ءبىر اقيقات دۇنيە – ۇلت ادەبيەتى ۇنەمى جاڭارۋ، جاڭعىرۋ ۇستىندەگى ماڭگىلىك پروتسەسس. وندا بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتار، بەلگىلى ءبىر موتيۆتەر ەگەر ءسوز زەرگەرى شىعارماشىلىق اكتى ۇستىندە ءماتىن كەڭىستىگىن جاڭاشا اۆتورلىق كوزقاراسپەن يگەرە السا، ءوزىنىڭ بۇرىن بەيمالىم دە تىلسىمدى تۇسىن ايقارا اشا الادى. ءبىز، ياعني، سالىستىرمالى نازارياتشىلار «شەرلى دە، ۇرەيلى كۇلكىنىڭ، تىلسىمدىلىق پەن قۇپيالىقتىڭ قۇداياتتىعى، فيلوسوفيالىق كونتسەپتۋالدى وي تولعامداردىڭ ارتىنا جاسىرىنعان اۆتورلىق ماسكاعا» قۇرىلعان قازاق گيپپەررەاليستەرىنىڭ شىعارماشىلىعى تۋراسىندا وسىنى ايتار ەدىك.

كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە رۋلىقتى ۇجىمدىقپەن ۇلاستىرعان قازاق قوعامى «ەندى انگلو-ساكس ۇستەمدىگى تاڭعان جەكەشىلدىك-دەربەستىك باعىتتاعى جاھانداسۋ كەر بالىعىنىڭ جۇتقىنشاعىنا جۇتىلىپ كەتە مە؟» دەگەن ماسەلە قازاق ادەبيەتىندە ەڭ باستى تاقىرىپقا اينالدى. ونى باستى تاقىرىپقا اينالدىرعان بۇرىنعىداي اقىندار ەمەس، كوركەم ءسوزدىڭ ءدىلمارى پروزاشىلار بولىپ وتىر.

كەڭەستىك ءداۋىر قالىپتاستىرعان قازاق قوعامىنداعى بۇرىنعى قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرۋى، ەلدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ باسقا سيپاتقا اۋىسۋى، ءدىل، ءدىن جانە ءتىل جاعىنان قازاقتى قاققا ايىرعان جاھانداسۋدىڭ بەلەڭ الۋى، حالىقتىڭ قاتتى كۇيزەلۋى تاريح ساحناسىنا جاڭاشا تۇرپاتتا شىعارماشىلىق تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلەتىن گيپپەررەاليست پروزاشىلار لەگىن شىعاردى. بۇل توپتاعى قالامگەرلەر ءوز حالقىنىڭ جاي-كۇيىن ويلاعان ۇلت قايراتكەرلەرى رەتىندە تانىلدى. ولاردىڭ قالامىنان شىققان تۋىندىلارى حالىقتىق سالت-داستۇرلەردى قايماعى بۇزىلماعان قالپىندا ساقتاۋعا، ۇلتتىق بولمىس-بىتىمنەن اجىراماۋعا ۇندەيدى.

مىنە، بۇرىنعى زار زامان ءداستۇرى قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە ترانسفورماتسياعا ۇشىراپ وتىر. بۇرىنعى ەل ءسوزىن ايتۋداعى الىمساقتان كەلە جاتقان پوەزيالىق باسىمدىقتىڭ ورنىن ەندىگى جەردە پروزالىق ۇستەمدىكتىڭ 2000 جىلدان باستاپ بەلەڭ العان ادەبي ەكسپانتسياسى باستى. بۇل ادەبي ەكسپانتسيانى ءبىز قازاق پروزاسىنداعى تۇركىلىك قۇداياتتانعان ميستيكا، قازاقي كۇلكى مەن الاشتىق فيلوسوفيادان بەيمارال اڭعارامىز.

كەڭەستىك ءداۋىر كەلمەسكە كەتكەن سوڭ، ومىرگە پوستسوتسرەاليزم ادەبي باعىتى ەنىپ، ول ءۇش: ميلەتي رەاليزم، قازاقي مودەرن، الاشي پوستمودەرنيزم ادەبي اعىمدارىندا دامىدى. وسى ءۇش ادەبي اعىم 2010 جىلدارعا دەيىن ۇستەمدىك ەتتى. ەندى وسى ۇشەۋىن ءوز بويىنا ءتۇرلى دەڭگەيدە سان الۋانداتا سىڭىرگەن الاش گيپپەررەاليزمى ءوزىن تانىتا باستادى. بۇل پوستسوتسرەاليزم ادەبي باعىتى ەنگىزگەن جوعارىداعى ءۇش ادەبي اعىم ادەبي پروتسەستەن مۇلدەم ءوشتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. وعان مىسال ديدار امانتايدىڭ تارازى باسىن تەڭ ۇستاعان «تۇنىق ساۋلە» تۋىندىسى. وسى قازاق پروزاسىنداعى زور رۋحاني-شىعارماشىلىق ءدۇمپۋلى سىلكىنىس بابالارىمىزدىڭ الەمدىك مۇراسى قۇداياتتىقپەن ماڭگىگە تابىسۋدىڭ تەڭدەسسىز مادەني-ادەبي قۇبىلىسى بولىپ تابىلادى. ادەبي باعىت شىعارماشىلدىق مادەني ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە – 100 جىل جاساسا، ادەبي اعىمنىڭ عۇمىرى بار بولعانى – 10-15 جىل عانا. ال، ادەبي ءادىس (بۇل ورايدا: گوتيزم//قۇداياتتىق كوركەمدىك ءادىسى – ءا.ءا.ءا.) قانا – مىڭ جىلدىق. ءبىز وسى بابالارىمىز جازىپ، سىزىپ بەرىپ كەتكەن كۇلكىلىك، قۇداياتتىق اقيقات جانە شەرلى ۇرەيلىك پافوستارىنا تولى «كونتسەپتۋالدىق سينتەزگە» قۇرىلعان «ادەبي ادىسپەن» (گوتيزممەن گيپپەررەاليزم ارقىلى) قايىرا تابىستىق. بۇل ءادىستىڭ جەلكەسىن كاتوليكتىك تسەنزۋرا ءۇزىپ، بارشا پروزالىق تۇركى مۇراسى «جوعالعان ماتىنگە» اينالىپ، لاتىندانعاننان (مىسالعا ن.بۋالونىڭ «...پوەتيكاسىنان...»– ءا.ءا.ءا.) كەيىن، بىزگە «حريستياندىق سۇزگىدەن» قۇداي ساقتاپ امان قالعان، تەك «تۇركى وركەنيەتى» الەمگە نۇرىن شاشقان ءداۋىردىڭ جالعىز جارىم جۇقاناسى ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتتى بىلىگى» عانا جەتكەن بولاتىن. تۇركى مۇراسىن زالىمدىكپەن وزىنە يەلەنگەن ەۋروپا ادەبيەتى مەن ادەبيەتتانۋى عىلمي-شاعىرماشىلىق جاقتان ۇزاق اداستى. تەك حح-ءححى عاسىردا عانا «كوركەمدىك سينتەز» بەن «كونتسەپتۋالدىق سينتەزدى» حريستياندىق ءدىل تۇرعىسىنان يگەرىپ، الەم مادەنيەتىنە ەۋرووركوكىرەكتىكپەن زورلاپ تاڭا باستادى. وسىنداي عىلىمي-مادەني اردان بەزگەن كاتوليكتىك جىمىسقى زىميان ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە بورحەس پەن ماركەس ت.ب. «عالامدىق كۋميرعا» اينالدى. بۇعان ەندىگى جەردە عىلىمي-نازارياتتىق تۇرعىدان كوز جۇما قاراۋعا بولمايدى.

XX عاسىر ادەبيەتىنە ءتان قاس سيپات «كوركەمدىك سينتەز» ادەبي قۇبىلىسى بولىپ تابىلادى. ول اسىرەسە رومان فورماسىندا ءوزىن تاماشا تانىتتى، ءارى بۇل قۇبىلىستى ت. مانن «ينتەللەكتۋالدى رومان» دەپ اتادى. بۇل وزگە جانر دا ەمەس، جاڭا ستيليستيكالىق ءتۇزىلىم دە ەمەس: «...ۋاقىت، ءداۋىر ىرقى، تاريحي سىلكىنىس كەزەڭىندەگى جەكە ادامنىڭ الدىنا ادامزاتتىڭ ارقايىسىنا ورتاق ماسەلەسىنىڭ تۇتاستاندىرىلا قويىلۋىنا» (مانن ت. سوبر. سوچ.: ۆ 10 ت. م.، 1960. ت. 9. س. 176.) ساي كەلەتىن وزگەشە دۇنيەۇعىنىم (ميروپونيمانيە) مەن وڭگە ءادىس.

وسىنداي ينتەللەكتۋالدىق روماندارعا قازاق ادەبيەتىندە رامازان توقتاروۆتىڭ «كونە جارعاقتىڭ قۇپياسى»، «ابايدىڭ جۇمباعىن» جانە تولەن ابدىكتىڭ «پاراسات مايدانى» روماندارىن، ال، الەم ادەبيەتىندە ۆ. نابوكوۆتىڭ «ءلۋجيننىڭ قورعانىسى» رومانى، ت. ماننىڭ «ءجۇسىپ جانە ونىڭ اعالارى» جانە «دوكتور فاۋستۋس» روماندارى، گ. گەسسەنىڭ «دالا كوكجالى» مەن «بيسەر ويىنى»، X. كورتاساردىڭ «كلاسسيكامەن ويناۋىن» ت.ب. جاتقىزامىز.

قازىرگى قازاق روماندارىندا بۇرىنعى سوتسرەاليزم باعىتىنداعى، پوستسوتسرەاليزمدىك اعىمدارداعى «كوركەمدىك سينتەزدى»، ەندى ادەبي ومىرگە ەنگەن گيپپەررەاليزمدەگى «كونتسەپتۋالدىق سينتەزدىڭ» الماستىرعانىن اسقار التايدىڭ «التايدىڭ القىزىل موداعايى» جانە «سيرات» روماندارىنان اڭعارامىز.

وسى گيپپەررەاليزمدەگى «كونتسەپتۋالدىق سينتەزدى» ل.گ. اندرەەۆ گ. بروحتىڭ «ۆەرگيليدىڭ ءولىمى» رومانىنا بايلانىستى «ءومىر مەن ولىمگە، ونەر مەن ومىرگە، جەكە باستىق كۇيكىلىك پەن پەنداۋي تىرلىكتەگى ورتاقتاستىققا بالاما بولىپ كەلىپ، ادامزات پەن قۇدايزاتتى ورتاقتاستىرىپ، بىتە قايناستىرىپ جىبەرەتىن: زامانىمىزدىڭ شىنايى جاۋھارى»،-دەپ، پوستمودەرن مەن مودەرندى ءوز بويىنا سىيعىزىپ وتىرعان حريستياندىق، بۇددالىق جانە مۇسىلماندىق گيپپەررەاليزم ادەبي باعىتىن ەسكەرمەي، تەك پوستمودەرنگە قاتىستى  ءسوز ەتەدى (اندرەەۆ ل.گ. حۋدوجەستۆەننىي سينتەز ي پوتمودەرنيزم // ۆوپروسى ليتەراتۋرى. 2001. №1. س، 7.).

سينتەتيكالىق روماندىق فورما قازىرگى قازاق ادەبي پروتسەسىندەگى كەڭ تاراعان قۇبىلىسقا اينالدى. تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ «قاس ساق اڭقىماسى» ديالوگياسىنىڭ (ازىرشە) جانرى بۇرىنعى قازاق روماندارىنان مۇلدەم بولەكتەنىپ، فورماسى مەن ءستيلى وداعايلانىپ، كەيىپكەرسىز اۆتور وبرازىنا قۇرىلعان فيلوسوفيالىق رومان-كوممەنتاري رەتىندە باتىستىق قالامگەر سەرب جازۋشىسى ءپاۆيچتىڭ «حازار سوزدىگى» رومانىنا جانە بورحەستىڭ حريستياندىق بۇلدىرگى تۋىندىلارىنا قاتىستى پروتەستەنگەن الاشتىق ءۇن قوسۋ بولىپ تابىلادى.

ونى بىزگە ادەبي پروتسەستە ءوزىن تانىتىپ جۇرگەن قازاق پروزاشىلارى شىعارماشىلىق مەحنات شەگە وتىرىپ، سىيعا تارتتى. گيپپەررەاليزم – جاھانداسۋدىڭ ءتول پەرەزەنتى، ونى تۇركىلەر «التى الاش» ماڭگىلىك يدەياسى ارقىلى ءتىلدى، ءدىلدى، ءدىندى بالا-ماتامداپ باياعىدا باستان كەشىپ كەتكەن بولاتىن. ەندى سول جوعالعان ادەبي-مادەني جاۋھاردى پروزاشىلارىمىز عىلىمي-فيلوسوفيالىق، قۇداياتتىق-ميستيكالىق جانە ءازىلي-شايقىلىق (كارناۆالدىق) اڭىستا الاشتىڭ رۋحاني مويىنا ادەبي القا قىلىپ قايىرا تاعىپ وتىر.

ءار ەلدىڭ اۋىزشا جانە جازباشا داستۇرىنە وي جۇگىرتەتىن بولساق، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى اعىم مەن باعىت وكىلدەرىنىڭ رۋحاني باسەكەسىنە كۋاسى بولامىز. وسىنداي شىعارماشىلىق باسەكە ءبىز گيپپەررەاليزم دەپ تانىعان ادەبي باعىتتىڭ قۇداياتتىق ماگيالىق، عىلىمي-فيلوسوفيالىق، ءازىلي-شايقىلىق ستيلدىك اعىمدارى جانە قازىرگى ادەبي پروتسەستەگى كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان پوستمودەرن مەن مودەرن ادەبي باعىتتارى اراسىندا ءجۇرىپ جاتىر.

ءبىز گيپپەررەاليزم باعىتىنا وزدىك تاڭداۋ جاساعان زامانالىق جازۋشىلاردىڭ ادەبي شىعارمالارىنىڭ قايسىسىندا ماگيالىق باسىم، قايسىسىندا عىلىميلىق، قايسىسىندا كارناۆالدىق نىشان باسىم، سونىڭ نەگىزىندە   قالامگەردىڭ ءۇش جانردا دا قالام تارتقاندىعىن دالەلدەي ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل ارادا ءبىز وسىنىڭ العاشقى قادامىن عانا جاساپ وتىرمىز.

ادەبيەتتانۋ تاريحىندا رەاليستىك پروزاعا قاتىستى كوپتەگەن ادەبيەت تەورەتيكتەرى ونىڭ جانرلىق نىشان-بەلگىلەرىن تولىق قامتيتىن امبەباپ كلاسسيفيكاتسيا جاساۋعا تىرىستى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولاردىڭ دا، الەم ادەبيەتى مەن ءارتۇرلى ادەبي باعىتتاردىڭ دا ۇسىنعان ءتۇرلى جانرلىق قاعيداتتارى بىراۋىزدىلىققا باستاپ اكەلمەي وتىر.

ءوز باستاۋىن ەجەلگى داۋىردەن العان رەاليستىك پروزالىق شىعارما بارشا ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ الەمدىك دەڭگەيدە قانداي بيىككە كوتەرىلگەنىن تانىتادى. ءبىز ءوز زەرتتەۋ ماقالامىزعا ءبىر عانا ادەبي باعىتتىڭ، ياعني، گيپپەررەاليزمنىڭ اعىمدارىن وزەك ەتىپ الىپ وتىرمىز.

الەم ادەبيەتتەرى باستان كەشكەن ادەبي پروتسەستەگىدەي قازاق ادەبيەتى دە اعارتۋشىلىق رەاليزم، سىنشىل رەاليزم، سوتسرەاليز جانە پوستسوتسرەاليزم داۋىرلەرىن باستان كەشىپ، ەندى گيپەررەاليزم كەزەڭىنە اياق باسقانىنا 15 جىلدىڭ بەدەرى بولدى.

«گيپەررەاليزم» تەرمينىن «فوتورەاليزم» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە ەڭ العاش 1973 جىلى Isy Brachot ونەر سالاسىنا ەنگىزىپ، اراعا 30 جىلى سالىپ 2000 جىلدان باستاپ، سۋرەتشىلەردىڭ جاڭا تولقىنى وزدەرىن «گيپەررەاليستەر» اتاي باستادى. ولاردىڭ ءىزىن الا الەم ادەبيەتىندە سانالى تۇردە مودەرنيزم مەن پوستمودەرنيزم اعىمدارىنان باس تارۋشىلار وزدەرىن "گيپپەررەاليستەر" اتاپ، قالامگەرلەردى جاڭارعان رەاليزمگە قايتىپ ورالۋعا ۇندەي باستادى.   سوتسرەاليزم باعىتىنان قول ۇزۋدە ءبىرى – مودەرنيزمدى، ەندى ءبىرى – پوستمودەرندى تاڭداعان ۇلت قالامگەرلەرىنىڭ كەيبىرى – گيپەررەاليزم ارقىلى رەاليزمگە قايتىپ ورالدى. وسى باعىتتا تاماشا تۋىندىلار جازدى، ءارى جازۋ ۇستىندە. سول سەبەپتى، قازاق ادەبيەتىندەگى كەيبىر تۋىندىلاردى حح عاسىردىڭ سوڭى مەن ءححى عاسىردىڭ باسىندا   فوتوگرافيا مەن سۋرەت ونەرىنەن ادەبيەتكە كەلگەن گيپەررەاليزم باعىتىنا جاتقىزۋعا بولادى. باتىس زەرتتەۋشىلەرى ونىڭ ءتۇپ تامىرى جان بودرييار فيلوسوفياسىنان باستاۋ الادى دەگەن وي ايتادى. گيپەررەاليستەر جالعان رەالدىلىقتى ومىرگە اكەلىپ، كوز بوياۋشىلىق جاسايدى. بۇل شىعارماشىلىق ستراتەگيا ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدە كەڭ قولداۋ تابا باستادى. وعان 2000-2016 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان كوپتەگەن تۋىندىلار كۋا.

سونىمەن گيپەررەاليزم ءۇشىن ەڭ باستىسى ومىردە ەش بولمايتىندى بولدىرىپ، ونى قيالمەن كوزگە ەلەستەۋدىڭ دالدىگىن قۇجاتتىلىقپەن قۇنىتتاپ ءوز وقىرمانىنا تانىتا ءبىلۋ.  بۇل ادەبي باعىتتى ۇستانعان قالامگەر كۇندەلىكتى كوزگە ۇراتىن شىندىقتان ارمەن رەالدىلىققا وزگەنىڭ كوزىن جەتكىزۋگە سالقىن قاندىلىقپەن تالپىنىس جاسايدى.

قازاق گيپپەررەاليستىك تۋىندىلارىنىڭ وزىنە ءتان نىشان بەلگىلەرى وعاشتىق، ديسكرەتتىلىك (ۇزىكتىلىك), قۇرىلىمدىق ءۇزىلىم; بايلانىس – دامۋ – شارىقتاۋ شەك سىندى ءداستۇرلى كومپوزيتسيالىق جۇيەدەن باس تارۋ; قازاق قوعامدىق ءومىرىنىڭ كۇڭگىرت تۇسىن تانىتاتىن اۋىزەكى قازاق ءتىلى مەن ءۆارۆاريزمدى، تۇرمە جارگونىن قولدانۋعا دەن قويۋشىلىق، پەرسوناج سانىنىڭ ازدىعى. بەلگىلى ءبىر دەتالدىڭ توڭىرەگىنە ەرەك توقتالىپ، ءوزىنىڭ اۆتورلىق كونتسەپتسياسىن ۇسىنۋ.

بۇعان اسقار التايدىڭ ساۋىسقانمەن اڭ اۋلاۋى جانە داۋرەن قۋاتتىڭ قارعا باعۋ سياقتى ەرەك وقيعالار ارقىلى قازاقتىڭ رۋحاني ماڭگۇرتتەنۋىن اۆتورلىق كونتسەپتسيالارىمەن تانىتا ءبىلۋى جاتادى.

ەڭ العاش وسى ماسەلەنى   فرانتسۋز ادەبيەتىندەگى گيپەررەاليزمدى زەرتتەگەن ە.  توننە-لاكرۋا  ءوزىنىڭ «La littيrature franزaise et francophone de 1945 ا l'an 2000» («1945–2000 جىلدارداعى فرانتسۋز جانە فرانك ءتىلدى ادەبيەت») كىتابىندا قاراستىرىپ، تۇتاس ءبىر تاراۋدى «Un hۋرەrrەاlismە froid. Le cas Houellebecq» («سالىقىن گيپەررەاليزم. ۋەلبەك جاعداياتىن») ارنادى. زەرتتەۋشى التى فرانك ءتىلدى جازۋشىنى وسى رەاليستىك باعىتقا جاتقىزىپ، گيپەررەاليزمنىڭ باستى  ەستەتيكالىق پرينتسيپتەرىن تۇيىندەيدى [Tonnet-Lacroix  ە.  La littérature française  et  francophone de 1945 à l'an 2000. Paris, 2003].

بىراق ە.  توننە-لاكرۋا گيپەررەاليزمدى نە ادىسكە، نە ستيلگە جاتقىزباي تەك «nouvelle tendance  en  littérature»  («جاڭا ادەبي تەندەنتسيا»)  (Tonnet-Lacroix  2003,  313) دەپ ورىندى اتاپ كەتەدى. تمد ادەبيەتتانۋىندا وعان دەيىن بەلورۋس عالىمى نەفاگينا ماسەلەنىڭ باسقا جاعىنان كەلىپ، گيپەررەاليزمگە قاتىسى: «ورتاق ءداستۇر، اۆتورلىق پوزيتسيالار مەن قاھارمان تيپتەرىن ورتاقتاستىراتىن  جالپىلىق نەگىزىندەگى ينديۆيدۋالنىح  ستيلدەردىڭ تىزبەگى ارقىلى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت اياسىندا ومىرگە كەلگەن تۋىندىلاردىڭ بويىندا  ءدال سول مەزگىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن تاىنتاتىن قوعامدىق جانە ەستەتيكالىق تەندەنتسيالار توعىسادى» دەگەن ويعا قونىمدى پىكىر ايتتى [نەفاگينا  گ. ل. ديناميكا ستيلەۆىح تەچەني ۆ رۋسسكوي پروزە 1980–90-ح گودوۆ. من.، 1998. س. 35].

عىلىمي ورتادا كوبىنە مودەرنيزم مەن پوستمودەرنگە ءىش تارتىپ، رەاليزمگە دەن قويماۋشىلىق ورىن العانى وتىرىك ەمەس.

جان بودريياردىڭ فيلوسوفياسىنداعى: «شىندىق ومىردە بولماعان الدەنەنىڭ كولگىرسىتىلۋى» («the simulation of something which never really existed») دەگەننەن گيپەررەاليزمنىڭ ءتۇپ تامىرىن تابا الامىز. گيپەررەاليستەر جالعان رەالدىلىقتى ومىرگە اكەلىپ، ادام كامىل سەنەتىن يلليۋزيالىقتى ومىرگە اكەلەدى.

ءبىر كەزدەرى تمد عىلىمي الەمى سوتسرەاليزممەن بىرگە رەاليزم ءولدى دەگەن پىكىرلەردى دە ايتتى، بىراق ول قازاق ادەبيەتىندە اۋەلى پوستسوتسرەاليزم تۇرىندە، ەندى مىنە گيپەررەاليزم تۇرىندە ءتۇر وزگەرىسىنە ۇشىراپ وتىر.

قازاق جازۋشىلارىنىڭ ادەبي شىعارماشىلىعىندا تومەندەگىدەي گيپەررەاليزم امال-تاسىلدەرى قولدانىلادى:

1. اۆتوردىڭ ماتىننەن شەتتەتىلۋى.

قالامگەر بولىپ وتكەن وقيعاعا باعا بەرۋدى وقىرماننىڭ ەنشىسىندە قالدىرادى. وقىرمان ءوز كەزەگىندە ءوزىننىڭ ادامگەرشىلىك ءام يماندىلىق يمپەراتيۆىنە ساي ماتىندە ورىنا لعان دۇنيەلەرگە ءوز باعالاۋىن جاسايدى.

2. دەتالداندىرۋ.

اق پەن قارانىڭ جىگىن دەتالداندىرا اجىراتىپ جازۋ ارقىلى وقيعالاردىڭ ەموتسيونالدىق فونى تۋىندايدى.

3. قابىلداۋدىڭ اقپاراتتىق تيپتەرىنىڭ ۇيلەسىمى.

ۆيزۋالدى، اۋديالدى جانە كينەستەتيكالىق سەزىم مۇشەلەرىنە كۇش قالامگەر تاراپىنان ينتەللەكتۋالدىقپەن تۇسىرىلەدى.

سونىمەن قازاق گيپەررەاليزمى دەگەنىمىز ءۇش بۇتاقتان تۇرادى: الەۋمەتتەنۋ، قۇجاتتانۋ جانە پاروديالانا ميستيكالانۋ. مىنە، وسى حاس سيپاتىنا وراي عىلىمي-فيلوسوفيالىق رەاليزم اعىمى، ميستيكالىق رەاليزم اعىمى، ءازىلي-شايقىلىق اعىمدارعا بولشەكتەنىپ كەتىپ، قازاق قالامگەرلەرى وزدەرىنىڭ ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن تاۋىپ، باعىتىن ومىرگە اكەلە ءبىلدى.

ال، گيپپەررەاليزم  باعىتىنداعى ءتۇرلى ادەبي اعىممەن جازىلعان تۋىندىلار قازاق فيلولوگياسىندا قالاي قابىلدانىپ ءجۇر؟  سونداي تۋىندىلادىڭ قاتارىنا تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ عىلىمي فيلوسوفيالىق «قاز ساق اڭقىماسى» تراكتاتتىق روماندارى.  ءبىز اقىن دەپ تانيتىن قالامگەر ءسوزىمدى ۇلتىم تىڭدار دەپ ءوز جان ءسوزىن پروزا تىلىمەن وقىرمانعا بىلايشا ۇسىنادى «ەسكەندىر شاشتارازى»  بولاشاقتىڭ قۇدىعىنا ايقاي سالۋدا: «… «بالاكوز» سايتىنىڭ قۇلپىن قالاي اشۋعا بولادى؟!..»[II توم  35ب.].

بۇل شىعارمانىڭ ءار جولى ديداكتيزمدىك ءسوز كەستەلۋىنە تولى: «…قۇداي جولىمەن ءجۇرۋشى پەندە – پايعامباردان دا مارتەبەلى» [II,36ب.].

اۆتوردىڭ قالامگەرلىك ۇستانىمى ەشبىر باتىسسىز، ەشبىر شىعىسسىز تازا تۇركىلىك رۋحتا قازىرگى قازاق قوعامىن تاريح تارازىسىنىڭ بەزبەنىنە سالىپ، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتىڭ تۇتاستىقتا الىپ، ءتۇرلى سيمۆولدىق، سوزدىك فورۋمالىق تۇجىرىمدامالارىن پروزا مەن پوەزيا تىلىمەن تۇيىندەپ وتىرادى.

تۋىندىنىڭ پروزا مەن پوەزيا ارالاسقان جازۋ ءستيلى «ءتانىڭ ساسىسا دا، جانىڭ ساسىماسىن» - دەگەن افوريزمدىك سونى تۇيىندەۋلەر جاساپ وتىرادى.

قالامگەر كونە ۇعىمدار مەن الاشتىق تۇسىنىكتەردى، ۇلتتىق سيمۆولداردى، قازاقي سوزدىك اتالىمداردى الەمدىك، تۇركىلىك، يسلامدىق دۇنيەتانىم اياسىندا وزىنشە ۇعىندىرىپ، وزىنشە ينتەرپرەتاتسيالايدى. وسى ورايدا ءوز پىكىرىن بىردە پروزالىق ءسوز ساپتاۋمەن، كەيدە پوەزيالىق تۇركى ديداكتيزمىمەن ورىلتەدى. مىسالعا: «دۋلىعا»

جارىقتىق ەر دۋلىعا كوككە ءسىڭىپ،

جاپان-ءتۇز بىرتە-بىرتە سونە بەردى…[II,38ب.].

تۇركى دۇنيەسىندەگى ماقتىمقۇلى، موللانەپەس، اباي تۋىندىلارىندا بوي كورسەتەتىن ارحەتيپتىك سان ماگياسى «بەستىك ۇعىمدى» قالامگەر وسى تۋىندىسىندا پوەزيا تىلىمەن بەس ەنە (كۇن، جارىق، جەل، سۋ، جەر ەنەلەر، ياعني فيلوسوفيالىق بەس ەلەمەنتتىڭ تۇركىلىك تەگى) دەپ توگىلتسە، پروزا تىلىمەن 99999-عالىمدار; 88888-كاسىپقوي جۇلدىزناماشىلار; 77777-باقسى-بالگەرلەر; 66666-كورەگەندەر; 55555-مىستان كەمپىرلەر (مىس فەتيش); 44444-جەزتىرناقتار (جەز توتەم) دەپ عىلىمي رەاليزم اعىمى اياسىندا ودان ارى دامىتا تۇسەدى.

ءسوز ويناتۋ، ۇعىم ويناتۋ – قازاق عىلىمي رەاليستىك تۋىندىلارىنىڭ وزىندىك ستيلدىك ەرەكشەلىگى.  «قاز ساق اڭقىماسى» تراكتاتتىق روماندارى وسى ەرەكشەلىكتى ءوز بويىنا سىڭىرگەن.

اباي – يمپەراليزم داۋىرىندەگى بودان قازاقتى ءوز قارا سوزىندە عىلىمي رەاليزم اياسىندا جان-جاقتى بەرە بىلسە، «قاز ساق اڭقىماسى» سياقتى ءبىتىمى بولەك عىلىمي رەاليستىك تۋىندىلار – جاھاندانۋ داۋىرىندەگى بوستان قازاقتى پسيحولوگيالىق جاقتان تاپسىرلەپ، ەتنوستىڭ دۇنيەتانىمدىق كەلبەتىن سومدايدى.

وسىلايشا، عىلىمي رەاليزم اياسىندا جازىلعان فيلوسوفيالىق روماندار مەن حيكاياتتارى ارقىلى قالامگەرلەرىمىز   قازاق فيلوسوفياسىن بوداندىق بۇعاۋىنان بوساتىپ، ازات ويدىڭ ايدىنىنا شىعارۋعا تالپىنىستار جاساپ جاتىر.

اتالعان گيپەررەاليستىك پروزا جانرلارىندا ۇشىراساتىن ميفولوگيالىق، ەرتەگىلىك، كومەديالىق ت.ب. ەلەمەنتتەر وتكەن كۇندەر تۋراسىنداعى تاريحي اپسانالارمەن ارالاسىپ، بۇگىنگى شىندىق ءومىر قيالمەن كىندىكتەسەدى. رەاليستىك تۋىندىنىڭ بويىندا بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ پسيحولوگياسى مەن تىنىس-تىرشىلىگىن زامانالىق اۆتورلارىمىزدىڭ ءتۇرلى قىرىنان شىعارماشىلىقپەن زەرتتەۋدىڭ باي ماتەريالى جاتىر.

قازاق ادەبيەتىندە ارقالى اقىن تانىلعان ءامىرحان بالقىبەك ارگەنتينالىق بورحەستiڭ «يۋدا وپاسىزدىعى جايلى ءۇش جورامال» اتتى شاعىن اڭگىمەسى تۇرتكى بولىپ، «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» اتتى عىلىمي-فيلوسوفيالىق رەاليزم اعىمىنداعى پروزالىق حيكاياتتىق ۇزىكتى جازبالارىن ومىرگە اكەلدى.

اۆتور وسى ادەبي اعىمعا ءتان ۇلتىمىز ءۇشىن قاستەرلى اتا-نەمەرە ۇعىمىن قاسيەتسىز ءسوز «يتاياق» ارقىلى باعزى تۇركى داۋىرىندەگى «قاسقىر» توتەمىمەن بايلانىستىرىپ، اۆتوبيليوگرافيالىق ءسوز جاۋھارىن ومىرگە اكەلە ءبىلدى.  قالامگەردىڭ 5 جاسقا دەيىن ءتىلى شىقپاعاندىعى تۋرالى عۇمىرنامالىق وقيعا بىلايشا ورىلەدى: «تiلiم بەرتiنگە دەيiن، جاسىم ءتورت-بەسكە كەلگەنشە شىقپاي ءجۇرiپتi. سەكپiل بەت نەمەرەسiنە پەيiلi ىنتى-شىنتىسىمەن قۇلاعان قاسيەتiڭنەن اينالايىن سارى اتام سوندا ىرىمداپ يتاياقتان سۋ iشكiزگەن كورiنەدi. بالالىق شاقتىڭ وسى بiر اسەرلi ءساتi كەيiن ولەڭگە اينالعان:

جۇتاڭداۋمىن، دەمەن بiراق جارلىمىن،

بابا ىرىمى، الەگi ەمەس جارعىنىڭ.

قىزىل تiلدi سوزگە يiلتۋ ءۇشiن دە،

يتاياقتان سۋدى دا iشكەن بار كۇنiم...

بiراق شال ارەكەتiنiڭ استارىندا كiم-كورiنگەنگە سىرىن الدىرا بەرمەيتiن قۇپيا دالالىق دانالىقتىڭ ۇشقىنى جاتقاندىعىنا ەشكiم دە كۇماندانا المايدى. بiزدiڭ مiندەت، مiنە، وسى، ۇرپاقتار ساناسىندا ساۋلەسiنiڭ ءوزi ەمەس، كولەڭكەسi عانا اندا-ساندا ەلەس بەرiپ وتەتiندەي دارەجەگە دەيiن قۇلدىراعان سول باعزى دا جاڭا تەكتi دالالىق دانالىقتىڭ قايسىبiر تۇستارىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋگە ارەكەت جاساۋعا تالپىنىپ كورۋ بولماق» جاتىر دەپ قازاق ادەبيەتىندەگى قۇداياتتىق ماگيالىق رەاليزمنىڭ ۇشتىعىن قىلتيتادى.

وسى ورايدا ءوز ويىن عىلىميلىقپەن: «ءيا، مۇنداي جاڭالىعىڭا سارابدال، ساليقالى پiكiرلەر ەستiمەك تۇگiلi, ءوز جەكە باسىڭ مەن ەسiڭنiڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ناگۇمان بولارى انىق. جۇرت سەنi بiر اۋىز سوزبەن «اۋىش» دەپ اتايتىن بولادى. بالكiم، كۇلەتiن دە بولار. مەيلi, كۇلە بەرسiن. ال سەن ءوز جاڭالىعىڭنىڭ اقيقات ەكەندiگiنە كامiل سەنەسiڭ. سەنبەگەندە!..

تۇركi حالقى ءوزiن قاسقىر-انادان تاراتادى. بiراق ول ونى ەشقاشان، قۇداي ياكي، ءتاڭiرi دارەجەسiنە كوتەرمەگەن-دi. تۇركiلەر ءوزiنiڭ قانشىق قاسقىر مەن شالاجانسار بالانىڭ نەكەسiنەن تاراعاندىعىن، بار بولعاندىعى، قۇدiرەتi شەكسiز جاراتقاننىڭ بiر كەرەمەتi دەپ قانا تۇسiنەتiن.

كونە مىسىر سەنiمدەرi مەن كەيiنگi ءۇندi-يران جانە سەميت دiندەرiنiڭ باستاۋىندا تۇرعان ءارi جەر بەتiندەگi ەڭ العاشقى مونوتەيستiك دiن سانالۋعا تيiس تاڭiرشiلدiك نەگە قاسقىر توتەمiنiڭ تاساسىندا قالىپ قويمادى؟ تۇركiدە نەگە الدىمەن ءتاڭiرi, سودان كەيiن عانا بارىپ قاسقىر اۋىزعا الىنىپ كەلدi?» - دەگەن ريتوريكالىق ساۋال قويىپ، وعان ءوز پىكىرىن قوساتىن عىلىمي ويىن ەرەجەسىن العا تارتادى.

مىنا ءبىر ۇزىندىدە اۆتوردىڭ عىلىمي ويى ودان ارى كونتسەپتسيالانىپ، تاعى ءبىر سونى ويدىڭ شەتىن قىلتيتادى: «كۇلكiلi بولسا دا ايتايىق، تاڭسارiدە مۇناراعا شىعىپ الىپ سارنايتىن مۇسىلمان ازانشىسىنىڭ بايىرعى بiر كەزدەردەگi دالالىق پرووبرازى دا سول سەرتتەن تايماس جiگiتتiڭ بەينەسiندەي كوكجال قاسەكەڭ ەدi» - دەگەن قازىرگى ۇستانعان ءدىنىمىز يسلامعا قارسى كۇپىر ويلار دا وقىرمانىن تىكسىنتەدى.

كونە تاريحتى الاشتىق دۇنيەتانىمعا عىلىمي-فيلوسوفيالىق رەاليزم ارقلى باعىندىرعان اۆتور قۇداي مەن قاسقىردى بىرىلىكتە الا وتىرىپ: «تۇيسiك الداماپتى. حريستياندار «ءتاۋرات» ارقىلى جەبiرەيلەردەن العان يۋدايزم قۇدايىنىڭ دا باستاپقى اتى «ياۋ» نەمەسە «اۋ» بولىپ شىقتى. اتاقتى «كiتاپحانانىڭ» اۆتورى، تاريحشى ديودور مۇسا عالايسسالامنىڭ سيناي تاۋىندا نەگiزگi ون قاعيدانى ياو نەمەسە ياۋ (ياحيا نەمەسە ياحۆە سوزدەرiنiڭ ءتۇبiرi) ەسiمدi قۇدايدان العاندىعىن جازادى (يممانۋيل ۆەليكوۆسكي، «ستولكنوۆەنيە ميروۆ»، روستوۆ-نا دونۋ، «فەنيكس» باسپاسى، 113-بەت). بايقايسىز با، تۇركiلiك قاسقىر توتەمi يۋدەي باۋىرلاردا جالعىز قۇداي دارەجەسiنە كوتەرiلiپ كەتكەن.

وسى جەردە ءتاڭiرiسiن تانىماي قالىپ، تۇركiلەر قاتەلەستi مە، الدە قاسقىردى قۇداي قىلىپ جiبەرiپ جەبiرەي اعايىندار الجاستى ما دەگەن ساۋال وزiنەن-ءوزi تۋىندايدى. ارينە، بۇل، بار بولعانى، وي ويىنى عانا، مۇنداي قاتەرلi سۇراقتىڭ تۋىنداۋى دا، بولۋى دا مۇمكiن ەمەس. بارiنە توسقاۋىل بiلمەس ادام قيالى عانا كiنالi ەدi. تۇركiلەر ءتاڭiرiسiن تانىماي قالعان جوق، ونىڭ مەيiرiم-شاپاعاتىنىڭ كورiنiسi رەتiندە نەبارى قاسقىر تۋرالى ميفتi ويلاپ شىعارۋمەن عانا شەكتەلدi. ال جەبiرەي حالقى بولسا ءوزiنiڭ جالعىز قۇدايعا دەگەن ىنتىزارلىعىن بايقاتىپ العان بولاتىن. ناتيجەسiندە باستاپقى دىبىستالۋىنداعى اۋ، كەيiنگi نۇسقالارىنداعى ياحۆە قۇداي دۇنيەگە كەلدi. ال اتى ون ءتۇرلi, مەيلi, ءجۇز ءتۇرلi بولسىن، جالعىز قۇدايدىڭ اتى اۋ-ياۋ نەمەسە ياحۆەدەن بۇرىن ءتاڭiرi بولعاندىعىن زەردەمiزدەن شىعارىپ الماساق بولعانى.

ەندi يۋدەي قۇدايىنىڭ باستاپقى ەسiمi نەلiكتەن اۋ بولاتىندىعىنا از-ماز توقتالا كەتەيiك. ول ءۇشiن جەبiرەي حالقىنىڭ مۇسا عالايسسالامنىڭ باسشىلىعىمەن مىسىر قۇلدىعىنان قاشقان كەزدە جەر بەتiندە كورiنiس بەرگەن وقيعالارعا، ولاردىڭ سەبەپتەرiنە ءۇڭiلۋ كەرەك. بۇل تابيعي اپاتتار جەر-انا بەتiندە بiرiنەن كەيiن بiرi قايتالانعان قاسiرەتتi ۋاقىتتار ەدi (قاسقىر ميفiندەگi قاندى قىرعىننىڭ «تاۋراتتىق»، ياكي جەبiرەيلiك نۇسقاسى دەپ تۇسiنگەن ءجون). جەرگە ءتونiپ كەلiپ قالعانداي بولعان اسپاندى الدەبiر قۇدiرەتتiڭ كۇشiمەن پايدا بولعان دىبىستىڭ كەرi لاقتىرىپ جiبەرگەنi دە راس. الدەنەشە تاۋلiك بويى قاراسىن كورسەتپەي قويعانداي بولعان كۇن دە سودان كەيiن قايتا جارقىراپ شىعا كەلگەن.

ول كەزدi ەسكi كiتاپتار «وزەندەر ارناسىنان اۋىتقىپ، تiك كوتەرiلگەن تەڭiزدەر قۇرلىقتى شايىپ كەتە جازداعان زامان ەدi» دەپ عىلىمي رەاليزم اعىمى ارقىلى الاش جۇرتىنا ءوزىنىڭ ينەللەكتۋالدى وينىن تاڭادى.

وسىلايشا، ءامىرحان بالقىبەك قاسقىر ميفi مەن توتەمiنiڭ ەڭ ازى ءۇش مىڭ جىلدان اساتىن تاريحى بار ەكەندىگىن عىلىمي-فيلوسوفيالىق رەاليزم اعىمى ارقىلى بىزگە دالەلدەپ بەرە الادى.

الدار كوسەدەن تامىر تارتقان تۇركى شايقى-بۇرقىلىق ادەبي ءداستۇرى ەكى رەت كاتوليكتىك-يسلامدىق مادەني-رۋحاني رەفورماعا ۇشىرادى. ساقالسىز فولكلورلىق كەيىپكەرگە (الدار كوسەگە) ارنالعان اۆتورلىق تۇركى پروزالىق مۇراسىن رابلە فرانكتىق-كاتوليكتىك مانەردە ءوز تۋىندىسىنا اينالىپ جىبەرسە، مۇسىلمان-جويىتتەر – «قوجا ناسرەددين» اتاندىرا سالدى. بۇل ءداستۇردى حح عاسىر باسىندا – بەيىمبەت مايلين ءتىرىلتىپ، 1970-1990 جىلدارداعى ۇلتتىق ادەبي پروتسەستە دۋلات يسابەكوۆ تۇرلەندىرە جالعاستىردى. قادىر ءمىرزاالى «باۋىرىم بالپاڭاي» پوەتيكالىق وبرازىن، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ «سۋدىر احمەت» پەرسوناجىن ومىرگە اكەلدى. الەمدىك ادەبيەتتانۋدا م.باحتين وسى «ادەبي فەنومەنگە» بايلانىستى تەك ونىڭ عىلىمي كوزگە ۇرىپ تۇراتىن بەتىن قالقىپ، فرانكتانعان «عىلىمي ايسبەرگتىك» تۇركى مۇراسىنىڭ كورىنبەس تۇسىنا وي جۇگىرتپەي، بار پەيلى ونىڭ كەي تۇسىن فرانتسۋزدى العا الا وتىرىپ، بىرىڭعاي سلاۆياندارعا بۇرۋدىڭ عىلىمي ارەكەتىن رابلە شىعارماشىلىعىنا قاتىستى جاسادى. قوجايناسىرلىق «اقىلدى اقماق» ادەبي ءۇردىسىن وسىلايشا ايار باتىس تۇركىلەردەن تىم الىستاتىپ جىبەردى.

پۋريزمگە بەيىم قازاق نەواحمەتشىلەرى الدىندا «كارناۆالدىقتى نەمەن (قانداي ءتول تەرمينمەن) الماستىرامىز؟» دەگەن نازارياتتىق ماسەلە تۇر. ءبىرى – شايقى-بۇرقىلىقتى، ءبىرى – قوجايناسىرلىقتى قۇپتار. ول جاعى – جەكە ماسەلە. ويتكەنى، ءازىلي-شايقىلىق پەن قوجايناسىرلىقتىڭ ءبىرى ء(تول ادەبيەتتانۋىمىزدا جەكە تەرمين رەتىندە تۇراقتانىپ) – تابيعاتىمىزعا جات حريستياندىق «كارناۆالدىقتى» دىلدىك تۇرعىدان الماستىرىپ، جاڭا سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋشىلىق زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولۋى كەرەك.

قوجايناسىرلىق «اقىلدى اقماق» ادەبي ۇردىسىندەگى ادەبي فەنومەن بەيبىت سارىباي – وزىنە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل ماقالا تەك وسى ماسەلەگە نەواحمەتشىلەردىڭ نازارىن اۋدارتۋ ءۇشىن نازارياتتىق جوسىقتا جازىلىپ وتىر.

بەيبىت سارىباي «وي قايشىلىعى» مەن «سەزىلەتىن ابسۋرد» ستيلدىك ايشىعى ارقىلى ءبىر وتباسىنىڭ باسىنا تۇسكەن «اقىرزاماندى» ءسوز ەتىپ، «ءبىر ەلى اۋىزعا ەكى ەلى قاقپاق» دەگەن اۆتورلىق ماسكانى ساناڭا ساق ەتكىزەدى. بەيبىت – قىتىقتاپ كۇلدىرمەيتىن، ويلانتا كۇلدىرەتىن  گيپپەررەاليست. ول وعاش ويدان وداعاي وقيعا تۋعىزىپ، قوعام مەن ونىڭ مۇشەلەرىن «پاروديالايدى». ەگەر ساتيرادا «وي قايشىلىعى» مەن «سەزىلەتىن ابسۋرد» ستيلدىك ايشىعى بولماسا، وندا مىڭ كۇندىك ەمەس، ءبىر كۇندىك «بۇرالقى كۇلكىگە» قۇرىلعان دۇنيە ومىرگە كەلگەنى دەپ بىلگەنىمىز ءجون. بەيبىتتىڭ شىعارماشىلىعى بۇنداي اۋمەسەر اۆتورلىق ۇستانىمنان اۋلاق. وسىلايشا ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندەگى قالامگەر وزىنە ءتان دەربەس فانتاستوگارمونيالىق الەمىن ومىرگە اكەلە العان.  الدار كوسەدەن تامىر تارتقان بەيىمبەتتىڭ شايقى-بۇرقىلىق ءداستۇرىن ادەبي مۇراگەرلىكپەن ءوز مانەرىندە ەشكىمگە ۇقساماي، وزگەنى قايتالاماي ۇلىقتاۋدى قازىرگى ادەبي پروتسەستە جۇسىپبەك قورعاسبەك، داۋرەن قۋات، بەيبىت سارىباي سياقتى قالامگەرلەر جالعاستىرىپ وتىر.

قازاق گيپپەررەاليزمى تەك تۇركى ەمەس، الەم ادەبيەتىنە شوقتىقتى تۋىندىلار سىيلاپ ۇلگەردى. ءارى ءوزىنىڭ بولاشاعى زور ەكەنىن تانىتا الدى. ءبىز سونىڭ كەي تۇستارىن عانا وسى مونوگرافياعا ەنىپ وتىرعان تاراۋشامىزدا ءسوز ەتتىك. وسى ۇلتتىق ادەبي پروتسەستە ءوزىن تانىتقان گيپپەررەاليستى ادەبي باعىت پەن ونىڭ عىلىمي-فيلوسوفيالىق، قۇداياتتىق ميستيكالىق، ءازىلي-شايقىلىق اعىمدارى ءوزىن قولعا الىپ، جان-جاقتى قاراستىرۋدى قازاق ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ الدىنا زور عىلىمي مىندەت ەتىپ قويىپ وتىر.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz