«اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەرەكشە
نازار اۋدارۋىمىز قاجەت».
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ.

قازاق ەلى ۇلانعايىر دالانىڭ ەجەلگى ەگەسى. دەمەك، ەلدىڭ ورلەپ جەتىلۋى، دامۋ دەڭگەيى اۋىل احۋالىنا تاۋەلدى. سونىمەنەن ولشەنىپ، انىقتالىپ كەلدى دە. بۇگىنگى تاڭدا اۋىلدىڭ جاعدايى  وڭالدى دەۋگە ەرتەرەك، ونىڭ نازار اۋدارۋدى قاجەتسىنىپ وتىرعانى ايدان انىق. كوكتەمگى تاسقىن سۋ ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن اۋماعىنا قيىنشىلىقتار اكەلدى. تابيعات انانىڭ بۇل سىناعىنان قاجەتتى ساباق الىنسا، سۋ قورى – اۋىل سالاسىن وڭالتۋدىڭ باستى باعىتى ەكەنى ەلەنىپ-ەسكەرىلسە كانە.

وسى زاماندا كەڭ بايتاق جايىلىمدار قازاق ءھام موڭعول دالاسىندا عانا قالىپتى. وزگە ەلدەردە جوقتىڭ قاسى. اتا ءداستۇرىمىز – مالدى جايىلىمدا جايۋ بىزگە دە قيىنداۋ. ويتكەنى، سۋ قورى ماسەلەسى ءالى كۇنگە شەشىلگەن جوق.

نەگە؟ الەمدىك كليمات جىلىنا ءتۇستى. مۇحيت دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى مەن قۇرلىقتاعى مىڭداعان تەڭىز، كولدەردىڭ تارتىلۋىنا سول كليماتتىڭ جىلىنۋى سەبەپكەر. مىسالعا ءوزىمىزدىڭ اباي وبلىسىندا شىڭعىستاۋ وڭىرىنەن اعاتىن جەتى كىشى وزەننىڭ ءبارى دەرلىك تارتىلىپ قالدى. سۋ تاپشىلىعىنىڭ ۇلكەن سەبەبى – شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋى. ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى وسىنىڭ ءبىر ايقىن مىسالى. باستاۋىن تيان-شان مۇزدىعىنان الاتىن قارت ەرتىس وزەنىنىڭ دەڭگەيى تومەندەپ، ەكى جاعالاۋىنداعى القاپتار قۇرعاپ بارادى.

نەگىزى، سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدەۋ ءارى ءتيىمدى پايدالانۋ الەمدىك پروبلەما. جەر ءۇستى سۋلارى 50 پايىزعا ازايعان. ساراپشىلار 2030 جىلعا قاراي الەمدىك سۋ قورىندا تاپشىلىق 40 پايىزعا جەتۋى مۇمكىن دەيدى. ال توعىز ميلليارد حالىقتى اسىراۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن 60 پايىزعا جانە سۋ قورىن 15 پايىزعا ۇلعايتۋ قاجەت بولماق. تەحنيكالىق سۋ قورىنىڭ جايى وسىنداي. تازا اۋىز سۋدىڭ تاپشىلىعى دا ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتقا جاتادى. جەر بەتىنىڭ 70 پايىزى سۋمەن جابىلعان بولسا دا، تۇششى سۋ ونىڭ نەبارى 4 پايىزىن عانا قۇرايتىنى بەلگىلى.

2023 جىل، 1 قىركۇيەكتە قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى قۇرىلدى. ەلىمىزدەگى سۋ قورىن پايدالانۋ جانە قورعاۋ، سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ، ونى ۇنەمدەۋ وسى مينيسترلىكتىڭ قۇزىرەتى ەندى.

ءبىزدىڭ اباي وبلىسى شولەيت ايماققا جاتادى، قىسى دا ۇزاق. ءتورت تۇلىك مالدى قىستان امان-ەسەن الىپ شىعۋ ءۇشىن ءشوپ-جەمنىڭ جەتكىلىكتى قورى بولۋى شارت. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە كومبيكورم دەلىنەتىن جەمنىڭ مولدىعىنان مال باسى قىستان تارىقپاي-اق شىعاتىن. قازىرگى تاڭدا اۋىل تۇرعىندارى جەم تۇگىلى ءشوپتىڭ وزىنە زار بولىپ قالدى. باعاسى اسپانداپ تۇر، جىلدان جىلعا قىمباتتاي تۇسۋدە. ونى شەشۋدىڭ امالى قايسى؟

شەتەلدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، ونىڭ امالى – سۋارمالى تەحنولوگيا ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ايتالىق، گوللانديا، گەرمانيا سياقتى ەۋروپا ەلدەرىندە جەم-ءشوپ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلگەن. ولار مالدارىن ليۋتسەرن، كلەۆەر، ەسپارتسەت، قالا بەردى، جيتنياك سياقتى ەكپە شوپتەرمەن اسىراپ كەلەدى. ەڭ قىزىعى، ەكپە ءشوپ بار بولعانى 5-10 گەكتارعا عانا ەگىلەدى، بىراق ءونىمى استا-توك. قالايشا؟ تىڭايتقىش سالۋ، ۋاقىتىندا سۋعارۋ سياقتى اگروتەحنيكالىق امالدار قۇتقارادى. اسىرەسە، يزرايل مەملەكەتىنىڭ تاجىريبەسى كەرەمەت. ءشول دالادا وتىرىپ، جەمىس-جيدەك پەن كوكونىس ەكسپورتتاپ تابىسقا كەنەلىپ وتىر. ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى، سۋدى ۇنەمدەپ، تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگياسىن مىقتاپ يگەرگەن.

سونىمەن، وتاندىق اۋىلشارۋاشىلىعى تاۋارىن وسىرۋگە كەرەگى – سۋ، سۋ جانە سۋ! ونسىز ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ مۇمكىن ەمەس.  سۋ تاپشىلىعىمەن كۇرەس –  عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنان باستالسا يگى. سوندا عانا ەلىمىزدىڭ سۋ سالاسى جاعدايىن انىقتاپ، ءتيىمدى ءىس-شارالار قابىلداۋعا مۇمكىندىك تۋماق.

ەل ەكونوميكاسىنىڭ سالالارى اراسىندا، اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى سۋ رەسۋرستارىنا تاۋەلدى. ول الەمدىك سۋ رەسۋرستارىنىڭ 70 پايىزىن تۇتىنادى ەكەن. بىراق بۇل سالادا سۋ ىسىرابىنىڭ دەڭگەيى وتە جوعارى دەيدى ماماندار. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار دەگەنگە سۋ رەسۋرستارىنىڭ مامانى سامەت ىقىلاسۇلى  بىلاي دەپ ايتادى: «سۋارمالى جەرلەردەگى ەگىس القابىنا ەگىلەتىن داقىلدار قۇرامىن قايتا قاراۋ. كۇرىش، ماقتا سەكىلدى سۋدى كوپ تالاپ ەتەتىن داقىلدار ەگىلەتىن القاپتى مەيلىنشە ازايتۋ. شارۋا قوجالىقتارىنا سۋدى ليميتپەن ءبولۋدى قاتاڭ تارتىپكە كوشىرۋ. يزرايل قولداناتىن تامشىلاپ سۋعارۋ ءتاسىلىن كەڭ كولەمدە ەنگىزۋ. سۋارمالى جەرلەرگە ينۆەنتاريزاتسيا جۇرگىزۋ، ونداعى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ. ...تاراز قالاسىنداعى گيدرومەليوراتيۆتىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىن قالپىنا كەلتىرۋ».

«سۋارمالى تەحنولوگيا» دەگەننەن شىعادى، وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى ىسكە قوسىلىپ، شىعىندى اقتاعان بەسقاراعاي اۋدانى، امىرە قاشاۋباەۆ سوۆحوزىنىڭ، جاڭاسەمەي اۋدانى، دوستىق سوۆحوزىنىڭ، ءۇرجار مەن ماقانشى اۋداندارىنىڭ سۋارمالى القاپتارى، سول سياقتى شار سۋ قويماسى قانداي ەدى؟ مىنە، جەم-ءشوپ دايارلاۋ جولى وسى، سوندا مال ءونىمى توڭىرەگىندە سان الۋان اگروفيرمالار ءوز-وزىنەن پايدا بولار ەدى-اۋ. قازىر تەحنولوگيا ءتىپتى قارىشتاپ كەتتى، كوكتەمدە سۋ قورىن جيناپ، تابيعاتقا تاۋەلدى بولماۋدىڭ جولدارى تارام-تارام.

جوعارىدا اتالعان سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگىنىڭ كوپتەگەن جوبالاردى قولعا الىپ جاتقانى قۋانتادى. تاياۋدا مينيستر نۇرجان نۇرجىگىتوۆ اباي وبلىسىندا جاڭادان بەس سۋ قويماسىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز دەپ مالىمدەدى. اتاپ ايتقاندا، ءۇرجار اۋدانىندا كەلدىمۇرات جانە كوكتەرەك وزەندەرىندە، كوكپەكتى اۋدانىندا كىشى بوكەن وزەنىندە، اقسۋات اۋدانىندا قارعىبا جانە بازار وزەندەرىندە جاڭا سۋ قويمالارى بوي كوتەرمەكشى. دۇرىس-اق.

بىراق بۇلاردىڭ قاي-قايسى دا ءىرى سۋ قويمالارى. سونىمەن قاتار، «شاعىن سۋ قويمالارى» دەگەن اباي وبلىسى دەڭگەيىندە باستاما كوتەرىلسە، شاعىن توعاندار سالىنسا كەرەمەت بولار ەدى. بيىلعى سۋ تاسقىنى زاردابى ەسىمىزدە، قانشاما ەلدى مەكەندەردى سۋ شايىپ، قانشاما جولدار ءبۇلىندى دەسەڭىزشى. ەگەردە ءار اۋىل ماڭىندا سۋ جينالاتىن قاراپايىم توعاندار بولسا، مۇنداي اپاتتىڭ الدىن الۋ مۇمكىندىگى مولايارى ءسوزسىز.

مەنىڭ تۋعان اۋىلىم بودەنەلى ەرتىس جيەگىندە ورنالاسقان. اۋىلدىڭ ەكى جاعىن دا تابيعي كانال – ارنا وراپ جاتىر. كوكتەمدە سول ارنالارعا سۋ تولادى دا، بىرەر اپتادا ەرتىسكە قايتا اعىپ كەتەدى. ەگەردە ارنانىڭ ەكى باسىنا بەتون سۋ تىرەگىش قۇيىلسا، بولدى، ءبىتتى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار جاز بويى سۋعا قارىق بولار ەدى. ايتالىق، كارتوپ، كوكونىس سالۋ، قۇس ءوسىرۋ، بالىق ءوسىرۋ دەگەندەي ءتۇرلى تىرلىكتەر جاندانباعى ءسوزسىز. مىنە، وسىنداي تابيعي ارنالار قاي  اۋىلدا جوق دەيسىز. سولاردان توعان جاساۋ كەرەك-اق. بىراق ونى جاساۋعا اۋدان، وبلىس دەڭگەيىنەن كومەك اۋاداي كەرەك. سول ءۇشىن «شاعىن قويما» نەمەسە «شاعىن توعان» دەگەن ارنايى قور اشىلسا، جوعارىدا ايتىلعانداي، وبلىستىق باستاما كوتەرىلسە دەگەن ۇسىنىستى جەتكىزگىم كەلەدى.

ايتا وتەرى، بۇرىنعى قازاقتار مۇلدەم ەگىن سالماعان دەگەن جاڭساق تۇسىنىك بار. سەنسەڭىز، شولەيت دالا تۇرعىندارى ەگىنگە جارامدى جەرلەردى جاقسى بىلگەن، ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەر بويىنا توعان تۇرعىزىپ، سۋارمالى القاپتار جاساۋدىڭ شەبەرى بولعان.

تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان،
جاسىنان وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان.
بي بولعان، بولىس بولعان ونەر ەمەس،
ەڭبەكتىڭ بۇدان وزگە ءبارى جالعان، –

دەپ اباي ايتقانداي، ەگىن سالۋ ونەرىنىڭ قىرى-سىرىن جەتە مەڭگەرگەن ادامدار بارشىلىق بولعان. توعاندا كوكتەمدە جينالعان سۋدى ناقتىلى ۋاقىتىندا ەكى يا ءۇش رەت جىبەرىپ، ەگىستىكتى قاندىرىپ الۋ – جاۋىن جاۋسىن، مەيلى، جاۋماسىن بىتىك ەگىننىڭ كەپىلى. قۇر ءسوز بولماسىن، ايتا كەتەيىن، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى ەجەلدەن وسى ءتاسىل ارقىلى ارپا، بيداي جيناپ وتىرعان. سۋ ىسىرابى بولماعان. ەگىن سالۋدىڭ دالالىق ءتاسىلىن وسى اۋداننىڭ تۇرعىنى ءبىر قاريا (ەسىم-سويىن ۇمىتتىم) تاپتىشتەپ جازىپ قالدىرىپتى. سول ەستەلىك كىتاپتى وقىپ، ويپىرماي دەپ، قاتتى تاڭ قالعانىم بار. دالالىق كەرەمەت تەحنولوگيانى قازىرگى تاڭدا نەگە قولدانباسقا؟ ءسويتىپ، توعان تاسىلىمەن اتام قازاق ەجەلدەن وزەندەر القابىن جايقالتىپ، بىتىك ەگىن ورىپ وتىرعان كورىنەدى. دەمەك، وزەن بويىنداعى جەم-شوپتىك داقىلدار ەگۋگە قولايلى القاپتاردا ارنايى شارۋا قوجالىقتارىن قۇرۋدىڭ ەرتە-كەشى جوق.

سۋ – تىرشىلىكتىڭ كوزى. عالىمدار سۋ دەفيتسيتى دەپ كوپتەن دابىل قاعۋدا.  تۇششى سۋدىڭ ۇلكەن كوزى – جەر استى اعىندارى. بىلەتىندەردەن سەمەيدىڭ قاراعايلى ورمانى استىندا تەڭىزدەي مول سۋ بار دەگەندى ۇنەمى ەستىپ كەلەمىز. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ: «ەلىمىز ءۇشىن سۋدىڭ ماڭىزى مۇناي، گاز نەمەسە مەتالدان كەم ەمەس» دەيدى. ولاي بولسا، مينيسترلىكتەر تاراپىنان ارتەزيان سۋى جاتپاي-تۇرماي ىزدەستىرىلسە، سەمەيدەگى گەولوگيالىق بارلاۋ كوللەدجى سۋ قورىن ىزدەيتىن مامانداردى دايارلاۋدى قولعا السا قۇبا-قۇپ.

اۋىل احۋالىن قايتسەك وڭالتامىز دەگەن سوزىمىزگە قايتا ورالايىق.

تاياۋدا سەناتتاعى پارلامەنتتىك تىڭداۋعا كەلگەن جاۋاپتى مامان  شوپ ءوندىرۋ 6,1 پايىزعا ازايدى دەي كەلە، بىلاي دەپ مالىمدەدى: «اتاپ ايتسام، وسىمدىك شارۋاشىلىعى ءارتاراپتاندىرۋدى قاجەت ەتەدى. وندا قولدانىستا ارتتا قالعان اگروتەحنيكالار باسىم، اۋىسپالى ەگىس قاعيدالارى دۇرىس ساقتالمايدى، توپىراق قۇنارلىعى تومەندەۋدە. ...مال شارۋاشىلىعىنىڭ وسال تۇسى – جەم-ءشوپ بازاسىنىڭ السىزدىگىندە.  ەلىمىزدە مال ازىعى زووتەحنيكالىق نورمادان 2 ەسە از وندىرىلەدى. جايىلىمداردىڭ 20-دان 60 پايىزعا دەيىنگى بولىگى توزعان، ال جايىلىمدىق القاپتاردىڭ 42 پايىزى سۋلاندىرۋدىڭ جوقتىعىنان پايدالانىلماۋدا».

احۋال ازىرگە وسىنداي. ونى وڭالتۋ قامىندا ۇكىمەت تاراپىنان تالاي جوبالار قابىلدانىپ، وراسان قارجى دا قۇيىلدى.  بىراق ناتيجەلەر شامالى. كەزىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى بولعاندىقتان بىرەر وي-پىكىرىمدى ورتاعا سالا كەتەيىن. اۋىلدى كوتەرۋگە عالىمدار، فەرمەرلەر، كاسىپكەر، ىسكەرلەردىڭ قالىڭ توپتارى بىرىگە وتىرىپ، ماكروەكونوميكالىق باعدارلاما جاساۋى كەرەك. اۋىل ينفراقۇرىلىمىن سونىڭ اياسىندا دامىتۋ كەرەكتىگى ءسوزسىز.  ۇلان-عايىر جايىلىمدار ەڭبەكشى حالىققا قايتارىلىپ، سۋبسيديا، كرەديتتەر ادىلەتتى جانە وندىرىسكە نۇكتەلى تۇردە قۇيىلۋى كەرەك. بۇدان بولەك، ەڭبەك ادامىنىڭ، اسىرەسە، مالشى ادامداردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ماڭىزدى. اگرووندىرىستى زامانعا ساي دامىتۋدى شەشۋ –  مامان كادرلار (اگرونوم، مال دارىگەرى، ينجەنەر، گيدروتەحنيك جانە ت.ب.) ءىسى. بۇل رەتتە سەمەي قالاسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارىن دايارلايتىن وقۋ ورنىن اشۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى. وسى ايتىلعان ۇسىنىستار امەريكانى اشۋ ەمەس، بار بولعانى – الەمدىك تاجىريبە. ەۋروپادا اۋىل مەن قالا قالاي تەڭەسكەنىن كورىپ وتىرمىز.   ونىڭ ۇستىنە، اۋىلدى كوتەرۋ تەك ەكونوميكا بولا المايدى، قازاق حالقى ءۇشىن بۇل رۋحاني-يدەولوگيالىق ماسەلە ەكەنىن قاداپ ايتايىق.

الەمدىك تاجىريبە دەگەننەن شىعادى، اگروبيزنەس پەن اگرويندۋستريا تۋىن جەلبىرەتكەن ەلدەر بارشىلىق. بۇل ەكەۋىنە وزگە ءوندىرىس سالالارىن  بەيىمدەلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن شىعاراتىن جۇزدەگەن زاۋىتتار اشقان اۆستراليا، كانادا، گوللانديا، يزرايل، موڭعوليا، وزبەكستان سياقتى مەملەكەتتەر كىمنەن كەم. كىندىگى اۋىلعا بايلانعان ەلدە جۇمىسسىزدىقتى اۋىزدىقتاۋ قيىنعا سوقپاي وتىر. ەڭ ءتاۋىرى، ازىق-تۇلىككە تاۋەلدىلىك، قارجى داعدارىسى دا جوقتىڭ قاسى.  تۇرلى تاۋارلار مەن جوعارى تەحنولوگيالار ءوز-وزىنەن اعىلماق. ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا ۇرىنعان الىس-جاقىن ەلدەر وزدەرى ۇسىنباعاندا قايتەدى.  ءسويتىپ، اباي اتامىزدىڭ:

ەگىننىڭ ەبىن،
ساۋدانىڭ تەگىن
ۇيرەنىپ، ويلاپ، مال ىزدە! –

دەگەن وسيەتىنىڭ وزەكتىلىگى كەمىگەن جوق، قايتا ارتا تۇسۋدە.

قورىتا ايتقاندا، اۋىل-ايماقتاردا قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشۋگە بەلسەنە كىرىسەتىن كەز كەلدى دەگەن ويدامىن. قازاق دالاسى ەكولوگيالىق تازا ازىق-تۇلىك كومبەسى بولىپ كەلدى، سولاي بولا دا بەرمەكشى.  «اۋىل – ەل بەسىگى» دەگەن انشەيىن ايتىلا سالعان جاساندى ءسوز ەمەس. اۋىل-ايماق گۇلدەنسە، ەلىمىزدىڭ دە گۇلدەنەرى  سوزسىز.

اسان وماروۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz