دۇنيەجۇزىندەگى حالىقتار اراسىندا جاپوندار اناسىنىڭ جاتىرىنان شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن كۇننەن باستاپ تازالىقتى جاقسى كورەدى دەگەن ءتامسىل بار. الايدا، ولار ايتىپ جۇرگەندەي جاپوندىقتاردىڭ تازالىققا بولعان ىنتاسى ەشقاشان ارعى اتا-باباسىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇر ەمەس. ول تۋرالى اڭگىمەنى 1970 جىلعى بۇكىل جاپونياعا قاپتاعان، ەتەك جايعان «قوقسىق سوعىسىنان» باستاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى.

1970 جىلدان ىلگەرى، جاپونيانىڭ وقۋ-اعارتۋى مەن ءبىلىمىنىڭ  نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، پروفەسسور تاكاحاشى «بەيشارا جاپوندىقتار» دەگەن كىتابىن جازادى. ول بۇل ەڭبەگىندە جاپوندىقتاردىڭ كەز كەلگەن جەرگە قوقسىق تاستاي سالاتىنى، جۇرگەن-تۇرعان جەرىندە كىشى دارەتكە وتىراتىنى، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاي بەرمەيتىنى جانە حايۋاناتتار باقشاسىنا بارعاندا اڭ-قۇستارعا بەي-بەرەكەت ازىق-تۇلىك بەرەتىنى سەكىلدى جاعىمسىز  قىلىقتاردى مىسال ەتىلگەن. سودان كەيىن وسىعان ۇقساس ءبىر جاعىنان ادەپسىز، بوقتىق ءسوزدى ءجيى ايتاتىنى، ءبىر جاعىنان ويلانباي، تولعانباي وتباسىن قۇرا سالاتىن سالت شىعىس ازيالىق ەلدەردە كەڭ ەتەك العان ەدى.

تاكاحاشىنىڭ «بەيشارا جاپوندىقتار» اتتى كىتابىنىڭ مۇقاماسى.

1955 جىلدان باستاپ، ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى، جاپونيا جاڭا دامۋ كەزەڭىنە قاراي قادام باسادى. دەمەك، ەكونوميكانىڭ تەز كوتەرىلۋى مەن ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ كوبەيۋى جاپونيالىقتارعا اقىلمەن، بىلىممەن سانالى تۇردە دامۋ، وركەندەۋ ورايىن الىپ كەلگەن بولسا دا، بىراق كوپ ساندى جاپوندىقتاردىڭ تۇرمىسى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتى سول باياعىسىنداي بولاتىن. ادامدار تاعى دا قوسىقتى قالايماقان تاستاي بەرەتىن.

1962 جىلى حالىق ۇيىمىنىڭ عيماراتىندا جيىن اياقتاعاننان كەيىن ادامدار تاستاپ كەتكەن قوقسىقتار.

1962 جىلى مەملەكەتتىك تەمىرجولى توكيا بەكەتى ماڭايىنداعى قوقسىقتار. بۇل كەزدە XVIII جازعى وليمپيادا ويىندارى باستالۋىنا ەكى جىل قالعان كەز ەدى.

1967 جىلى وساكا قالاسىنىڭ مولتەك اۋداندار اراسىنان اعىپ وتەتىن ارىقتار قوقسىق ۇيىندىسىنە اينالعان. ءتورت جىلدان كەيىن وساكا قالالىق اكىمدىگى بۇل ارىقتى تىندىرىپ، تۇزەپ جىبەرگەن.

جايشىلىقتا، بەي-بەرەكەت قوقسىق تاستاۋدان باسقا، قارا قارعاداي كوبەيگەن، قاناتىن كەڭگە جايعان ءوندىرىس وشاقتارى دا ەكولوگيالىق اپات الىپ كەلگەن ەدى. زاۋاتتاردىڭ رەتسىز سالىنۋى، ودان تاراعان گاز بەن بۋداقتاپ شىققان تۇتىندەر اتموسفەرانىڭ  اۋىر دارەجەدە لاستانۋىنا اكەلىپ سوعادى. استاناسى توكيانىڭ اۋاسىنىڭ لاستىعىنان كوشەدە جۇرگەن ادامنىڭ ءتۇرىن تانىماق تۇرماق، ولاردىڭ ساۋساقتارىن كورۋگە دە بولمايتىن دارەجەگە جەتكەن ەدى.

1960 جىلى ميى اۋدانى يوككاچى قالاسىندا كەڭ كولەمدى بەزگەك اۋرۋى تارايدى. بىراق كوپتەگەن ادامدار تاعى دا اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ اۋىر ەكەنىن قاپەرىنە دە المايدى. باستاۋىش مەكتەپ اندەردەرىندە ماتىنىندە زاۋىت ءتۇتىن بۋداقتاپ شىعىپ جاتقان زاۋىتتاردى تۇتىندەردى جاپونيانىڭ ءۇمىت نۇرىنا ۇقساتاتىن-دى.

1964 جىلى توكيا جازعى وليمپيادا ويىندارى كەزىندە كوپتەگەن ادامداردىڭ نازارىندا، ساناسىندا جاپون ەلىنىڭ تازا بولۋ كەزەڭىنىڭ باستالۋ نەگىزى بولدى. ساياساتكەرلەر جازدىق وليمپيادا ويىندارى جاپونيانىڭ گۇلدەنۋگە بەت بۇرعانىن شەتەلدىكتەرگە سەزىندىرۋدىڭ تاماشا ورايى دەپ ساناپ، ءبىر مەزگىل قوعامدىق ورتانى جاقسارتۋعا دەن قويادى. سونىمەن، توكيا جانە كەڭ كولەمدى «استانانى گۇلدەندىرۋ» مادەني شاراسىن باستاپ جىبەرەدى.

قالانى ءبىر تۇتاس رەتكە كەلتىرۋ قيمىلىنىڭ ەڭ ۇلكەن ناتيجەسى، كوشەلەرگە كوپتەگەن جاڭا تيپتەگى قوقسىق ساندىقتارى قويىلادى. قوقسىقتاردى ادامدار جول بويىنداعى قاقپاعى بار ساندىقتارعا سالىناتىن بولدى. قوقسىق تاسيتىن كولىكتەر ۇنەمى كەلىپ، توبە بولىپ ءۇيىلىپ قالعان قوقسىقتاردى تاسيدى.

قايتا-قايتا تۋىنداپ وتىراتىن قوعامدىق، ەكولوگيالىق ماسەلە جاپوندىقتاردىڭ باسىن ودان ارى اۋىرتىپ جىبەرەدى. 1970 جىلى جاپونيانىڭ 64-ءشى رەتكى ۋاقىتشا پارلامەنتتىڭ وتىرىسىندا 14 ءتۇرلى قوعامدىق اپاتتارعا ارنالعان زاڭ جوباسى ورتاعا سالىنادى. ءارى بۇل زاڭ قابىلدانادى.

مىنا سۋرەت بولسا، سول كۇنگى پارلامەنت وتىرىسىنىڭ سۋرەتى.

جاپونيانىڭ قالا كوشەلەرى: 

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى.

بۇگىنگى كۇندە جاپونياعا بارعاندار تازالىقتىڭ نە ەكەندىگىن شىنايى سەزىنە الادى. تازالىق جاپونيانىڭ ماركاسىنا باياعىدا اينالىپ كەتكەن. تازالىق تەك ءبىر ءبولىم ۇلكەن قالالاردا عانا ەمەس، ۇلكەندى، كىشىلى كوشەلەرگە دەيىن جالپىلاسقان. تازالىققا دەگەن قۇشتارلىق بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردەن تارتىپ، تومەندەگى قاراپايىم حالىققا دەيىن قالىپتاسقان. جاپونيانىڭ تازا بولۋى –  تەك قانا كورۋ سەزىمى، ءيىس سەزىمى جانە ءدام سەزۋى عانا ەمەس، بالكىم اۋادان تىنىس الۋدىڭ ءوزى تاۋعا بارىپ، ورمان ءىشىن ارالاپ جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى.

جاپونيانىڭ سۋ تازالىعى: 

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى.

مينەرال سۋعا ءتان ايتار بولساق، جاپونيادا اۋىز سۋعا دەگەن وتە تازالىق ولشەمى مەن باقىلاۋ جۇيەسى بار. بۇكىل قوعامدىق ورتادا قولدانىلاتىن سۋدىڭ بارلىعى مينەرال سۋ، ادامدار الاڭسىز ىشۋىنە بولادى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلعان كىر سۋمەن، ونەر كاسىپتەن شىققان لاس سۋلاردى دەر كەزىندە تازارتىپ، ءبىر جايلى ەتىپ وتىرادى. ءتىپتى قۇدىق سۋىنداعى اۋرۋ تۋدىراتىن باكتەريالاردى تازارتىپ، ونى دەر كەزىندە تىزگىندەيدى. ماسەلەن، توكيا قالا ورتالىعىنداعى جۋىندى مەن ونەر كاسىپتەن شىققان سۋلار اعاتىن ارىقتاعى سۋىنىڭ تۇنىقتىعىنان ارىقتىڭ ءتۇبى كورىنەدى. بۇل ارىقتاردا بالىقتىڭ ءار ءتۇرى توپ-توپ بولىپ ءجۇزىپ جۇرەدى.

جاپونيانىڭ بۇقارالىق تازالىعى: 

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى.

ءبىر قاراعاندا جاپونياداعى قالالاردىڭ وتە رەتتى، كوركەم ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. جول ۇستىندەگى ارى-بەرى جۇيتكىپ جۇرگەن كولىكتەر جاڭا، مەيلى ەسكى بولسىن تابيعي جىلتىراپ، تازا جۇرەدى. جاۋىن-شاشىن كەزدەرىندە دە كولىكتىڭ ءۇستى كىر-قوجالاق، ساتپاق بولعانىن كورمەيسىز. بۇدان باسقا ادامدى تاڭعالدىراتىن جەرى، كوشەلەرىندە تازالىق جۇمىسشىلارىن مۇلدە كەزدەستىرە المايسىز. ويتكەنى، تازالىقشىلار قالا تۇرعىندارى ورنىنان تۇرماي جاتىپ كوشەلەردى سىپىرىپ، مۋنتازداي  تازالاپ كەتەدى.

قوعامدىق دارەتحاناسى: 

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى.

جاپونيانىڭ قوعامدىق دارەتحاناسى تازالىعىمەن ايگىلى، باسقاداي جاعىمسىز ءيىس بولمايدى. تازالىق جۇمىسشىلارى دارەتحانالاردى تازالاۋ ادىسىنە وتە كوڭىل ءبولىپ، بۇلىڭ-بۇلىڭىنا دەيىن قالدىرماي تازالايدى. مۇنداي ورتانى كورگەن ادامدار وزدىگىنەن تازالىققا ەرىكسىز كوڭىل اۋدارىپ، امال بار دارەت جاساعاندا لاستاپ كەتپەۋگە تىرىسادى.

جاپونياعا كەلگەن ايەل ساياحاتشىلاردىڭ (تۋريستەر) كوڭىلىن كوتەرەتىنى دە دارەتحاناسى. ەڭ قىسىلتاياڭ توكيا مەترو اۋزى بولسىن، ياعني الىستاعى فۋدجي ايىرىعىندا بولسىن، ساياحاتشىلار دارەتحانا تابا المايمىن دەپ الاڭداماسا دا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى، كولەمىنىڭ ۇلكەندى-كىشى بولۋىنان ەمەس، جاپونيانىڭ قوعامدىق دارەتحاناسى مەن قوناقۇيلەردىڭ دارەتحاناسىندا اقىلى ەركىن دارەتحانا ورنالاستىرىلعان، وتە ىڭعايلى.

قوقسىقتى تۇرگە ايىرۋ:

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى.

جاپونيا الەم بويىنشا ەڭ نازىك جانە ەڭ مىقتى مەملەكەت. تانىستىرىلۋلارعا قاراعاندا، جاپونيا قوقسىقتى ءتورت تۇرگە بولەدى. كەيبىر ورىنداردا اۋەل دەسەڭ، 18 تۇرگە بولەدى ەكەن. يوكوگاما قالاسى جونىنەن الىپ ايتقاندا، قالا اكىمدىگى ارنايى 27 بەتتىك شاعىن كىتاپشا باسىپ شىعارىپ، حالىققا قالاي ىستەگەندە قوقسىقتى دۇرىس تۇرگە ايىرۋ تۋرالى ءتۇسىندىرۋ جۇرگىزىلەدى ەكەن. ەستۋگە قاراعاندا، بۇل قولدانبالى بەلگىلەمەلەر (ەرەجەلەر) قازىرگە دەيىن 518 تۇرگە جەتكەن. بۇدان جاپونيانىڭ قوقسىقتى تۇرگە ءبولۋ جانە ونى باسقارۋدا نەعۇرلىم ۇقىپتى ەل ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.

جاپونيادا باستاۋىش مەكتەپتەن باستاپ، بالالارعا قوقسىقتى تۇرگە ايىرۋ تاربيەسى جۇرىلەدى. ءارتۇرلى مەكتەپتەر ۇنەمى وقۋشىلارىن قوقسىقتى قالاي ءبىرجايلى ەتۋ ورنىنا اپارىپ كورسەتىپ وتىرادى ەكەن. وسىلاي ىستەۋ ارقىلى بالالارعا قوقسىقتى نە ءۇشىن تۇرگە ايىراتىنىن، ونى قالاي ءبىر جاقتىلى ەتىلەتىندىگىن، ونىڭ قالاي قايتالانىپ وتىراتىنى ۇيرەتىلەدى. جاپوندار بالالاردى بالا جاسىنان باستاپ مەكتەپ تاربيەسى، وتباسى تاربيەسى جانە قوعامنىڭ ىقپالىمەن قوقسىقتى قالاي تۇرگە ايىرۋ ساناسىن قالىپتاستىرادى.

قوقسىقتى باسقارۋدى ونان ارى كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن، كەيبىر ورىندار ۇلكەن كولەمى ايىپپۇل سالۋدى بەلگىلەگەن. زاڭسىز قوقسىق تاستاعاندارعا 2000 يەنادان باستاپ، 10000 يەناعا دەيىن ۇقساماعان دارەجەدە ايىپپۇل سالىنادى. كەي جەرلەردە ءىس جۇزىندە مۇنداي شارا بەلگىلەمەسى بولماعانىمەن، الايدا، ادامداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى باقىلاۋى جانە حالىقتىڭ ءوزىنىڭ سانا-سەزىمىنە بايلانىستى ءبىر جاقتىلى ەتىلىپ وتىرادى.

دەمەك، جاپوندار تازالىققا كوڭىل ءبولۋ، ەكولوگيانى قوعاۋ، قورشاعان ورتانى ساقتاۋ،  سىندى تاماشا سالتتى بالا جاستان قالىپتاستىرىپ، ونى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ماركاسىنا اينالدىرىپ العان.

وزگە ەلدىڭ باسىلىمىنان اۋدارعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz