ءبىر جارىم جىل بۇرىن اقش-تىڭ جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى كىشىگىرىم پروبلەمالاردان باستالعان ەكونوميكالىق داعدارىس تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، دەندەپ كەتتى. جەڭىل نەسيەلەر مەن قارجى پيراميدالارىنىڭ اينالاسىنداعى الىپساتارلىق كۇردەلى پروبلەمالاردىڭ ۇشى عانا ەكەنىن وسى كۇنى ءبىلىپ، كورىپ جاتىرمىز.

بۇلاردىڭ ءبارى دوللارعا نەگىزدەلگەن قارجى جۇيەسىنىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن كورسەتتى. ەندى ساياساتكەرلەر، ەكونوميستەر، ايگىلى عالىمدار وسى تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەپ، جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي ءجۇر. الايدا داۆوسس فورۋمىندا دا، «ۇلكەن سەگىزدىك»، ءتىپتى «جيىرمالىق» اياسىنداعى كەزدەسۋلەردە دە باستى ساۋالعا جاۋاپ تابىلمادى. نەگە؟ بىزدىڭشە، جاۋاپتى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق...

ءبىر جارىم جىل بۇرىن اقش-تىڭ جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى كىشىگىرىم پروبلەمالاردان باستالعان ەكونوميكالىق داعدارىس تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، دەندەپ كەتتى. جەڭىل نەسيەلەر مەن قارجى پيراميدالارىنىڭ اينالاسىنداعى الىپساتارلىق كۇردەلى پروبلەمالاردىڭ ۇشى عانا ەكەنىن وسى كۇنى ءبىلىپ، كورىپ جاتىرمىز.

بۇلاردىڭ ءبارى دوللارعا نەگىزدەلگەن قارجى جۇيەسىنىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن كورسەتتى. ەندى ساياساتكەرلەر، ەكونوميستەر، ايگىلى عالىمدار وسى تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەپ، جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي ءجۇر. الايدا داۆوسس فورۋمىندا دا، «ۇلكەن سەگىزدىك»، ءتىپتى «جيىرمالىق» اياسىنداعى كەزدەسۋلەردە دە باستى ساۋالعا جاۋاپ تابىلمادى. نەگە؟ بىزدىڭشە، جاۋاپتى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق...

سونىمەن، ءبىز جۇيەلى داعدارىستى باستان كەشىرىپ جاتىرمىز. مۇنى 1930 جىلدارداعى اقش-تاعى «ۇلى توقىراۋمەن» دە، 1997-98 جىلدارداعى ازيا داعدارىسىمەن دە سالىستىرۋعا كەلمەيدى (بۇعان ءبىرىنشى جاعدايدا اسىرا ءوندىرىس فاكتورى، ال ەكىنشى جاعدايدا ۆاليۋتا باعامدارىنىڭ سايكەسسىزدىگىنە بيرجالىق شونجارلاردىڭ استىرتىن ارەكەتى قوسىلعانى اسەر ەتتى). وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قازىرگى قارجى داعدارىسىن 1940 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋمەن الدەقايدا ۇقساس دەگەن دۇرىس شىعار، سول كەزدە اقش ۇستەمدىك جۇرگىزەتىن قازىرگى قارجى جۇيەسى قالىپتاسا باستادى.
وسى ۋاقىتتا بۇرىنعى امال-تاسىلدەردەن (مۋلتيۆاليۋتالىق قارجى جۇيەسى، وقشاۋلانعان ەكونوميكا، دامىماعان نارىق قورى) باس تارتىپ، مۇلدەم جاڭا جۇيە قالىپتاستىراتىن العىشارتتار پايدا بولدى. ويتكەنى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بۇكىل ەۋروپانىڭ تاس-تالقانى شىعىپ جاتتى، كسرو مەن قىتاي السىرەدى، گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا باسىپ الىندى، ال قالعان مەملەكەتتەر بىرەۋدىڭ بودانى ەدى. وسىنداي جاعدايدا ساياسي جانە ەكونوميكالىق باستامالار تۇگەلىمەن اقش-تىڭ قولىنا ءوتتى. ءيا، الەمدىك ءجىو-ءنىڭ جارتىسى ولاردىڭ ۋىسىندا بولدى. بۇعان وزىق تەحنولوگيالار مونوپولياسىن دا قوسىپ قويىڭىز.
سوعىستان كەيىن ەكونوميكانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى تۋرالى ءسوز قوزعالا باستادى. اقش-تىڭ اسكەري-تەڭىز ءمينيسترى دجەيمس فوررەستولدىڭ: «بۇدان بىلاي «قاۋىپسىزدىك» دەگەن ۇعىم بولمايدى، تىلدىك قورىمىزدان بۇل ءسوزدى مۇلدەم الىپ تاستاۋىمىز كەرەك. ونىڭ ورنىنا مەكتەپ وقۋلىقتارىنا مىناداي اكسيومانى ەنگىزەمىز: كۇش بايلىقپەن پارا-پار: ونى پايدالانادى نەمەسە جوعالتادى»، - دەۋى تەكتەن-تەك ەمەس. وسىلايشا، امەريكالىقتار دۇنيەجۇزىنە وزدەرىنىڭ اتاقتى برەتتون-ۆۋد كەلىسىمدەرىن مىندەتتەپ، وزگەلەردىڭ ەسەبىنەن شەكەلەرى شىلقىپ كۇن كورۋگە جاعداي جاساعان تاريحي مۇمكىنشىلىكتى اسقان شەبەرلىكپەن پايدالانا ءبىلدى. 1991 جىلى ءسوتسياليزمنىڭ قۇلدىراۋى ولاردىڭ ۇستەمدىگىن تىپتەن نىعايتا ءتۇستى.
ءومىردىڭ ءوزى - وتكىنشى
بۇرىندارى الەمدىك ەكونوميكانىڭ اشىقتىعىنان باتىس قانا قارپىپ قالىپ وتىرسا، 2000 جىلداردان باستاپ ودان دامۋشى ەلدەر ۇتا باستادى. ءوندىرىس وشاقتارى جاڭا ايماقتارعا كوشە باستادى. پايدالى قازبا بايلىقتارىن باقىلاۋدا قايتا ءبولىس باستالدى، ەڭ الدىمەن مۇنايدى باقىلاۋ تەتىگى باتىس كورپوراتسيا­لارىنان مەملەكەتتەردىڭ وزدەرىنە كوشە باستادى. قارجى پيراميدالارى جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتارشا كوبەيىپ، ءبىر كۇندە قيراي باستادى. ناتيجەسىندە، ەكونوميكا تىعىرىققا تىرەلدى، ءوندىرىس توقتادى، دوللاردان كەيىن، اسىرەسە امەريكالىق ۆاليۋتاعا بايلانعان وزگە مەملەكەتتەردىڭ اقشاسى سالماعىن جوعالتا باستادى.
60 جىلدان ارتىق ءومىر سۇرگەن برەتتون-ۆۋد مودەلىنىڭ اقىرى تاياپ قالعانداي. ادامزات ونىڭ سوڭعى كەزەڭىن باستان وتكىزىپ وتىر. ال جاڭا مودەلدى ءالى ەشكىم ويلاپ تاپقان جوق. جينالا سالىپ، جاڭالىق اشا سالۋ قيىن، ءتىپتى ولاي بولمايدى دا. ويتكەنى قازىرگى جاعداي باسقا. دوللار قۇلدىراپ، اقشا قاراپايىم قاعازعا اينالىپ، الەمدىك ەكونوميكا ۇزاق ۋاقىتقا ەسەڭگىرەپ قالعان جاعدايدا عانا قارجى داعدارىسى ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى دەۋگە بولادى. وسىدان كەيىن ءسىز بەن ءبىز بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن جاڭا «مۇز ءداۋىرى» باستالادى، ول كەزدە باتىستىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي ەكونوميكاسى مامونت ءتارىزدى «ولە» باستايدى. «مۇز داۋىرىنەن» تەك شيكىزات پەن ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەر، مۇسىلمان الەمىندەگى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ يسلامدىق ۇلگىسىن ۇستانعان كەيبىر ەلدەر، جابىق جانە وزدەرىنە جەتكىلىكتى ەكونوميكاسى قالىپتاسقان بىرەن-ساران ەل عانا قالقىپ شىعادى.
ەندىگى جەردە...
ال بۇدان كەيىن دەگلوباليزاتسيا پروتسەسى باستالادى. ءبىر پوليارلىق قۇرىلىمنىڭ ورنىن ءوزارا باسەكەلەسىپ قانا قويماي، ءتىپتى تايتالاسۋعا دا بەيىم بىرنەشە وقشاۋلانعان ايماق باسادى. وسىعان سايكەس الەمنىڭ جاڭا كارتاسى سىزىلىپ، ولاردىڭ ىشىندە وزدەرىنىڭ وڭىرلىك ورتالىقتارى، ۆاليۋتالارى، كەدەن وداقتارى، ساياسي، ەكونوميكالىق، ساۋدا-ساتتىق جانە وزگە دە قارىم-قاتىناستاردىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى پايدا بولادى.
ەگەر داعدارىس كەزەڭىنە دەيىن حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار نەگىزىنەن باتىس-شىعىس (اقش جانە قالعان ەلدەر، ەۋروپا مەن ازيا) دەپ قۇرىلسا، بۇدان بىلاي قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا ءپىشىنى - سولتۇستىك-وڭتۇستىك بولىپ قايتا قۇرىلادى. وسى جاھاندىق ترانسفورماتسيانى جاقتاۋشىلاردىڭ ويىنشا، سولتۇستىك وڭتۇستىككە (سولتۇستىك امەريكا وڭتۇستىك امەريكاعا، ەۋروپا تاياۋ شىعىس پەن افريكاعا، رەسەي بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالارعا، قىتاي وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنە) ىقپال ەتىپ، ۇستەمدىك جاساماق. سونىمەن بىرگە بىرقاتار جاعدايلاردا وقيعا بارىسى ءتىپتى باسقاشا ءوربۋى مۇمكىن، وندا، كەرىسىنشە، وڭتۇستىك سولتۇستىككە ءامىرشى بولادى. ويتكەنى بۇگىنگى «مۇز داۋىرىنەن» الەم مۇلدەم وزگەشە بولىپ شىعادى. كوز تويمايتىن تۇتىنۋشىلىق، قارىز الىپ، قارىن تويعىزۋ ادەتى ۇنەمشىلدىككە، كورپەگە قاراپ كوسىلۋگە ورىن بەرەدى. بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوز قاراجاتىنا قاراپ، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن قالىپتاستىرادى. شىن مانىندە، ءاربىر مەملەكەتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ەكەنىن ايقىندايتىن باستى ولشەۋىشى - وندىرگەن تاۋارلارى نەمەسە كورسەتكەن قىزمەتتەرى. بۇل ءۇردىس اسىرەسە اسا داۋلەتتى باتىس ەلدەرىنە قاتتى اسەر ەتەدى. قايىرشىلىق، جۇمىسسىزدىق، قىلمىس كەڭىنەن ەتەك جايا­دى. ال جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن ولاردىڭ ءومىرى ەكونوميكاسى دامىعان، ياعني قىتاي، ءۇندىستان نەمەسە برازيليا سياقتى ەلدەرمەن قاتارلاس بولۋى كەرەك. وزىندىك ەكونوميكانى جانداندىرۋعا العى شارتتار وسىلايشا پايدا بولادى.
الايدا شارتتى تۇردە №3 ايماق (امەريكالىق جانە ەۋرو-افريكالىق ەلدەردەن كەيىن) دەپ اتالىپ جۇرگەن تمد ەلدەرىندە مۇنىڭ جۇزەگە اسا قويۋى كۇماندى. بۇل ايماقتىڭ قالاي اتالاتىنىنا قاراماستان، مەيلى ول تمد، مەيلى ەۋرازيالىق كونفەدەراتسيا نەمەسە باسقاشا اتالسىن، رەسەي 1991 جىلعا دەيىن جۇرگىزىپ كەلگەن ءرولىن ودان ءارى اتقارا بەرەدى. بۇرىنعى كسرو قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ كوبى لاتىن امەريكاسى، تاياۋ شىعىس پەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى سياقتى ەمەس، ءالى كۇنگە دەيىن تولىققاندى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسا المادى. بۇعان، مىسالى، گرۋزيا مەن ۋكرايناداعى بىتپەيتىن ۇرىس-كەرىستەر نەمەسە بەلورۋسسيا مەن وزبەكستانداعى ۇلتتىق باستامانى باسىپ-جانشىعان قاتال اۆتوكراتيالىق ءتارتىپ دالەل. بۇل جاعداي سىرتقى ىقپالعا باس يگىشتىكتى قالىپتاستىرادى. سوڭعى كەزدەرى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ساياساتكەرلەرى «وزدەرىنىڭ تمد اۋماعىنداعى ەرەكشە ميسسياسى» جايىنداعى تەزيستەرىن ءجيى ەستيمىز.
ارينە، گيپوتەتيكالىق قۇرىلىمنىڭ باسقا مۇشەلەرىندە دەربەستىك پەن تاڭداۋ ەركىندىگىنىڭ اتريبۋتتارى ساقتالىپ تا قالار. بىراق كسرو كونستيتۋتسياسىندا وسىعان ۇقساس كوپتەگەن ەرەجە جازىلعان بولاتىن، ءتىپتى ونىڭ وداق قۇرامىنان شىعۋعا قۇقىعى بار دەپ كورسەتىلگەن ەدى. ال، شىن مانىندە، قالاي بولعانىن مەكتەپ وقۋشىسى دا بىلەدى.
كرەمل باسقاراتىن ۆاليۋتالىق وداققا كىرگەن ەلدەر، مۇمكىن، ۇلتتىق ۆاليۋتالارىن ساقتاپ قالار، ال رەزەرۆتىك ۆاليۋتا، ماسەلەن، رۋبل دوللاردىڭ مارتەبەسىنە يە بولار. بۇل گريۆنا، مانات نەمەسە سومنىڭ باعامى ءرۋبلدىڭ باعامىنا بايلانىپ، شارتتى تۇردە اقشا ەكۆيۆالەنتىنىڭ قىزمەتىن اتقارادى. وسى كەزدە ەميسسيالىق ورتالىقتىڭ ويىنىن كورەمىز: ەرتەرەكتە اقش-تىڭ فەدەراتيۆتىك رەزەرۆ قىزمەتىنىڭ مونەتارلىق تۇتقىنى بولىپ كەلسەك، ەندى رەسەيدىڭ ورتالىق بانكىنىڭ قۇزىرەتىنە توپ ەتە تۇسپەكپىز. كەيبىر ساراپشىلار ەميسسيالىق ورتالىق رەتىندە قىتايدى اتاي باستادى. سەبەبى يۋان اناعۇرلىم سەنىمدىرەك، ال قىتاي ەكونوميكاسى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، اناعۇرلىم ارتاراپتاندىرىلعان. ساراپشىلاردىڭ پىكىر­ىنشە، رەسەي ەكونوميكاسىنا قارا­­عاندا تۇراقتى. بىراق بۇل ماسەلەنىڭ ءمانىسىن وزگەرتپەيدى، ءبىرىنشى جاعدايدا دا، ەكىنشى جاعدايدا دا الگى ۆاليۋتالىق ايماققا ەرىكتى تۇردە كىرگەن نەمەسە قوسىلا قويماعان ەلدەر جەڭىلىس تابادى.
مونەتارلىق ويىن سوڭىنان ەكونوميكالىق ديكتاتتىڭ باسى قىلتيىپ تۇرعانىن، ال ودان ءارى ساياسي ۇستەمدىكتىڭ كەلەتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن نوسترادامۋس بولۋدىڭ قاجەتى شامالى. ساياسات، قورعانىس سالاسىندا تاۋەلسىزدىك بولماي، مىقتى، تۇعىرى بەرىك ەكونوميكادا ۇزاق ۋاقىت تاۋەلسىزدىكتى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، ءۇشىنشى كۇشكە يەك ارتقاندا، قولدان ءبارى سۋسىپ كەتەدى.
داعدارىستىڭ دۇلەي داۋىلى بارىنشا قاتتى سوققان قازىرگى كەزدە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، باتىس كارل ماركستىڭ يدەيالارى تۋرالى ايتا باستادى. كاپيتاليستىك نارىقتىڭ زاڭدارىن اشىپ كورسەتىپ، سونى اياۋسىز سىناعان، قۇلدىراۋىن بولجاعان سول كارل ماركس ەدى. جالپىنىڭ تەڭدىگى مەن ادىلدىك تۇرپاتىنداعى سوتسياليزم تۋرالى ايتقان سول كارل ماركس. ءوز ويلارىن دالەلدى ايتقانى سونداي، ارادا 150 جىل وتكەندە عالىمدار قايتادان «كاپيتالعا» دەن قويدى. اتاقتى نەمىس ويشىلى سونىمەن قاتار تاريحتا وقيعالار ۋاقىت وتكەن سايىن قايتالانىپ تۇراتىنىن دا ايتقان بولاتىن. بىراق ول وزىنە-ءوزى كەرەعار پىكىر بىلدىرگەن سىڭايلى. ايتپەسە قوعامداعى تابيعاتتىڭ ءوزى باي مەن كەدەي، كۇشتى مەن ءالسىزدى قاراما-قارسى قويا وتىرىپ، قانالعان تاپتىڭ موينىنا ماڭگىلىك اۋىرتپالىق ىلگەن عوي. ماركستىڭ قايتالانۋشىلىق (تسيكلدىك) جونىندەگى كورىپكەلدىگى ححI عاسىردا ءدوپ كەلگەنىن قالامايمىز. ال تەڭ قۇقىقتىق، ۇيلەسىمدىك پەن گۋمانيزمگە نەگىزدەلگەن سوتسياليزم بولسا، ىنتىقتىرعان، بىراق ورىندالماعان ارمان كۇيىندە قالا بەرمەك.

«جاس قازاق» گازەتى، №32, 11.09.2009