1‑مامىر ‑ 1996 جىلدان باستاپ قازاقستاندا جىل سايىن تويلاناتىن مەرەكە. 1995 جىلدىڭ 18 قازانىندا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى بويىنشا 1‑مامىر «قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى» دەپ جاريالاندى. بۇل مەرەكەنىڭ ماقساتى: ەل ىشىندەگى ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سىي-قۇرمەتىن ارتتىرۋ،  تاتۋلىقتى، بىرلىكتى، ورتاق قۇندىلىقتاردى  ناسيحاتتاۋ.

قازاقتا بىرلىك تۋرالى دانالىق سوزدەر جەتكىلىكتى. ەڭ الدىمەن ويعا «بىرلىك بولماي ‑ تىرلىك بولماس» دەگەن ءسوز ورالادى. قازاقتىڭ وسى دانالىعى عاسىرلار بويى قازاق حالقىن نەبىر قيلى كەزەڭدەردە بىرىگۋگە شاقىرىپ، ەڭسەسىن تۇزەپ كەلە جاتقان رۋحاني قامال بولدى. سوعىستان كۇيرەي جەڭىلگەندە – وسى ۇراندى جالاۋلاتىپ قازاق جاۋعا قارسى تۇردى. بەيبىت مامىر تىرلىكتە دە بۇل ءسوز ەل اراسىن جاقىنداستىرىپ، قۇدانى قۇدانداستىرىپ «قۇيرىق‑باۋىر جەگىزىپ»، ناعاشى‑جيەندى باۋىرلاستىرىپ، اعايىن‑تۋىستى ايرانداي ۇيىتىپ – بەرەكەگە باستاعان. سوندىقتان دا قازاق «بەرەكە باستاۋى بىرلىك، ەل ءىشى تاتۋ تىرلىك» اتتى قاعيدانى ۇرپاقتان ۇرپاققا وسيەت ەتىپ قالدىرىپ وتىرعان...

عاسىرلار وتەدى، زاماندار وزگەرەدى... ونىمەن بىرگە حالىق تا زامانعا بەيىمدەلىپ، «بەرەكە باستاۋى» اتتى تىرشىلىك قاعيداسىن ۇنەمى دە جاڭا ماعىنامەن تولىقتىرىپ وتىرادى. باعزى زامانداردا ‑ ءتىلى ءبىر، ءدىلى ءبىر، ءسالت‑داستۇرى ءبىر ەل رۋ‑تايپا بولىپ، بىر‑بىرىمەن ارالاس‑قۇرالاس وتىرعاندا «بەرەكە باستاۋىنىڭ» ءمانى تۋىستىق قاتىناستاردان تۋىندادى. ارالاسقان ەل بىر‑بىرىمەن قۇدالاسىپ، تاراعان ۇرپاقتى «ناعاشى‑جيەن»، «قۇدا»، شەجىرە زاڭى بويىنشا «اعا‑ىنى»، قىزدان تاراعان ۇرپاق جەلىسىمەن «بولە» جانە تاعى سول سياقتى كوپتەگەن تۋىستىق‑باۋىرلىق قاتىناستا تاربيەلەدى.

ولاردا بارىنە ورتاق وتباسىلىق  تاربيە بولدى. سوندىقتان، ولار ارالارى الشاق جاتسا دا، جولىققاندا ەشبىر قيىندىقسىز ادامگەرشىلىكتىڭ ورتاق ۇلگىسىمەن ءبىر‑بىرىن تانىدى. مىسالى، وتباسىلىق تاربيەدەگى ماڭىزدى شارت بولاتىن «ۇلكەن تۇرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز» دەگەن قاعيدا وتباسىمەن عانا شەكتەلمەدى. ول قاعيدا  اسا ءىرى ەلدىك ماسەلەلەردە دە نەگىزگى «بەرەكە باستاۋى» ەرەجەسىنە اينالدى. ەل تاعدىرى شەشىلەر ساتتەردەگى ۇلى جيىنداردا دا، قۇرىلتايلاردا دا رۋباسىلارى  ءسوز الاردا «اعا رۋ، ءىنى رۋ», «ۇل بالاسى، قىز بالاسى» جانە ت.ت. تارتىبىمەن ءوز پاراساتتىلىقتارىن تانىتتى. مىنە، ءسويتىپ، وسىنداي ناقتى ءارى مىعىم جۇيە نەگىزىندە قۇرىلعان «بەرەكە‑بىرلىك باستاۋى» «قىرىق رۋدان قۇرالعان» قازاق ەلىن تاريحي وتكەلدەردەن امان‑ەسەن وتكىزىپ، بۇگىنگى كۇندەرگە الىپ كەلدى... جانە دە، «الىپ كەلگەن» مەجەسى قانداي دەسەڭىزشى: تابان تىرەگەن جەرى – قيىرى شەتسىز‑شەكسىز سايىن دالا، تۇعىرىن ورناتىپ، تۋىن تىككەن تاۋى – حان ءتاڭىرى مەن ءور التاي، كونە قاراتاۋ، گۇلدەنگەن الاتاۋ، الىپ سۋى – كارى كاسپي مەن بالقاش، ارال، الاكول مەن زايسان، مارقاكول مەن بۋراباي، ىلە مەن ەسىل‑نۇرا، جايىق...، تۋعان جەردىڭ  قويناۋى – تۇنىپ تۇرعان تابيعات، جەرىنىڭ استى دا – ادامزاتقا كەرەك نەبىر اسىل زات...

مىنە، وسى مەجەگە قاراپ‑اق، بۇگىنگى ۇرپاق قازاق ەلىنىڭ ۇستانعان «بىرلىك باردا – تىرلىك بار» اتتى ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىنىڭ پاسسيونارلىق، ياعني – بولاشاققا باستارلىق ىشكى قۋاتى قانشالىقتى مىعىم بولعانىنىڭ، قانشالىقتى دانا بولعانىنىڭ كۋاسى بولا الادى.

قازىر زامان وزگەردى دەدىك... بۇگىندە بۇرىنعى «رۋلىق‑تۋىستىق» نەگىزدە قۇرىلعان «بەرەكە‑بىرلىك باستاۋى» بىرتىندەپ ءوز ماعىناسىن وزگەرتتى. الىپ جەرىمىز ەندى تەك قازاق  ەلىنىڭ عانا ەمەس، وسى جەرگە نەبىر تاعدىر تاۋقىمەتىمەن كەلگەن وزگە ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ورتاق وتانىنا اينالدى... ەندىگى جەردە قازاقستاندا بارلىعىنا بىردەي ماعىناداعى تۋىستىق اتاۋلاردى قولدانۋ ‑ ءوزىنىڭ تۇپكى مازمۇنىنان اجىرادى. قوعامعا بىرىككەن قازاقستان حالقى ەندى «بەرەكە‑بىلىك باستاۋىنىڭ» باسقاشا ماعىناسىن ىزدەي باستادى. اۋەلى اراعا «تامىر» ءسوزى كەلىپ ەندى. قازاق دانالىعى بۇل جەردە دە ايشىقتى بولدى: تامىر – جايقالىپ وسكەن وسىمدىكتىڭ كوزگە كورىنبەيتىن جاعى.  ەندەشە، ەكى ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى «تامىر» ءسوزى – «وسى جەرگە كىندىگىمىزبەن بايلاندىق» دەگەن ماعىنانى ءبىلدىردى. ياعني، «بەرەك‑بىرلىك باستاۋى»، ءسويتىپ، بىرتىندەپ «تۋىستىق قاتىناستان» كوتەرىلىپ، «وتان، جەر، تۋعان جەر، اتا مەكەن»  سياقتى ىرگەلى ماعىنالارمەن اۋىستى.

ءيا، ول – اقيقات. سەبەبى، «تامىرى ءبىر» دەگەن ءسوز تەك تۋىستىقتى مىندەتتەمەيدى. ول ءسوز، ەڭ الدىمەن، «ءبىر جەردەن ءنار الدىق»، «تۋعان جەرىمىز ءبىر»، «وسكەن ورتامىز ورتاق» دەگەن ساكرالدى ەلدىك باستاۋدى بىلدىرەدى. ول سونىسىمەن دە قۇندى.

ەندىگى جەردە قازاقستان حالقى ءۇشىن «باۋىرلاستىق» دەگەننىڭ ماعىناسى «ءبىر اۋانى جۇتتىق، سۋىن ىشتىك» دەگەنگە جاقىندادى. ول ۇلتتىق سيپاتتان اسىپ، ەلدىك‑ازاماتتىق سيپاتقا قاراي ويىستى. ارينە، بۇل پروتسەسس قازاق حالقى ءۇشىن وڭايلىقپەن وتكەن جوق. وسى جولدا قازاق ەلى بۇرىننان قالىپتاسقان رۋلىق‑تايپالىق جۇيەسىنەن اجىرادى. بۇرىن ءىر رۋ، ءار تايپا وزدەرى وتىرعان ءوڭىردىڭ ساقشىسى مەن جاۋىنگەرى بولاتىن. ال، رۋلىق‑تايپالىق جۇيە ىدىراۋىمەن، وڭىرلەردى قورعاۋ جالپىۇلتتىق، قازاقستان جاعدايىندا ‑ «ازاماتتىق» پارىزعا اينالدى. ءسويتىپ، ول بارلىق ۇلتتاردى وتان دەگەن شەگارالىق ءسوزدىڭ شەڭبەرىندە بىرىكتىردى. ياعني، قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسىندا «وتانىڭ ءبىر ‑ تامىرىڭ ءبىر» دەگەن قاعيدا بەرىك ورنىقتى.

بۇگىندە بۇل ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىنىڭ سيمۆولدىق اتاۋى «دوستىق» سوزىمەن الماسۋدا. بۇل، ارينە، حالىقتار اراسىنداعى قاتىناستا ماعىناسى مول ءسوز. دەگەنمەن، «دوستىق» ءسوزى ەل مەن ەلدىڭ اراسىندا ءدال ماعىنانى بىلدىرەدى. مىسالى، ءبىز ۇلتارالىق قاتىناستا «سۇيىسپەنشىلىك» ءسوزىن قولدانبايمىز، سەبەبى، «سۇيىسپەنشىلىك» ەكىجاقتى قاتىناستىڭ تەڭدىگىن بىلدىرمەيدى. ول، كەيدە، بىرجاقتى ماعىناعا يە.  سول سياقتى، ادامدار اراسىنداعى جاقىندىقتى بىلدىرەتىن «ماحاببات»،  «سىيلاستىق» جانە باسقا كوپتەگەن اتاۋلار دا بەلگىلى جاعدايلاردا «بىرجاقتى» بولا بەرەدى. مىسالى، «جاۋاپسىز ماحاببات» سەكىلدى....

وسىنىڭ ىشىندە تەك قانا «دوستىق» قانا بىرجاقتى ماعىناعا باعىنبايدى. «دوس بولۋ» دەگەن – دوسىڭمەن رۋحاني جاقىندىق پەن تولىق تۇسىنىستىك بولۋدى، ءارى، ول ەكى جاققا تەڭ بولۋدى مەڭزەيدى. ەگەر وسى شارتتىڭ «ءبىر ءۇتىرى ءتۇسىپ قالسا»، وندا ول، ەندى، شىنايى دوستىق بولا المايدى.

سوندىقتان، قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى ۇلتارالىق قاتىناستار تەك قانا ءبىر سوزبەن – دوستىق سوزىمەن باعالانۋى ءتيىس. ەگەر، ءوزىڭدى دوس ساناساڭ، وندا سەن دە دوسىڭنىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، مادەنيەتىن، ءسالت‑داستۇرىن سيلاپ، ونىڭ قۋانىشى مەن مۇڭىن دا شىن دوستاي   بولىسە الۋىڭ كەرەك. ەگەر ولاي بولماسا، وندا – مۇنداي دوستىق كۇماندى.

ولاي بولسا، ۇلتارالىق دوستىقتىڭ نەگىزگى دانالىعى (فيلوسوفياسى) مىناداي بولسا كەرەك:

«قازاقستان تاريحي ادىلەتتىلىك بويىنشا – قازاق ەلىنىڭ بايىرعى جەرىندە قۇرىلعان مەملەكەت. ونىڭ اۆتوحتوندى ەجەلگى حالقى – قازاق ەلى بولىپ تابىلادى. قازاق ەلى بىزبەن ءوز جەرىمەن، ءوز بايلىعىمەن شىن كوڭىلىمەن ءبولىستى. ەندى، وعان جاۋاپ رەتىندە، ءبىز دە قازاق ەلىنە دوستىق قۇشاقتى اشىپ، ونىڭ بار قۇندىلىقتارىن سىيلايمىز، قۇرمەتتەيمىز. ال، قازاقتار ءوزىنىڭ شىنايى دوستىعىن تاريحتا دالەلدەدى – قيىن كەزدە پانا بولدى، مادەنيەتىمىزدى، ءتىلىمىزدى سيلاپ كەلدى، ءوز تىلىندە عانا ەمەس، ءبىزدىڭ تىلدەردە دە سويلەۋدى  «دوس بولايىق» دەپ مەڭگەرىپ الدى. ءبىز دە ولارعا لايىقتى دوس بولۋعا تىرىسامىز – سىيىنا قۇرمەتپەن جاۋاپ قاتامىز»  

مىنە، مەنى بۇگىن وسى ويلار تولعاندىردى: دوس كوپ پە، الدە، دۇشپان كوپ پە دەگەن...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

Abai.kz