«ءبىزدىڭ ءبارىمىز پارلامەنت دەپۋتاتى بولا الامىز، ءتىپتى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى بولا الامىز. بىراق، ەشقايسىمىز ونەر ادامى بولا المايمىز. وسىلاي بولعاندىقتان دا ونەر ادامى ءبىزدىڭ ەمەس، ءبىز ونەر ادامىنىڭ قولىنان سۇيەمىز».

 مۇستافا كەمال اتاتۇرىك،

 تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى.

كۇنشۋاقتى وڭتۇستىك وڭىرىنەن تالانتتى ونەر تارلاندارىن كوپتەپ كەزىكتىرە الاسىزدار. سولاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – جۇمات شانين اتىنداعى شىمكەنت قالالىق اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ اقساقال اكتەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، «پاراسات»، «بارىس» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى ساپارباي وتەمىسوۆ دەسەك، استە جاڭىلىسا قويماسپىز. ءبىز بۇگىن سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان قازىنالى قاريا جايىندا از-كەم اڭگىمە وربىتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

تاعدىر دەگەن قىزىق تا قاتال عوي. وتەمىس پەن گۇلجاننىڭ وتباسىندا تۋعان توعىز بالانىڭ ءبارى ءارتۇرلى دەرتتەن بىرىنەن كەيىن ءبىرى شەتىنەي بەرىپتى. ونىنشى پەرزەنت بولىپ دۇنيە ەسىگىن اشقان ءسابي ساپارباي ەسىمىن يەلەنەدى. اتا-اناسى ونىڭ ساپارى وڭ، عۇمىر جاسى ۇزاق بولسىن دەگەن شىعار، بالكىم. سۇراپىل سوعىستىڭ ورتا تۇسى. 1943 جىلعى 3 قاڭتاردا (كەيبىر دەرەكتەردە 3 مامىردا) سول كەزدەگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى بوستاندىق اۋدانىنىڭ باسساي (گلاۆاساي) اۋىلىندا كىشىگىرىم شىلدەحانا وتەدى. قۋانىشقا جينالعان جۇرتشىلىق بۇل شاڭىراقتا بۇدان بىلاي ۋايىم-قايعى بولماۋىن تىلەپ تاراسادى. الايدا، ارادان ءبىر جىل وتەر-وتپەستە مومىن مۇسىلمان ءارى اقىنجاندى وتاعاسى وتەمىس قاريا ناماز ۇستىندە باقيلىققا اتتانعان ەكەن.

اجەسى كومۋستى – قىرعىز قىزى تۇعىن. تامىلجىتا ءان سالاتىن. قوبىز تارتىپ، كۇي شەرتەتىن. اكەسى وتەمىس تە قاراجاياۋ ەمەس، ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن اقىنجاندى ازامات-تىن. «تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى» دەگەندەي، ساپارباي دا جاستايىنان ونەر-بىلىمگە ايرىقشا قۇشتار بولىپ ەر جەتەدى. باتىرلار جىرى مەن عاشىقتىق داستانداردى جاتا-جاستانا وقيتىن. دومبىرا تارتىپ، اۋەلەتىپ ءان شىرقايتىن. اۋىلداستارىنا «ءانشى بالا» اتانعان ول بيگە دە كەتارى ەمەس-ءتىن. شىمعان تاۋىنىڭ عاجايىپ اسەم تابيعاتىنا، فلوراسى مەن فاۋناسىنا تاڭقالا تامساناتىن. قىرلارى مەن سايلارىن شارلاپ كەزۋدەن استە شارشامايتىن. دوستارىمەن بىرگە شارباق سۋ ەلەكتر ستانساسى مەن ونىڭ ماڭايىنداعى بەس-التى ادامنىڭ قۇلاشى ازەر جەتەتىن الىپ شىنار اعاشىنىڭ جانىندا ءجيى ساۋىق-سايران قۇراتىن. شىرشىق وزەنىنە شومىلىپ، سىلدىراپ اققان ءمولدىر كاۋسار بۇلاقتاردان ءشولى قانعانشا سۋ ىشەتىن. ءوزىنىڭ وسىنداي كەرەمەت جەرۇيىقتا تۋعانىن ماقتانىش، مەرەي تۇتاتىن.

بوزبالا اۋدان ورتالىعى – عازالكەنت قالاسىنداعى اباي اتىنداعى №1 مەكتەپ-ينتەرناتتى ويداعىداي ءبىتىرىپ شىعادى. سول تۇستا شىمكەنتتىك تەاتر ۇجىمى بوستاندىق اۋدانىنا گاسترولدىك ساپارمەن بارىپ قالادى. ولار قويعان «ايمان – شولپان»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك» سپەكتاكلدەرىن تامسانا تاماشالاعان جاس جىگىت ساحنا ساڭلاقتارىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتەدى. ايشا ابدۋللينا، جۇمابيكە سەرىكباەۆا، (قىز جىبەك), مۇحتار وتەباەۆ (تولەگەن), جۇسىپبەك تۇرسىنوۆ (بەكەجان), جۇمات ءشانيننىڭ تۋعان ءىنىسى – اكىش شانين (بازارباي), وتىزباي جۇمابەكوۆ (شەگە), سەيىت دوسماعامبەتوۆ، حاديشا سازانتاەۆا، ەركىن سادىقباەۆ سىندى ساناتكەرلەرمەن ەتەنە تانىسادى. تەاتر ارتىستەرىمەن بىرگە اۋىل-ايماقتاردى ارالاعان ساپارباي كەلەشەكتە سولارداي اكتەر بولۋدى ارماندايدى. وسى ماقساتپەن شىمكەنت شاھارىنداعى وبلىستىق بىرىككەن دراما تەاترىنا جۇمىس ىزدەپ كەلەدى. بۇل 1959 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى تۇعىن.

جاس جىگىت ءۇش جىلداي ۋاقىت ساحنا قىزمەتشىسى – رەكۆيزيتوردىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. گريمەركادا قونىپ جۇرەدى. تەاتر ديرەكتورى يسااك ميحايلوۆيچ بەرەششۋك پەن گيتيس-ءتىڭ تۇلەگى، تەاتر رەجيسسەرى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى عاينيجامال حايرۋللينا وعان شىنايى قامقورلىق پەيىل تانىتادى. ءسويتىپ، كوپشىلىك بولىپ ماسسوۆكاعا قاتىسۋمەن قوسا-قابات اراگىدىك كىشىگىرىم رولدەردە ويناي باستايدى. وسىلايشا رەكۆيزيتوردىڭ كومەكشىسى رەتىندە 30 سوم، ساحناعا شىققانى ءۇشىن 30 سوم، بارلىعى – 60 سوم ايلىق جالاقى الىپ جۇرەدى. تەاتر ترۋپپاسىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ اۋدان، قالا، وبلىستارىمەن قوسا-قابات قىرعىزستان، وزبەكستان، قاراقالپاقستانعا گاسترولدىك ساپارعا شىعادى.

1961 جىلى تەاتر ۇجىمى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ «قاراگوز» تراگەدياسىن قويعان. سوندا كلاسسيك جازۋشى جۇمابيكە سەرىكباەۆا (قاراگوز), مۇحتار وتەباەۆ، وتىزباي جۇمابەكوۆ (اسان), راۋشان دوسجانوۆا ء(مورجان) سەكىلدى ساحنا ساڭلاقتارىنا وزىندىك باعاسىن بەرگەن. باسقوسۋدان كەيىن شاي ۇستىندە جارىقتىق مۇقاڭنىڭ جۇگىرىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ساپاربايعا قاراتا: «جاقسى جىگىت ەكەنسىڭ»، – دەپ ايتىپ، ونىڭ باسىنان سيپاپ، ارقاسىنان قاققانى بار.

1962 جىلدىڭ مامىراجاي مامىر ايىندا تەاترعا اتاقتى رەجيسسەر اسقار توقپانوۆ كەلگەن. قايىرىمدى عاينيجامال اپكەسى جاس جىگىتتى اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعامەن تانىستىرىپ، ودان وقۋعا تۇسۋىنە كومەكتەسۋىن سۇرانادى.

ارنايى جوعارى كاسىبي ءبىلىم الۋدىڭ قاجەتتىگىن اڭعارعان ساپارباي 1963 جىلى ارمان قالا – الماتىعا اتتانادى. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنىڭ (كەيىننەن الماتى تەاتر جانە كوركەمسۋرەت ينستيتۋتى، الماتى تەاتر جانە كينو ينستيتۋتى دەپ اتالعان، قازىرگى تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسى) اكتەرلىك فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى اتانادى. قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي رەجيسسەر، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور اسقار توقپانوۆتىڭ سىنىبىندا ءتالىم-تاربيە الىپ، ساحنا ونەرىنىڭ قىر-سىرىنا ابدەن قانىعادى. سول سەبەپتى اكتەردىڭ «توقپانوۆتىڭ توقپاعىنان» توسىلماي وتكەنىن ءجيى تىلگە الاتىنى بار. ول جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن جاس اكتەردى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى تەاترعا قىزمەتكە قالدىرادى.

الايدا، 1967 جىلى اكتەر ماماندىعىن مەڭگەرگەن جوعارى ءبىلىمدى جاس مامان اناسىنىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى كۇنشۋاقتى وڭتۇستىك وڭىرىنە ورالعان. وبلىستىق بىرىككەن دراما تەاترىندا ەڭبەك ەتەدى. سول جىلعى 15 قاراشادا شىمكەنت وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ بۇيرىعىمەن اكتەرلىك شەبەرلىك پەن شىعارماشىلىق قىزمەتتى ودان ءارى دامىتۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا وبلىستىق بىرىككەن دراما تەاترى قازاق جانە ورىس دراما تەاترلارى بولىپ ەكىگە بولىنگەن. بىراق، قازىرگى شىمكەنت قالالىق ورىس دراما تەاترى ورنالاسقان عيماراتتا بىرگە قىزمەت ىستەۋدى جالعاستىرا بەرگەن.

ءسويتىپ، جاس ماماننىڭ قيىن دا قىزىقتى ءومىرى مەن ونەر جولى باستالادى. كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ داۋىرىندە سالىنعان بۇل عاجايىپ تەاتر عيماراتىنىڭ ماڭىندا ۆاسيلي اندرەەۆيچ ليۆەنتسوۆ پەن جامالبەك شايمەردەنوۆ سىندى وبلىس باسشىلارى وتىرعىزعان قوس شىنار جاپىراعىن كەڭ جايىپ، جايقالىپ ءوسىپ تۇراتىن. سول ءبىر تالشىبىقتار بۇگىندە قۇشاق جەتپەس بيىك بايتەرەككە اينالعان. ساپارباي وتەمىسوۆ تە قازىر الگى شوڭ شىنارلارداي تولىسىپ، شىڭدالا تۇسكەن تانىمال تۇلعا.

تەاتر تارلانى ءوزىنىڭ ءومىر، ونەر جولىندا ساحنادا 200-دەن استام سان الۋان كەيىپكەردى سومداعان. سونىڭ ىشىندە ول ويناعان كەيىپكەرلەرىنە توقتالاتىن بولساق، جازۋشى-دراماتۋرگتەر – مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ پەن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى لەونيد سەرگەەۆيچ سوبولەۆپەن بىرلەسىپ جازعان «ابايىندا» – اباي، «ەڭلىك – كەبەگىندە» – كەبەك، ابىز، «قاراگوزىندە» – سىرىم، نارشا، «تاڭعى جاپىراعىندا» – باقتىعۇل، «ايمان – شولپانىندا» – الىبەك، كوتىبار، جۇمات ءشانيننىڭ «ارقالىق باتىرىندا» – ارقالىق، قابانباي، بەيىمبەت ءمايليننىڭ «شۇعاسىندا» – ءابىش، بەيىمبەت مايلين مەن عابيت ماحمۇتۇلى مۇسىرەپوۆ بىرلەسىپ جازعان «امانگەلدىسىندە» – پەتر لوگينوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى – اقتوقتىسىندا» – اقان سەرى، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋىندا» – قاراباي، تاحاۋي احتانوۆتىڭ «انتىندا» – ساۋران، ءابجاپپار ابىشەۆتىڭ «ماديىندە» – ءمادي، بەرقايىر ءامانشيننىڭ «جاقياسىندا» – جاقيا، باكىر تاجىباەۆتىڭ «انا جۇرەگىندە» – ارمان، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «كەگىندە» – سەرى، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «سوكرات تۇنىندە» – سوكرات، نۇرلان ءورازاليننىڭ «شىراق جانعان تۇنىندە» – ساعىش، مارحابات بايعۇت پەن شويبەك ورىنبايدىڭ بىرلەسىپ جازعان «تولە بي – قارلىعاش اۋليەسىندە» – قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدى سومداعان.

رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا قالالارىنا گاسترولگە شىققان كەزدە ارىپتەستەرىنىڭ اۋزىنان: «تالاي سىرىمدى كورىپ ەدىك، سەنىڭ سىرىمىڭ داۋىل بولدى. ءورت بوپ ورتەنىپ كەتە مە دەپ قورقىپ كەتىپ ەدىك»، – دەگەن ءسوزدى تالاي رەت ەسىتكەن. وسىلايشا سىرىمنىڭ بەينەسى ساكەڭ ءۇشىن «جۇلدىزدى ءرول» بولىپ، «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» قۇرمەتتى اتاعىن الۋىنا سەپتىگى تيگەن ەكەن.

1982 جىلى شانيندىكتەر «اقان سەرى – اقتوقتىنى» ساحنالاعان كەزدە ونى تاماشالاۋعا شىمكەنتكە ارنايى كەلگەن وسى درامالىق تۋىندىنىڭ اۆتورى عابيت مۇسىرەپوۆ: «شاكەن ايمانوۆتان كەيىن اقانىمدى كورە الماي ءجۇر ەدىم. مىنە، بۇگىن اقانىم ءتىرىلدى عوي!» – دەپ تەبىرەنە تامسانعانى بار.

1987 جىلى دراماتۋرگ، ستسەناريست، كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ميحايل فيليپپوۆيچ شاتروۆتىڭ (مارشاك) «سوندا عانا جەڭەمىز» دراماسىن ساحنالاعان رەجيسسەر جاقىپ وماروۆ باستى ءرولدى ورىندايتىن اكتەر ماسەلەسىنە كەلگەندە ويلانباستان ساكەڭە توقتاعان. ساپارباي وتەمىسوۆ – كەڭەستىك كەزەڭنىڭ كۇن كوسەمىن بەدەرلەگەن قازاقستانداعى ءۇش اكتەردىڭ ءبىرى. دۇنيەجۇزى پرولەتارياتىنىڭ كوسەمى ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ (ۋليانوۆ) ءرولىن سومداۋ ءۇشىن ايانباستان تەر توككەن تۇلعا. 141 بەتتىك تەاتر تۋىندىسىن ساحنالاۋ ءۇشىن اكتەرگە التى اي ۋاقىت دەمالىس بەرىلگەن. پرەمەراعا ماسكەۋدەن بەس رەت ارنايى كەلگەن تەاتر سىنشىلارى: «ساپارباي وتەمىسوۆ – قۇبىلىس تۋدىرعان ءرول. ءوز كوزىمىزگە ءوزىمىز سەنبەي وتىرمىز. پەرەفەريا تەاترى محات تەاترىنان، ساپارباي وتەمىسوۆ تانىمال تەاتر جانە كينو اكتەرى، رەجيسسەر، رسفسر حالىق ءارتىسى، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ قوس دۇركىن لاۋرەاتى الەكساندر الەكساندروۆيچ كالياگيننەن اسىرىپ وينادى. مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنۋ كەرەك!» – دەپ تاڭ-تاماشا بولعان ەكەن. الايدا، 1989 جىلى ۆ.ي.لەنين ءرولىن ءساتتى سومداعانى ءۇشىن «لۋچشيە ليۋدي رەسپۋبليكي» دەگەن التىن توسبەلگىمەن شەكتەلىپ قانا قويعان.

نيكولاي ۆاسيلەۆيچ گوگولدىڭ «ۇيلەنۋىندەگى» پودكەلەسيندى سومداعان ساكەڭدى ماسكەۋلىك تەاتر سىنشىلارى: «رەسەي تەاترلارىندا سىزدەي پودكولەسيندى كەزدەستىرمەدىك»، – دەگەن ەكەن.

الماتىعا جاساعان گاسترولدىك ساپارىندا كۇن كوسەم بەينەسىن بەدەرلەگەن اكتەردىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعان ۇستازى – اتاقتى اسقار توقپانوۆ: «شاكىرتى ۇستازىنان وزدى» دەگەن وسى ەكەن عوي»، – دەپ تاڭداي قاعا تامسانعان. ارىپتەسى قادىر جەتپىسباەۆ تا اسقان ريزاشىلىق پىكىرىن ايانىپ قالماعان.

1981 جىلى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى ورىنباسارى كلارا تولەندىقىزى ءالىپوۆا ونى تەاتر ديرەكتورى لاۋازىمىنا ۇسىنىپ، بىرەر جىلدا وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا باسشى بولاسىڭ دەگەن ەكەن. الايدا، ساپارباي وتەمىسوۆ بۇل ۇسىنىسقا قارسىلىق بىلدىرگەن.

1982 جىلى الماتىداعى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى قالماحان ەسەنبيەۆ ونى كيەلى ونەر ورداسىنا شاقىرىپ، ءتورت بولمەلى پاتەردىڭ كىلتىن ۇسىنعاندا دا اكتەر سول كەزدەگى استاناعا بارماي قالعان.

1982-1983 جىلدارى قويىلعان ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ «ءماديىن» تاماشالاعان اۆتور ساكەڭە: «ءمادي سەنداي-اق بولعان شىعار»، – دەپ ءوزىنىڭ ريزاشىلىق پەيىلىن بىلدىرگەن ەكەن.

رەجيسسەر مۇحتار قامباروۆ ساحنالاعان «قورعاسىندى داۋىل» سپەكتاكلىندەگى ءوز بەينەسىن كورگەن باۋىرجان مومىشۇلى: «مەنىڭ جاس كەزىمە قاتتى ۇقسايدى ەكەنسىڭ»، – دەگەن العىس سەزىمىن جەتكىزگەن.

كەزىندە اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى اسانباي اسقاروۆ: «جىگىتتەر، ءاسانالى ءاشىموۆ – كسرو حالىق ءارتىسى بولسا، ساپارباي وتەمىسوۆ – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى. بىراق، ساپاربايدىڭ ويناعان اباي، ءمادي، سىرىمىن ءاسانالى ويناي المايدى. ونىڭ ارتىقشىلىعى – كينوسى. ال كينوعا اكتەر دە، شاحتەر دە، ۆاحتەر دە، بوكسەر دە تۇسەدى. ونەردىڭ اكەسى – تەاتر»، – دەپ تامسانعان تۇعىن.

تاعى ءبىر كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى جۇمابەك تاشەنوۆ ساپارباي وتەمىسوۆتى «شىمكەنتتەگى شانين اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ ۇلى اكتەرىنە، ساحنانىڭ ءپىرى مەن باقىتىنا» بالاعانى بار.

1984 جىلى تەاتردىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويى اتاپ وتىلەتىن تۇستا ءبىر توپ ارتىستەر ۇجىمداعى جاعداي جايلى جوعارىعا ارىز جازعان ەكەن. وندا ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ «ءمادي» سپەكتاكلىن قوياتىن كەزدە تەاتر ديرەكتورى 5000 سوم، رەجيسسەر جاقىپ وماروۆ 3000 سوم جىمقىردى دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. شىمكەنت قالاسىنداعى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ساپارباي وتەمىسوۆكە قاتىستى اجىراسقان ارتىستەر مەن ءوزىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىن پارتيا قاتارىنا قابىلدادى. سول سەبەپتى ءبىز پارتياعا وتپەي قالدىق دەلىنگەن. الايدا، كەيىننەن بۇل نەگىزسىز جالا دالەلدەنگەن جوق. وسى ارىزدىڭ سالدارىنان تالاي اكتەر العالى تۇرعان قۇرمەتتى اتاقتارىنان ايىرىلىپ قالعان. بۇل وقيعاعا بايلانىستى عابيت مۇسىرەپوۆ، ءالجاپپار ابىشەۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ وزدەرىنىڭ رەنىشتەرىن بىلدىرگەن ەكەن.

باتىس، شىعىس، ورىس كلاسسيكالىق تەاتر تۋىندىلارىنىڭ اراسىنان ۆيليام شەكسپيردىڭ «يۋري تسەزارىندا» – كاسكو، «اساۋعا تۇساۋىندا» – ليۋچەنتسيو، فريدريح شيللەردىڭ «زۇلىمدىق پەن ماحابباتىندا» – پرەزيدەنت (وبلىستىق ورىس دراما تەاترىندا قويىلعان), نيكولاي ۆاسيلەۆيچ گوگولدىڭ «ۇيلەنۋىندە» – پودكولەسين، انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆتىڭ «شيە باۋىندا» – لوپاحين، بەرتولدت برەحتىڭ «كاۆكازدىڭ بور شەڭبەرىندە» – ازداق، شىڭعىس تورەقۇلۇلى ايتماتوۆتىڭ «بەتپە-بەتىندە» – سمايىل، «ارمانىم – اسەلىمىندە» – ءىلياستى بەدەرلەگەن.

تانىمال تەاتر تارلانىن اسىرەسە، ابايدى ايرىقشا ايشىقتاعان اكتەر رەتىندە ورىندى باعالايمىز. ساكەڭ اباي بولىپ حالقىمىزدىڭ دانالىعى مەن ۇلىلىعىن بارىنشا جارقىن تانىتتى. سىرىم بولىپ ماحاببات بيىگىنە شىقتى. اقان بولىپ ويشىل سەرىنىڭ ادالدىعىن پاش ەتتى. ءمادي بولىپ ادىلەت ءۇشىن ايانباي كۇرەستى.

ساپارباي وتەمىسوۆ – وزىندىك ءۇنى مەن ءتۇرى، ءسوزى مەن قيمىل-ارەكەتى ۇندەستىك تاپقان ابىز اكتەر. ونىڭ ساحنادا بەينەلەگەن كەيىپكەرلەرىنىڭ كورەرمەن جادىندا ۇزاق ساقتالىپ قالۋىنىڭ سىرى دا وسىندا. قاشاندا ەرەن ەڭبەك ەسكەرۋسىز قالمايدى. 37 جاسىندا قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى اتانعان. ساكەڭ «پاراسات» وردەنىمەن، وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن مەرەيتويلىق مەدالىمەن ماراپاتتالعان. حالىقارالىق، بۇكىلوداقتىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى تەاتر بايقاۋلارىنىڭ بىرنەشە دۇركىن ديپلومانتى اتانعان. 1990 جىلى تاشكەنتتە وتكەن گاسترولدىك ساپارىندا وزبەك كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان.

ساپارباي وتەمىسوۆ شىعارماشىلىعىن بىرقاتار اقىن، جازۋشى، سىنشىلار ءوز ەڭبەگىنە ارقاۋ ەتكەن. ليۋدميلا يۆانوۆنا بوگاتەنكوۆانىڭ «ۋسلىشات ي پونيات چەلوۆەكا»، تانىمال تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعايدىڭ «ساحنا ساڭلاقتارى»، ت.وتەباەۆتىڭ «تەاتر سىرى»، تەاتر رەجيسسەرى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور مامان بايسەركەنوۆتىڭ «قويىلىم جانە قولتاڭبا»، جازۋشى سەرىك ءجانابىلدىڭ «ساحنا ساردارى» كىتاپتارى – سولاردىڭ ساناتىندا.

تەاتر تارلانىنىڭ عۇمىرناماسىندا اسىرەسە، ۇلى اباي بەينەسىنىڭ الاتىن ورنى ايرىقشا ەكەنى اقيقات. ول ستسەناريىن بيكەن ريموۆا جازعان «اباي – ايگەرىمدە» (1982) بالا ابايدى، جازۋشى، دراماتۋرگتەر – مۇحتار اۋەزوۆ پەن لەونيد سەرگەەۆيچ سوبولەۆتىڭ «اباي» تراگەدياسىندا دارا ابايدى، يرانبەك ورازباەۆتىڭ (يران-عايىپ) «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟!» دراماسىندا جۇرەگى تىلىمدەلگەن دانا ابايدى دارىپتەيدى. جالپى، ساكەڭ – ابايدى ساحنادا سومداۋ ءۇشىن 30 جىلدان استام ۋاقىت سارپ ەتكەن اكتەر. وسى ورايدا ونىڭ تورتكۇل الەمگە تانىلعان قازاقتىڭ كەمەڭگەر كلاسسيك جازۋشىسىنىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن التى رەت وقىپ شىعۋعا تۋرا كەلگەنىن تىلگە تيەك ەتەيىك. ءوزىنىڭ «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟!» دراماسىن تاماشالاعان يرانبەك ورازباەۆ (يران-عايىپ): «مىنە، مەنىڭ ابايىم!» – دەپ اكتەرگە العىس ايتقان. 2012 جىلى استانادا وتكەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ مادەنيەت كۇندەرىندە وسى قويىلىمدى كوزىمەن كورگەن تانىمال تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي: «گەني! ۇلىسىز!.. جەر قوينىنا كەتكەن اكتەر اعالاردىڭ ارۋاعى كەشىرسىن! ساحنادا سىزدەن اسقان اباي بولعان جوق. ساپارباي وتەمىسوۆ – دارىنداردىڭ ىشىندەگى دارىنى، سيرەكتەردىڭ ىشىندەگى سيرەگى. ساپاربايداي ساڭلاق اكتەردى ساقتايىق»، – دەگەن بولاتىن.

ءوزى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى تاپجىلماي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءتول تەاترىنىڭ ۇيىمشىل ۇجىمى، شىرايلى شىمقالا، وبلىس پەن رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى اراسىندا ۇلكەن سىي-قۇرمەت پەن ابىروي-بەدەلگە بولەنگەن جان. ۇلى دانىشپان اقىنعا ارنالعان ۇلكەندى-كىشىلى ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا ۇدايى جۇرەتىن ونى جۇرتشىلىق «بۇگىنگىنىڭ ابايى» دەپ دارىپتەيدى.

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلداردا مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (قازىرگى وقۋ) ستۋدەنتتەرگە اكتەرلىك شەبەرلىك جايلى ءدارىس وقىعان. كەيىننەن ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى ۇسىنعان قىزمەتتەن دە باس تارتقانى بار.

كيەلى ونەر وكىلى ءومىرىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارى دا از ەمەس. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وعان ارىپتەس اعالارى بىرنەشە مارتە قاستاندىق تا جاساعان كورىنەدى. بىردە الماتىدان قايتقان كەزىندە ىشىمدىككە الدەبىر ۋلى زات قوسىپ بەرىپ، ءبىر ولىمنەن قالعانى بار. پويىزدان تۇسكەن سوڭ ايالدامادا 14 ساعات بويى ۇيىقتاپ قالىپتى. كەزدەيسوق كورىپ قالعان تانىستارىنىڭ ءبىرى ونى ۇيىنە اكەلگەن. مۇنى كىم ىستەگەنىن اكتەردىڭ ءىشى سەزگەن سىڭايلى.

وسى وقىس وقيعادان كەيىن ساپارباي اعا ارىپتەستەرىن دامحاناعا شاقىرىپ، ىزەتتىلىك كورسەتكەن. وكىنىشكە وراي، ارىپتەس اعالارىنىڭ ءبىرى وڭ جاق كوزىنە الدەبىر قاتتى زاتپەن ۇرعان. سول سوققىدان كەيىن كوزىنە ءتورت رەت وتا جاساتقانىمەن، ءبارىبىر ءبىر كوزى كورمەي قالعان. قاسكۇنەمدى سوتقا بەرمەي، ىشتەن تىنعان. وكىنىشكە وراي، ول كىسى ساكەڭمەن ولە-ولگەنشە قاستاسىپ، ۇستاسىپ وتكەن.

1995 جىلى ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جەزقازعاندا وتكەن رەسپۋبليكالىق تەاترلار فەستيۆالىنە شىمكەنتتەگى جۇمات شانين اتىنداعى قازاق دراما تەاترىن قوسپاي قويعان. تەاترلار فەستيۆالىن تاماشالاۋعا بارعان ساپارباي وتەمىسوۆ سول كەزدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت مينيسترىنە: «تەاتر فەستيۆالىنەن ءبىزدى نەگە شەتتەتىپ قويدىڭىزدار؟ سىزگە مينيستر ورىنتاعى لايىق ەمەس دەپ ەسەپتەيمىز!» – دەپ ايتقان. سول سەبەپتى دە بولسا كەرەك، ساكەڭە الايىن دەپ تۇرعان «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى» قۇرمەتتى اتاعى بەرىلمەي قالعان.

اكتەردە ارمان تاۋسىلعان با؟! ساكەڭ گاملەت، وتەللو، كورول ءليردى ساحناعا الىپ شىقپاعانىنا ىشتەي وكىنەدى.

جاڭا ءححى عاسىردىڭ باسىندا استاناداعى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى تەاتردىڭ ىرگەسىن قالاعان جاقىپ وماروۆ تا ساكەڭدى قىزمەتكە شاقىرعان. بىراق، ول بۇل جولى دا وزىنە ۇسىنىلعان ءتورت بولمەلى پاتەردىڭ كىلتىنەن باس تارتقان. كۇنشۋاقتى وڭتۇستىگىن تابيعاتى سالقىنداۋ سولتۇستىككە قيعىسى كەلمەگەن شىعار، بالكىم.

ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋىنا اينالعان كەيىپكەرىمىز كيەلى ونەردە عانا ەمەس، ومىردە دە ونەگەلى جان. الپىس جىلدان استام ۋاقىت وتاسقان زايىبى – سارا نىعمەتقىزى ەكەۋى ەكى ۇل، ەكى قىز تاربيەلەپ، ولاردان بىرنەشە نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان عازيز جاندار. قىزى اينۇر – سكريپكاشى، نەمەرەسى جانەل – الماتىداعى كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى مۋزىكا مەكتەبىنىڭ تۇلەگى. ساكەڭ قولى سەلت ەتكەندە نەمەرەلەرىن جەتەكتەپ، قالا ساياباقتارى مەن دەمالىس ورىندارىن ارالاعاندى جانى قوش كورەدى. بۇعان قوسا-قابات ول كىسى تورتكۇل الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى سپورت ءتۇرى سانالاتىن فۋتبول دەسە دەلەبەسى قوزاتىنداردىڭ قاتارىندا. قىزۋقاندى جانكۇيەر رەتىندە شىمكەنتتىك «ورداباسى» كاسىبي فۋتبول كلۋبىنىڭ جەڭىسىنە قۋانىپ، ۇتىلسا مۇڭايىپ قالادى. ونىڭ سۇيىكتى كومانداسى بىلتىر ءوز تاريحىندا تۇڭعىش رەت ەل چەمپيونى اتانىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارعانى بار.

تاريحى باي تەاتردا كەزىندە حاديشا بوكەەۆا، ءامينا ومىرزاقوۆا، ايشا ابدۋللينا سىندى تانىمال ونەر مايتالماندارى ەڭبەك ەتكەن. 1972 جىلى بۇل ونەر ورداسىنا رەجيسسەر، دراماتۋرگ، تەاتر قايراتكەرى جۇمات تۇرعىنبايۇلى ءشانيننىڭ ەسىمى بەرىلگەن. 1984 جىلى تەاتر ۇجىمى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان. 2014 جىلى تەاتر «ءنۇرسات» شاعىناۋدانىنداعى جاڭا عيماراتقا كوشىرىلگەن. 2015 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنا «اكادەميالىق» مارتەبەسى بەرىلگەن. 2018 جىلى قالالىق ونەر ۇجىمىنا اينالعان. 2021 جىلى 10 جەلتوقساندا تەاتر عيماراتىنىڭ الدىنا جۇمات ءشانيننىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. بۇگىندە بۇل تەاتر ەگەمەن ەلىمىزدەگى ەلەۋلى ونەر ۇجىمدارىنىڭ بىرىنەن سانالادى.

تەاتر تارلانىنىڭ وسىدان ون جىل بۇرىنعى 70 جاسقا تولعان مەرەيتويى ءسان-سالتاناتپەن اتاپ وتىلگەنى جادىمىزدا. شىمقالانىڭ باس تەاترىندا وتكەن شىعارماشىلىق كەشتە ايتۋلى اكتەر ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىمەن بىرگە ساحنالىق قويىلىمدار قويعان. ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن مونولوگ وقىپ، «جەلسىز تۇندە جارىق اي» ءانىنىڭ اۋەنىمەن تىڭدارماندارعا كەرەمەت كوڭىل-كۇي سىيلاعان. ەندى ءبىر كەزدە اقان سەرى بولىپ ۇكىلى دومبىراسىمەن اۋەلەتىپ ءان شىرقاعان. شىعارماشىلىق كەشتە كورەرمەندەر نازارىنا «وڭتۇستىكفيلم» ستۋدياسى تۇسىرگەن «شىرشىقتىڭ شىنارى» دەپ اتالاتىن دەرەكتى فيلم ۇسىنىلعان.

مەرەيتويلىق سالتانات بارىسىندا قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەگەن سول كەزدەگى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءالي ابدىكارىمۇلى بەكتاەۆ وعان رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس، قازاقستان ەلدەرىنىڭ ۇلكەن حالىقارالىق «ۇزدىك ادامدار» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ديپلومى مەن مەدالىن تابىس ەتىپ، ەستەلىك سىيلىق ۇسىنعان. الماتىدان ارنايى ات تەرلەتىپ كەلگەن اشىربەك سىعاي مەن داريعا تۇرانقۇلوۆا ءتارىزدى تانىمال ونەرتانۋشى عالىمدار جۇرەكجاردى ىزگى تىلەكتەرىن جەتكىزگەن. كۇنشۋاقتى وڭتۇستىك وڭىرىندەگى بارلىق تەاترلاردىڭ وكىلدەرى دە توي يەسىن جارىسا قۇتتىقتاعان. ونەرسۇيەر قاۋىم دا قاراپ قالماي، ايرىقشا سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، ايتۋلى اكتەردىڭ قۇشاعىن گۇلگە تولتىرعان. اعايىن-تۋىستارىنىڭ اتىنان «تەمىر تۇلپار» تارتۋ ەتىلگەن. مەرەيتويلىق ءراسىم «نۇرا» تويحاناسىندا ودان ءارى جالعاسىپ، وندا دا ىزگى تىلەك ايتۋشىلاردىڭ قاتارى كوپ بولعان.

بىلتىر 80 جاسقا تولعان مەرەيتويى اتاپ ءوتىلدى. شىمقالاداعى تەاتر مەن كىتاپحانالاردا شىعارماشىلىق كەشتەرى ءوتتى. يىعىنا شاپان جابىلىپ، سىي-سياپات كورسەتىلدى.

الايدا، ءبىز اڭگىمە ارقاۋى ەتكەن «بۇگىنگىنىڭ ابايى» اتانعان ساپارباي وتەمىسوۆتەي اكتەرگە «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى» قۇرمەتتى اتاعىنىڭ بەرىلمەي جۇرگەنى مادەنيەت مايتالماندارى مەن ونەر وكىلدەرىن عانا ەمەس، قاراپايىم جۇرتشىلىقتى دا الاڭداتىپ وتىرعانى انىق. ايتپاقشى، تەاتر مەن كينو سالاسىندا ەرەن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى قۇپيا راحىمبەرديەۆا دا ءدال وسىنداي جوعارى قۇرمەتتى اتاققا ابدەن لايىق جان. ال «قۇرمەت» وردەندى اكتەر مۇحان شاكىروۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرلەرى – ەركىن شىمىرقۇلوۆ پەن عازيزا اسەنوۆانى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى اتاعىنا نەگە ۇسىنباسقا؟!

جالپى العاندا، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى مەگاپوليسىندەگى «اكادەميالىق تەاتر» دەگەن دارداي اتاعى بار ايتۋلى ونەر ۇجىمىندا بۇگىندە بىردە-ءبىر «حالىق ءارتىسىنىڭ» بولماۋى وكىنىشتى-اق. بۇل وتكىر دە وزەكتى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى تەاتردىڭ بيىلعى تورقالى توقسان جىلدىعىن تويلايتىن كەزەڭدە شەشىلىپ قالاتىن شىعار، بالكىم. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ولجاس ابايۇلى بەكتەنوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا عالىمقىزى بالاەۆا، شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمى عابيت ءابدىماجيتۇلى سىزدىقبەكوۆ شىرايلى شاھارداعى تانىمال ونەر وكىلدەرىنە ورىندى سىي-قۇرمەت كورسەتەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

ءابدىساتتار ءالىپ،

جۋرناليست، اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى.

شىمكەنت قالاسى

Abai.kz