ەدىل بويى مۇسىلماندارى دا ۋاححابيلىك لاڭنان تازا دەپ ايتا المايمىز. وتكەن جازدا تاتارستان ءمۋتيىنىڭ جارالانىپ، ورىنباسارى ۆ.ياكۋبوۆتىڭ ءولتىرىلۋى ونداعى ءدىني احۋالدىڭ قانشالىقتى ۋشىققانىن كورسەتەدى. مەن بىلەتىن ۆاليوللا ياكۋبوۆ تاتار حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن سالد-ءداستۇرىن، مادەنيەتىن جان-تانىمەن قورعاعان تۇلعا ەدى. ول ءوزىنىڭ داستۇرشىلدىك  باعىتى مەن ۋاححابيلىكتەن كەلەتىن قاۋىپتى قانداي بولاتىنىن «يسلام تراديتسي» اتتى ماقالاسىندا جازعان بولاتىن.  ول ماقالادا مىناداي جولدار بار: «ودناكو سپراۆەدەليۆوستي رادي نادو وتمەتيت، چتو رەفورماتورامي دۆيجەت سۆوە پونيمانيە پروبلەمى، ۆوسحيششەنيە پروتەستانتيزموم، رەفورمامي، حوتيا وني نە زادۋمىۆايۋتسيا، حوروشي لي رەفورمى، پولەزنى لي وني، كاك سوتنوسياتسيا س تاتارسكيم ەتنوسوم؟ ...زاداچا دنيا – پرەودولەنيە ەۆروتسەنتريزما ۆ پوزناني رەالنوستي، فورميروۆانيە ۋۆاجەنيا ك سوبستۆەننومۋ نارودۋ، ەگو دوستيجەنيام. يناچە جە ەتوت ستراننىي سيمبيوز ۆاححابيزما ي دجاديديزما، وبەدينيۆششيحسيا ۆ اتاكە نا مازحاب ي تراديتسيۋ موجەت پوبەديت، نو سرەدي وبەديتەلەي، كاك ەتو ۆسەگدا بىۆاەت، وستانۋتسيا تولكو ۆاححابيتى. نەوبحوديمو ترەزۆايا وتسەنكا، - رادي چەگو ي دليا كوگو زاتەنا ۆسيا ەتا ۆوزنيا، كومۋ ەتو ۆىگودنو ي چتو ناس جدەت. نەمەتسكۋيۋ ينتەلەگەنتسيۋ پريۆلەكالي ۆ فاشيزمە پاتريوتيزم ي ۆوزموجنوست رەۆانشا، نو ۆمەستە س نيمي وني پولۋچيلي منوگو ەششە چەگو.

ەدىل بويى مۇسىلماندارى دا ۋاححابيلىك لاڭنان تازا دەپ ايتا المايمىز. وتكەن جازدا تاتارستان ءمۋتيىنىڭ جارالانىپ، ورىنباسارى ۆ.ياكۋبوۆتىڭ ءولتىرىلۋى ونداعى ءدىني احۋالدىڭ قانشالىقتى ۋشىققانىن كورسەتەدى. مەن بىلەتىن ۆاليوللا ياكۋبوۆ تاتار حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن سالد-ءداستۇرىن، مادەنيەتىن جان-تانىمەن قورعاعان تۇلعا ەدى. ول ءوزىنىڭ داستۇرشىلدىك  باعىتى مەن ۋاححابيلىكتەن كەلەتىن قاۋىپتى قانداي بولاتىنىن «يسلام تراديتسي» اتتى ماقالاسىندا جازعان بولاتىن.  ول ماقالادا مىناداي جولدار بار: «ودناكو سپراۆەدەليۆوستي رادي نادو وتمەتيت، چتو رەفورماتورامي دۆيجەت سۆوە پونيمانيە پروبلەمى، ۆوسحيششەنيە پروتەستانتيزموم، رەفورمامي، حوتيا وني نە زادۋمىۆايۋتسيا، حوروشي لي رەفورمى، پولەزنى لي وني، كاك سوتنوسياتسيا س تاتارسكيم ەتنوسوم؟ ...زاداچا دنيا – پرەودولەنيە ەۆروتسەنتريزما ۆ پوزناني رەالنوستي، فورميروۆانيە ۋۆاجەنيا ك سوبستۆەننومۋ نارودۋ، ەگو دوستيجەنيام. يناچە جە ەتوت ستراننىي سيمبيوز ۆاححابيزما ي دجاديديزما، وبەدينيۆششيحسيا ۆ اتاكە نا مازحاب ي تراديتسيۋ موجەت پوبەديت، نو سرەدي وبەديتەلەي، كاك ەتو ۆسەگدا بىۆاەت، وستانۋتسيا تولكو ۆاححابيتى. نەوبحوديمو ترەزۆايا وتسەنكا، - رادي چەگو ي دليا كوگو زاتەنا ۆسيا ەتا ۆوزنيا، كومۋ ەتو ۆىگودنو ي چتو ناس جدەت. نەمەتسكۋيۋ ينتەلەگەنتسيۋ پريۆلەكالي ۆ فاشيزمە پاتريوتيزم ي ۆوزموجنوست رەۆانشا، نو ۆمەستە س نيمي وني پولۋچيلي منوگو ەششە چەگو. تاكيم وبرازوم، رەفورماتورى پوماگايا سەيچاس ۆاححابيتام ۋنيچتوجيت مازحاب ي سۆيازاننۋيۋ س نيم تراديتسيوننۋيۋ تولەرانتنوست تاتار، وستانۋتسيا نا ەدينە س ۆاححابيزموم سو ۆسەي ەگو وبسكۋرانتيستكوي پرەلەستيۋ پرەدساتۆلەني: انترومورفيچەسكيم پونيمانيەم بوگا، كسەنوفوبيەي ي نەتەرپيموستيۋ. موجەت بىت، لۋششچە ۋچيتسيا نا چۋجيح وشيبكاح ي نە پوۆتوريات پەستوۆانيا پۋست ي سۆوەگو «مۋسۋلمانسكوگو» نو ۆسە جە فاشيزما.»[1] ول وسى كۇرەستىڭ باسىندا بولدى جانە وسى جولدا ءوزىن قۇربان ەتتى.

ال، قازاقستاندا ۋاححابيلىك اعىمنىڭ دامىپ، تارالۋى وزگە ايماقتارعا قاراعاندا باسقاشا سيپات الدى. وزبەكستان مەن تاجىكستاندا، سولتۇستىك كاۆكاز بەن تاتارستاندا ۋاححابيلەرگە قارسى كۇرەسە الاتىن ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى بولدى. ال قازاقستاندا ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا مۇلدە قالماعان دەپ ايتۋعا بولاتىن ەدى. ونىڭ سەبەبى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا قارسى باعىتتالعان ساياساتى قازاق حالقىن ۇشتەن ەكىسىنىڭ جويىلۋىنا اكەلدى. ۇلت زيالىلار مەن ءدىن قايراتكەرلەرى تۇگەلگە جۋىق جويىلدى. ءبىرلى-جارىم قالعاندارىنىڭ جالپى حالىققا ىقپالى بولا قويعان جوق. ىقپال ەتۋگە اتەيستىك ساياسات مۇمكىندىك بەرمەدى. تەك ماڭعىستاۋ ولكەسىندە جىراۋلار قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ وزەگىن ۇستاعان تۇلعالار بولدى. ولاردىڭ سوڭى 1980 جىلدار باسىندا دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن حابارى بار ءدىندارلار قالمادى دەسە بولادى. ال مەدرەسەلەردە وقىپ، ءبىلىم العان مولدالار، ولاردىڭ ىشىندە «مير-ي اراب» مەدرەسەسىن بىتىرگەندەردىڭ دە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن حابار بولعان جوق. الايدا، ولار قازاقتىڭ داستۇرىنە قارسى دا بولعان جوق.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ  العاشقى ون جىلىندا سول كەزدەگى قازاقستان ءدىني باسقارماسىنىڭ ءمۋفتيى ر.نىسانباەۆ سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ بارلىعىنا دەرلىك قارسى تۇردى. سوعان قاراماستان، قازاقستانعا يسلام اتىن جامىلعان ءدىن اعىمدار كوپتەپ كەلە باستادى. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىندا قىسىمعا ۇشىراعان ۋاححابيلەر وكىلدەرى وزدەرىنىڭ جۇمىستارىنىڭ قازاقستان تەرريتورياسىندا جالعاستىردى. ونىڭ ۇستىنە شەت جەردەگى قازاقتاردان كەلگەن ح.التاي، م.بۇلىتاي سياقتى ءدىندارلار ماڭىنا توپتاسقان جاستار، ۋاقىت وتە كەلە،  ۋاححابيلىك اعىمنىڭ بەلسەندى تۋ ۇستارلارىنا اينالدى.

2000-جىلى ر.نىسانباەۆتىڭ قمدب باسشىلىعىنان كەتۋى ۋاححابيلەردىڭ بەلسەندى ارەكەتكە كوشۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ۋاححابيلىك باعىتتا ءدىني كادرلار دايىندايتىن بىرنەشە وقۋ ورنى اشىلدى. الماتىدا «رۋحانيات» ۋنيۆەرسيتەتى مەن «تايبا» كوللەدجى، شىمكەنتتە «قازاق-كۋۆەيت» ۋنيۆەرسيتەتى مەن «قازاق-اراب» ۋنيۆەرسيتەتى، ساراعاش قالاسىنداعى «سمانوۆتار مەدرەسەسى» ۋاححابيلىك باعىتتاعى ءدىن قىزمەتكەرلەرىن دايىنداۋدى قولعا الدى. بۇل ۇدەرىستەن كەيبىر مەملەكەتتىك جوعارعى وقۋ ورىندارى دا قالىس قالعان جوق . مىسالى، 2002 جىلى تامىز ايىنىڭ  19-29 ارالىعىندا اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتە «يسلام ورتالىق ازيادا: تاريحى جانە قازىرگى كەزەڭ» دەپ اتالاتىن كونفەرەنتسيا ءوتتى.  كونفەرەنتسيانىڭ باس ۇيىمداستىرۋشىلارى يسلام ەلدەرىنىڭ ليگاسى (باس حاتشىسى ابدۋللا يبن ابۋ ال-مۋحسين ات-تۋركي) مەن اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بولدى. بۇل كونفەرەنتسياعا رەسمي ۇيىمدار تاراپىنان كوڭىل ءبولىنىپ، اقپارات مينيسترلىگىنىڭ دەپارتامەنت باستىعى ع.تەلەبەكوۆ قاتىسادى.

بۇل كەزەڭدەگى ۋاححابيلەر ارەكەتى جان-جاقتى ۇيىمداسقان سيپات الدى. قازاق رۋحانياتىنا ىقپال ەتە الادى دەگەن جازۋشىلار، عالىمدار قاجىلىققا اپارىلىپ، ۋاححابيلەر ۋاعىزدارىنىڭ  ىقپالىنا ءتۇسىپ جاتتى. ال ونداي الداۋعا تۇسپەي، قازاق رۋحانياتىن قورعاۋعا ۇمتىلعان ساناۋلى عانا تۇلعالار قالدى. ۋاححابيلەر وزدەرىنە قارسى شىعاتىن توپتى ىدىراتۋمەن شەكتەلىپ قالعان جوق.  سونىمەن بىرگە، ۋاححابيلەر جولىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيتىن عىلىمي ىزدەنىستەر دە جۇرگىزىلە باستادى. حانافي مازحابىنىڭ يسلام ءدىنىڭ وركەندەۋىنە تيگىزگەن كەرى ىقپالى مەن سالافيلەردىڭ يسلامداعى ەڭ پروگرەسسيۆتى باعىت ەكەندىگىن دالەلدەگەن كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. ۋاححابيلەر ىقپالىنا تۇسكەن عىلىم وكىلدەرى مەن جۋرناليستەر، جازۋشىلار ۋاححابيلەردى قولداپ ماقالالار جازا باستادى.    بۇل ارەكەت ءوزىنىڭ ۋلى جەمىسىن بەردى. قازىرگى كۇنى قازاق جانە قازاقستاندا تۇراتىن مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ۋاححابيلەردىڭ جەتەگىندە كەتىپ وتىر. مۇنىڭ قازاق حالقىنا قانداي «جاقسىلىق» اكەلگەنىن 2011-2012 جىلدارى ەلىمىزدە ورىن العان ءدىني-ەكسترەميستىك توپتاردىڭ تارپىنان جاسالعان تەررورلىق  ارەكەتتەر كورسەتىپ بەردى. سوعان قاراماستان، ۋاححابيلەر-سالافيلەر  ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا تىيىم سالىنعان ءدىني اعىمدار ساناتىنا كىرمەي وتىر. مەملەكەتتىك ورگاندارعا كىرىپ العان ۋاححابيلەر وكىلدەرى وزدەرىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى كۇرەسىن توقتاتقان جوق. تىيىم سالماق تۇگىل حالىق اراسىنا ۋاححابيلىك يدەولوگيانى تاراتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالىنا اينالعان «اسىل ارنا» تەلەارناسى ءوز جۇمىسىن جالعاستىرۋدا. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءالى كۇنگە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى قايسى ەكەندىگىن انىقتاي الماعاندىعىن كورسەتەدى. ونىڭ باستى سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ وزەگى سوپىلىق ءىلىمدى يسلامعا جاتپايدى دەگەن ۋاححابيلەر تۇجىرىمى بولىپ وتىر. راس، ءبىزدىڭ شاريعاتتاعى جولىمىز حانافي مازحابىندا، سەنىمدىك جولىمىز يمام ماتۋريدي جولىندا دەپ ايتا باستادىق. ودان ارى قازاق حالقىنىڭ بۇكىل ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە نەگىز بولعان سوپىلىق جولدىڭ تۇركىلىك باعىتى – ياساۋي جولى مويىندالماي كەلەدى.

قورىتا ايتقاندا، ۋاححابيلىكتىڭ تمد ەلدەرى اۋماعىنا تارالۋ تاريحى وسىنداي. ءبىز بۇل ماسەلەگە تەرەڭدەپ بارماي، ءۇستىرتىن شولىپ وتتىك. سونىڭ ءوزى ۋاححابيلىك يدەولوگيا ىقپالىنىڭ  حالىق ءالى ساناسىنا ىقپالىنىڭ باسەڭدەمەگەنىن كورسەتتى. مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. ول ءالى كۇنگە ءوز تاۋەلسىزدىگىن الماعان مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ۋاححابيلىكتى وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسىنىڭ نەگىزگى يدەولوگياسىنا اينالدىرماق نيەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولىپ وتىر. ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى وسى ءدىني-ساياسي ۇدەرىستە قازاقستاننىڭ بەلسەندى رول اتقارا باستاعانىن كورۋىمىزگە بولادى. قازىرگى كۇنى قازاق جەرىندە دايىندالعان تەرروريستىك توپتار سولتۇستىك كاۆكازدا، اۋعانستان جەرىندە، سيريادا اركەت ەتۋدە. بۇل قازاقستاننىڭ ىشكى ءدىني-رۋحاني احۋالىنىڭ قاۋىپتى شەپكە جاقىنداپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى.

زىكىريا جانداربەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

تۇركىستان قالاسى

سوڭى

Abai.kz