قوسىلىپ «قوپارىپ» جاتىر ەكەن. اپاسى: «مىناۋ زات  ەۋروستاندارت، مىنا اياق كيىم نەمىستىكى، مىنە، تۋرتسيادان العان كۋرتكاڭ ت.ت.» دەپ، سۇرىپتاپ، ءبىر جەرگە ۇيە باستاپتى...

قازاقتا ءبىر جاقسى ماقال بار: «جاقسى كورگەنىن ايتادى، جامان بەرگەنىن ايتادى» دەگەن... سول ايتقانداي، كەي وقىرمان «بۇل اعامىز بەرگەنىن ايتىپ، تاۋىق قۇساپ تارى تەرىپ كەتىپتى عوي» دەمەسىن، مەنىڭ ايتپاعىم باسقا، ول - جالپى ادامزاتقا، جالپى بارلىق ادامعا ءتان قاسيەت – ادامگەرشىلىك ءىلىمى تۋرالى بولماق...

ادامگەرشىلىك... قازاقتىڭ وسى ءبىر ءسوزى قالاي عانا ءمانى مەن ايتىلۋى ابدەن جاراسىپ، ەشبىر ءمىنسىز، ادامنىڭ بار بولمىسىن بىلدىرەتىن ءسوز بولىپ قالىپتاستى ەكەن دەسەشى؟ ول بىزگە جۇمباق. ءسىرا، بۇل ءسوز سوناۋ كونە زامانداردا، ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز قيقۋلاپ ءجۇرىپ جابايى جىلقى ۇستاپ، ونى قولعا ۇيرەتە باستاعاننان، قاسقىرعا بۇعاۋ ساپ، ونى قولدان تاماقتاندىرىپ، ابادان تاعىنىڭ اساۋ ارانىن باسىپ، ونى ايتقانىنا كوندىرە باستاعاننان قالىپتاستى ما دەيمىن... ويتكەنى، سول زاماندا-اق ولار وزىنە «باعىنعان جانۋار» مەن ءوزىنىڭ ودان ايىرماسى نەدە ەكەنىنە وي جۇگىرتە باستاعان بولار، بالكىم... مىنە، سول ءساتتىڭ بىرىندە ونىڭ ءتىلىنىڭ ۇشىنا «ادام»، «ادامگەرشىلىك» دەگەن سوزدەر كەلدى مە دەپ شامالايمىن.   ءسويتىپ، ىلكى زاماننان تىلگە ەنگەن بۇل ءسوز بولاشاقتا پايدا بولاتىن قازاق دەگەن حالىقتىڭ انا تىلىنە ىڭ-شىڭسىز، جىمداسا ەنگەن سىڭايلى: «ادام» - «ادام» بوپ، ادامي قاسيەت – «ادامگەرشىلىك» بوپ...

ادامزات ءوستى، دامىدى، وي-ساناسى كەڭىدى، ورەسى ارتتى. بىراق بۇل – وسىمەن بىرگە ادامزاتتىڭ ادامي قاسيەتتەرى ۇزدىكسىز جەتىلىپ وتىردى دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك... سوندىقتان، ادامزات وي-ساناسى وسۋىمەن بىرگە «ادامگەرشىلىك دەگەنىمىز نە؟»، «ول قالاي پايدا بولادى، قالاي قالىپتاسادى؟»، «ونى قالىپتاستىرۋ جولدارى قانداي؟» «ونىڭ سيپاتى نەدە؟» دەگەن سۇراقتاردى ۇنەمى قويىپ كەلەدى، ۇنەمى قويا بەرەتىن بولادى. سەبەبى، ادام ءومىرى – ۋاقىتپەن ولشەۋلى بولسا، ادامزات ءومىرى – زاماندارمەن ولشەنەدى.  ال، ءوز كەزەگىندە، زاماندار وزگەرىپ وتىراتىندىقتان، ادامدار سول زامانعا لايىقتى، بىراق تۇپكىلىكتى ماعىناسىنان اجىراماعان «ادامگەرشىلىك» ۇعىمىن رەتكە كەلتىرىپ وتىرۋعا ءماجبۇر. ەگەر، ادامزات ءبىر عانا «ادامگەرشىلىك» ۇعىمىنىڭ وزەگىنەن اجىراپ قالسا – ءوزىنىڭ دە «ادامزات رەتىندە» ءومىر ءسۇرۋى توقتاپ قالارىن تۇيسىگىمەن سەزەدى. سوندىقتان دا، ول ۇرپاقتان ۇرپاققا «ادامگەرشىلىكتىڭ باستاپقى قالىبىنىڭ» نۇسقاسىن بەرىپ، ۇرپاقتىڭ وسى اسىل ارنادان اۋىتقىماۋى ءۇشىن كۇرەسەدى، ەڭبەكتەنەدى، تاربيەلەيدى. سول سەبەپتى دە، ادام ءوز الدىنا بولەك «ادامگەرشىلىك تۋرالى ءىلىمدى» ويلاپ تاپتى. ادامگەرشىلىكتىڭ  بۇلجىماس ىرگەتاسىن قالادى. ول ءىلىم ءبىزدىڭ زامانعا «ەتيكا» دەگەن اتپەن جەتتى.

بىرىنشىدەن، ەتيكا – ادامگەرشىلىك تۋرالى ءىلىم. ەىنشىدەن، ول ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن رەتتەۋشى ءارى ءتۇسىندىرۋشى ەرەجەلەر جيىنتىعى. ۇشىنشىدەن، ول ادامداردىڭ منەز-قۇلقى مەن ءىس-ارەكەتىنە باعا بەرەتىن نورمالار مەن كريتەريلەر. ەجەلگى گرەك فيلوسوفى اريستوتەل «ەتيكانىڭ مىندەتى ادامدار اراسىنداعى قاتىناستىڭ ەڭ اسىلىن زەرتتەۋ» دەپ ايتىپتى. ءيا، ول ءسوز راس ءسوز، ويتكەنى، ومىردە ادامعا جاماندىق اتاۋلى «سۇراماي كەلسە»، جاقسىلىق ءۇشىن ادام ۇنەمى كۇرەسۋى ءتيىس. سوندىقتان دا، ادامدار «ادامگەرشىلىك» تۋرالى ايتقاندا جاقسى مەن جاماننىڭ، مەيىرىمدىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ اراجىگىن ۇنەمى اجىراتىپ وتىرۋى ءتيىس. ونسىز مىنا ءومىر بەيبەرەكەتتىككە بەت الار ەدى...

ادام ءومىرى تەك ءسوز ەمەس، ول، ەڭ الدىمەن – ارەكەت. سوندىقتان دا، جاقسىنىڭ دا، جاماننىڭ دا سىنعا تۇسەر كەزى ادامنىڭ ارەكەت ەتۋ كەزىندە كوزگە تۇسەدى: ارەكەت ادامنىڭ تابيعاتىن اشادى، بولمىسىنان كورىنىس بەرەدى. ەگەر، ارەكەت ادامعا دەگەن جاقسىلىق نيەتتەن تۋىنداپ جاتسا، وندا ونداي ارەكەتتىڭ جانە ارەكەت ەتۋشى ادامنىڭ بولمىسىندا «ادامسۇيگىشتىك» قاسيەتتىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى. ونى عىلىمدا «گۋمانيستىك ەتيكا» دەپ اتايدى. ول ادامدى ءتان مەن جان بىرلىگى رەتىندە تۇتاس الەم دەپ قابىلدايدى.

ءبىز كوبىنە ادامداردى ىستەگەن جاقسىلىقتارىنا قاراپ باعالايمىز. ول دۇرىس تا. الايدا، ادامگەرشىلىك ءىلىمى «ونىڭ نەگىزى ادامنىڭ وزىندە، ونىڭ بويىندا جاتۋى ءتيىس» (ە.فرومم) دەپ سانايدى.سوندا عانا، ياعني، ەگەر ادام جاقسىلىقتى بىرەۋدىڭ ايتقانىمەن، نە بولماسا - ورتاعا ەلىكتەۋمەن، الدە - بىرەۋدەن قورىققانان، الدە  - ماقتانىشتان جاسايتىن بولسا، وندا ول «ەرىكتى تۇردە جاساعان جاقسلىق» بولىپ شىقپايدى. وندا، جاقسىلىقتىڭ استارىندا وعان ىقپال ەتۋشى سىرتقى فاكتور بار - سول ماڭىزدى بولىپ شىعادى. ال، ادام بولمىسى ونداي جاقسىلىق دەڭگەيىنە جەتپەگەن، ياعني، «ەركىنەن تىس ارەكەت ەتۋشى»  بولىپ شىعادى. قازاقتا ادام بولمىسىنا قاتىستى ءبىر انىقتامالىق ءسوز بار: «شىن قۋانا بىلەتىن، شىن قايعىرا بىلەتىن نيەتى تازا ادام» دەگەن... مىنە، وسى قازاقي انىقتاما جوعارىداعى ايتىلعان ويدى تولىق دالەلدەپ تۇر.

ادامگەرشىلىك ىلىمىندە ادام ءومىرىنىڭ قۇندىلىعى ەڭ باستى ورىندا تۇرادى. ويتكەنى، ەتيكانىڭ ءوزى ادام ءومىرىن بەينەلەيتىن، سونى تۇسىندىرەتىن ءىلىم. ولاي بولسا، ونىڭ اقيقاتى - «قايناعان ءومىر»! ولاي بوسا، ادامدى وسى ومىرمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان كۇش «جوعارىداعى ءبىر تىلسىم كۇش» ەمەس، جوعارىدان ونىڭ «ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر» دا ەمەس، ول – ادامنىڭ ءوزىنىڭ جىگەر كۇشى. بىراق، ادام بالاسى وكىنىشكە قاراي، كوبىنە جاقسىلىق بولسا – ونى «ماڭداي تەرىمەن كەلدى» دەپ كورسەتەدى دە، جاماندىق بولسا – «ول تاعدىردىڭ جازۋى» دەپ، ونداي نەگاتيۆتى وزىمەن بايلانىستىرعىس كەلمەيدى. ءسويتىپ، ءوز السىزدىگىن، جىگەرسىزدىگىن «ەشكىمگە ەشقاشان ەسەپ بەرمەيتىن» ءبىر كۇشكە جۇكتەي سالۋعا بەيىم.

دەگەنمەن،  قازاق «ادامنىڭ كۇنى اداممەن» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. سوندىقتان، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ۇلتتىق تاربيە وزەگىندە كوپشىل بولۋ، ەلدىكتى ويلاۋ، قانداستىڭ مۇڭىن مۇڭداۋ، ءوزىن-ءوزى، ياعني، ءوز قازاعىن ىزدەۋ، باۋىرمالدىق پەن جاناشىرلىق سەكىلدى اسىل قاسيەتتەر توپتاسقان. ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق مىنەزدىڭ جارقىن سيپاتى. مىنە، سوندىقتان بولار، جوعارىدا ءسوز بولعان «ستۋدەنت بالا» بەرەر قارجىسى بولماعان سوڭ، ۇيدەگى كيىمدەرىن قوپارا ىزدەپ جاتقانى...

ەگەر، وسىرگەن ۇرپاعىمىز وسىلايشا مەيىرىمدىلىك باستاۋىنا كەلىپ جاتسا، قالايشا وعان ءىشىڭ ەلجىرەمەيدى! بۇل – ءبىزدىڭ حالىقتى «مىڭ ولگەن جەرىنەن» «مىڭ رەت قايتا تىرىلتكەن» ءومىر ءسۇرۋدىڭ التىن قازىعى ەمەس پە ەدى! ولاي بولسا، بيىلعى كەلگەن «توپان سۋ» اپاتى  ءبىزدىڭ حالىقتىڭ بويىندا بۇعىپ جاتقان، كۇندەلىكتى تىرلىك كولەڭكەسىندە ەلەۋسىز عانا جاتقان «التىن كومبەنى» توپىراقتان تازالاپ، جارقىراتا قايتا كورسەتتى دەر ەدىم!..

ارينە، بىرەۋلەر جاساعان جاقسىلىعىن جاريا ەتىپ جاتىر. وعان دا العىس! ادام ءوزى جاساعان جاقسىلىقتان بويىن قۋانىش كەرنەپ، سونى كەۋدەسىنە سيدىرا الماي جاتسا – ونىڭ نەسى ايىپ؟ ەندى بىرەۋلەر، ەشكىمگە جاريا ەتپەي-اق، قولدان كەلگەن كومەگىن بەرۋدە. وعان دا العىس! ەڭ باستىسى - ول دا «ۇلىۇلتتىق اساردان» تىس قالعان جوق – وزىنە ءوزى مەدەت.

ءيا، بۇگىندە ادامگەرشىلىكتىڭ سىنعا تۇسەر كەزى كەلگەندە – حالقىمىز ادامگەرشىلىك ۇدەسىنەن شىعا بىلۋدە. ەندەشە، ءبىزدىڭ التىن تامىرىمىز سولماعان ەكەن، ءبىزدىڭ التىن ءدىڭىمىز قۋراماعان ەكەن، ءبىزدىڭ التىن جاپىراقتارىمىز – جايقالا ءوسىپ كەلەدى ەكەن... وعان دا ءتاۋبا!

باستارىنا بار اۋىرتپالىق تۇسكەن اعايىندى سابىرعا شاقىرا وتىرىپ، بۇكىل قازاق ەلى، بۇكىل قازاقستان حالقى سىزدەرمەن بىرگە دەگىم كەلەدى.

بۇل قيىندىقتى دا ەڭسەرەمىز!

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz