جازۋشىلار وداعىندا بىلتىرعى جىل قورىتىندىسىندا «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-تريلوگياسىنا «تاۋەلسىزدىك داۋىردەگى ادەبيەتىمىزدىڭ ەلەۋلى تابىسى» دەگەن باعا بەرىلدى. ەندى سول شىعارمانىڭ بيىل اباي اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلۋى ابدەن ورىندى.

ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ بۇل رومان-تريلوگياسىنىڭ ءبىرىنشى تومى – «ارلاننىڭ ازۋى» دەپ اتالادى. رومان اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، تريلوگيانىڭ تاريحي وقيعالارعا، اتىس-شابىسقا، ايتىس-تارتىسقا، قۋعىن-سۇرگىنگە، جانقيارلىق ەرلىك پەن وپاسىز ساتقىندىققا تولى ەكەنى ايدان انىق. الايدا، روماننىڭ وزەگى، كەيبىر كەيىپكەرلەرى، ولاردىڭ ءومىر جولى، وسىدان ءۇش-ءتورت عاسىر بۇرىن قازاق دالاسىندا ورىن العان قيامەت-قايىم قاقتىعىستار وقىرمانداردىڭ بارىنە بولماسا دا، جاسى الپىستان اسقاندارىنا تانىس ەكەنى حاق. سەبەبى، قازاق تاريحىنىڭ ۇزىن ىرعاسى جارتى عاسىر ۋاقىت بۇرىن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا جازىلعان. بىراق، ءى. ەسەنبەرليننىڭ تريلوگياسى جارىققا شىققاندا (1969-1976جج.) زامان مۇلدەم وزگەشە ەدى. زامان عانا ەمەس، قوعام دا، ساياسي جۇيە دە، ادامداردىڭ وي-ساناسى دا، كەرەك دەسەڭىز، ءتالىم-تاربيە دە باسقا بولاتىن. ەڭ اۋىرى – قازاقستان مەن قازاق حالقىنىڭ موينىنا قۇلدىق حامىتى ابدەن مىقتاپ كيگىزىلگەن تۇس. تاۋەلدى ەلدىڭ اقىن-جازۋشىلارى بەلدەن باسىپ تۇرعان ءتىلى جات، ءدىنى باسقا كۇشتىلەرگە جالتاقتاپ، شەبەرلىگىن شىنجىرلاپ، ايتاتىنىن استارلاپ، شىڭعىرعان شىندىقتى شەگىنە جەتكىزىپ ايتا دا، جازا دا الماي جاپا شەككەنىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ وقىرمان سەزەتىن. وسى كەدەرگىلەردىڭ اراسىنان ساڭلاۋ تاۋىپ، «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ تومدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىق كورگەندە قازاق حالقى ءدۇر سىلكىنىپ، ولاردى قولدان-قولعا الىپ، جاسى دا، جاسامىسى دا جارىسا وقىعانىنا ءوزىم كۋامىن. ولاي «كوشپەندىلەردىڭ» جۇرەكجۇتقاندىقپەن جارىق كورۋىنە تىكەلەي د. قوناەۆتىڭ ءوزى قولداۋ بىلدىرگەنىن كەيىن ەستىپ ءجۇرمىز. ءتىپتى، تۋىندىنى تەزىرەك اياقتاۋ ءۇشىن ءى. ەسەنبەرليننىڭ قاسىنا قابدەش جۇمادىلەۆ، قاليحان ىسقاقوۆ سىندى قابىرعالى قالامگەرلەردى قوسىپ، ماتەريال جيناتىپ، رەداكتسيالىق شارالارىنا جۇمىلدىرعان ەكەن.

ال، «سەمسەر جۇزىندەگى سەرتكە» كەلەر بولساق، زامان دا، قوعام دا، اقىل-وي مەن سانا-سەزىم دە ەركىندىك العان، بۇكىل ءبىر ەلدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ەگەمەندىككە قولى جەتكەن كەزەڭىندە جازىلىپ،  جارىققا شىقتى. سوندىقتان بولار، ادىلبەك ىبىرايىمۇلى، جالپاق تىلمەن ايتقاندا، كوسىلە شاپقان. ايانباي تەر توگىپ، كوز مايىن تاۋىسىپ، تاقىرىپتى شەگىنە جەتكىزىپ اشا بىلگەن. تاقىرىپقا ارنالعان ماتەريالدار جەتكىلىكتى بولعانى حاق. ارحيۆتەردى قۇلاشىن كەڭ جايىپ اقتارعانى دا بايقالىپ تۇر. حالىق اراسىنداعى اڭىزداردى دا وتە شەبەر قولدانا بىلگەن. كەيبىر كەسەك دۇنيەلەردى كەيىپكەرلەرىنىڭ اۋزىنا سالىپ، سولاردىڭ ايتۋىمەن وقىرمانعا وي تاستايدى.

وي سالادىدان شىعادى، «سەمسەر جۇزىندەگى سەرتكە» تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن ءجون. سەبەبى، استارىن اڭعارماي، ءجۇردىم-باردىم وقىعان وقىرمان وپىق جەيدى. قىزۋقاندى، شىدامسىز، ۇردا-جىق، ءتالىمى تاياز، ءبىلىمى شامالى ادام، وقىعانىن «كوڭىلگە توقىماي»، وقيعانىڭ كەزەڭىنە جانە مازمۇنىنا تەرەڭ بويلاماي تاقىر جەردە داۋ تۋدىرىپ، وزبەككە دە، قىرعىزعا دا، قالماققا دا ورىنسىز ءتىل تيگىزىپ، ونىڭ سوڭى داۋ-دامايعا اينالۋى ابدەن مۇمكىن. ولشەۋسىز ەڭبەكپەن كەلگەن كەسەك تۋىندى ەشبىر جاننىڭ قولشوقپارى بولماعانى ابزال. وسىدان اۋلاق تۇرعىدا، وقيعا جەلىسى مەن ءداۋىر سۋرەتتەرىنە پاراسات پايىممەن قاراعان دۇرىس.

بۇل تريلوگيانى تاريحشى دا، مۇعالىم مەن وقىتۋشى دا، اسكەري ادام دا، ولكەتانۋشى دا، جالپى، زيالى قاۋىمنىڭ بارلىق وكىلدەرىنىڭ وقىعانى ءجون دەمەكپىن.

وقىرمەن رەتىندە كىتاپتان العان اسەرىمدى، ونىڭ قۇندىلىعىنا قاتىستى ويىمدى بىلاي سارالادىم: بۇگىنگى جەر شارىندا كورىنگەن كەلەڭسىزدىكتىڭ، سەرگەلدەڭدىكتىڭ توركىنى، الپاۋىت ەلدەردىڭ تەكەتىرەسىنىڭ، كۇشتى مەملەكەتتىڭ ءالسىز ەلدىڭ جەرىنە قول سالۋىنىڭ، تىنىش جاتقان ەل ىرگەسىن سەبەپ-سالدارسىز، بولماشى ءبىر جەلەۋمەن اتقىلاۋىنىڭ، قىرعيقاباق ءىرىلى-كىشىلى سوعىستاردىڭ لەگى كەشەلى بەرى ەتەك الماعان. ازۋى اقسيعان جىرتقىش مەملەكەتتەردىڭ ۇلى دالا جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كوز تىگۋى، ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، قاقتىعىسقا يتەرمەلەۋ امالدارىنىڭ ىرگەتاسى باياعىدا قالانعان ەكەن.

«ارلاننىڭ ازۋى» رومانى ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ ءبىرىنشى جولى بىلاي باستالادى: «بوزتورعاي شىرىلىن توقتاتار مەزەت – ءشوپ ءنالىنىڭ بوزاڭ تارتار جازدىڭ ورتاسى. كىشكەنتاي سۇرشا قۇس ۋىسقا تولار-تولماس ۇياسىمەن قابات بايتاق جازيرانى جىرىنا قوسىپ تەربەتەتىن ۋاق – دۇنيەنىڭ تالماۋسىراعان ءبىر ۋىزدى شاعى». ۋىزدى شاق، وكىنىشكە وراي، تەك تابيعات اياسىندا عانا ەدى. ىلە-شالا ونشاقتى سويلەمنەن كەيىن-اق ءبارى وزگەرىپ شىعا كەلەدى. كەڭ دالانى كەسىپ ءوتىپ، ىلەگە قاراي جەلە جورتىپ، ءبىر قاۋىم ەل تۇستىكتى بەتكە ۇستاپ ءجۇرىپ كەلەدى. بۇل «شايقالعان دۇنيەدە شالىق كەشكەن، البان-سۋاننىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورە (ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى) ەدى. بۇلار قازاق ەلىنىڭ سوڭعى حانىنىڭ باسىن استامدىقپەن كەسىپ العان ورمانبەت ماناپتىڭ شاڭىراعىندا بولاتىن، ونىڭ اناسىنا بەرىلەتىن اسقا كەتىپ بارادى. مىنە، «وسى كوكەيىنەن كەتپەيتىن سىزداعان بىتەۋ جاراعا اينالىپ، الدە كەك، الدە دارمەنسىزدىك ميىن شىڭىلداتادى دا جۇرەدى».

ايىر قالپاقتى اعايىن قازاق حانىنىڭ باسىن العانىمەن قويماي كەنەسارىنىڭ باۋىرى، ابىلايدىڭ شوبەرەسىن اسقا شاقىرادى. ال، ايىر قالپاق اعايىن – قىرعىزداردى كۇشەيتىپ، دەم بەرىپ تۇرعان كىم؟ «تۇزەمدىكتەردى ابدەن تىزگىندەگەن ءسىبىر گۋبەرناتورى ماناپتى دا، ءوزىن دە (تەزەك تورە) الاقاندا ويناعان كىشكەنتاي التىن تيىندەي كورەدى».

الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن قوناقتاردى كۇتىپ الىپ جاتىپ، ورمانبەت ماناپ: «... اعايىن جۇرت ءسوزىمىزدى جەرگە تاستاماي ءبارى ءسان-سالتاناتىمەن كەلىپ ءتۇستى. ...انە-مىنە، ومبىدان ارنايى شىققان اق پاتشانىڭ اعزامى توبە كورسەتىپ قالماق» دەپ، لەپىرىپ قالۋدى دا ۇمىتپايدى.

اسقا تەزەك تورەمەن بىرگە ءسۇيىنباي اقىن دا كەلەدى.

اسسالاۋماعالەيكۇم، سالەم بەردىك،
مۇباراك جۇزدەرىڭدى جاڭا كوردىك.
اتاقتى اس-جيىندى قۇتتىقتاۋعا،
باۋىرلاس قىرعىز ەلى، ساعان كەلدىك! – دەيدى ءسۇيىنباي.

وسى ءبىر شۋماقتىڭ ىشىندە تۋىستىق تا، سىيلاستىق تا بار ەمەس پە؟ ادەپتىلىك تە جوق ەمەس. وسىعان جاۋاپ رەتىندە قىرعىز اقىنى قاتاعاننىڭ ايتقانىنا زەر سالىڭىزشى:

اۋ، ءسۇيىنباي، توقتوت ءسوزىڭدى!،
ويايىن با كوزىڭدى؟
اقىنمىن دەپ ويلايسىڭ،
مەن تۇرعاندا ءوزىڭدى.
سىرتىڭنان ىزدەپ ءجۇرۋشى ەم،
كەلتىردى قۇداي كەزىڭدى!
قاتاعاندى بايقاماي،
ءتۇستىڭ بە بالەم قولىما،
ۇرلەيىن مەس قىپ تەرىڭدى!

مىنە، ايىر قالپاقتى اعايىننىڭ قوناقجايلىلىعىنىڭ دەڭگەيى! تەزەك تورەنىڭ جان-دۇنيەسى الاي-دۇلەي، دەمى القىمىنا تىرەلدى. ونى جازۋشى بىلاي جەتكىزەدى: «تاياۋدا عانا قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ قانىن شاشقان ابىلەتتەر. مەيلىنشە قازاقتىڭ ماڭدايىن جەرگە تيگىزىپ، ودان سايىن ەڭسەسىن ەزىپ جىبەرمەك. وسى باسقوسۋدى جىلدان بۇرىن مەجەلەپ، ەل-جۇرتىنىڭ سىلىكپەسىن شىعارۋعا شاقىرعانداي كورىندى وعان. اتتەڭ ورىستىڭ رايىنان تايىندى، ايتپەسە، كەنەسارىنىڭ توڭىرەگىنە قالىڭ جۇرتتى توپتاستىرىپ بەرگەن بولار ەدى...».

جازۋشى وسى جەردە ويىن كەنەت ءۇزىپ، ىلگەرگى تاريحقا شەگىنىس جاسايدى. مەنىڭ ۇققانىم بۇل امال قالامگەردىڭ ۇتىمدى ءتاسىلى مە دەپ قالدىم. سەبەبى، قازاق-پەن قىرعىزعا قاتىستى ەرتەرەكتە ورىن العان وقيعالاردى جيىپ-تەرىپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، نەگىزگى سارىننىڭ اينالاسىنا توپتاستىرادى ەكەن. جالپى، روماندى وقىپ وتىرىپ، «قازاعىم كورمەگەنىڭ جوق ەكەن عوي» دەگەن ويعا قالاسىڭ. جاقىن دەگەننەن دە جاپا شەككەن، تۋىسقان دەگەننەن دە تەپەرىش كورگەن، اعايىن دەگەن دە الداپ كەتكەن، سەنىمدى سەرىگىم دەگەن دە ساتىپ كەتكەن... سوندا دا العان بەتىنەن قايتپاعان، قايسار حالقىم. اۆتور رومانىنىڭ العاشقى سويلەمىن «بۇل ەڭبەگىمدى قاھارمان قازاق حالقىنا ارنايمىن» دەپ باستاۋىنىڭ ءوزى سوندىقتان ەكەنىن قاپىسىز اڭعاراسىڭ.

ءسوزدىڭ ورايى كەلگەن سوڭ ايتپاسقا بولماس. وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن ءوز ەلىمىزدىڭ كوشباسشىسى «قازاقتا ەشقاشان مەملەكەت بولماعان» دەپ «تاريحي جاڭالىق اشىپ»، ونى كورشى ەلدىڭ كوسەمى قاعىپ الىپ، «ۋ كازاحوۆ نيكوگدا نە بىلو گوسۋدارستۆو» دەپ كوكىپ ەدى. وزگەنى قويىڭىزشى، وزىمىزگە نە جوق! مەملەكەت بولماسا وسى كەڭ-بايتاق دالانى كىم قورعاپ قالدى؟ قالماقتاردى كىم قىردى؟ جوڭعارلاردى كىم تالقاندادى؟ قىرعىزداردى كىم تاۋبەسىنە كەلتىردى؟

ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ ەكىنشى تاراۋىندا جوڭعارلاراعا قارسى باعىتتالعان شايقاستار جانە جورىقتار سۋرەتتەلەدى. ەگەردە «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» دۋشار بولماعاندا قازاق باياعىدا ەس جيىپ، ەڭسەسىن تۇزەر ەدى. وسى شەشۋشى ءساتتى جازۋشى بىلاي تۇجىرىمدايدى: «جەر اڭساعان جۇرت پەن ەل اڭساعان اتا-بابا سۇيەگى ءولىنى دە، ءتىرىنى دە ابدەن ازاپقا سالدى. ءتىرىنىڭ – اڭسارى، ءولىنىڭ – ارۋاعى شىداتپاي، اقىرى قازاق دالاسىندا قايسار رۋحتىڭ ۇستەم ايبىنى بايسىن جازيراعا بايراعىن جەلبىرەتكەن. ءسويتىپ، ءبىر مەزەتتە ۇلى ساحارادا ءار تاراپتى مايدان الاۋى تۇتانىپ، اتا جاۋمەن، بابا جاۋمەن قيدالاسقان قولدىڭ ۇرىسى باستالدى». جوڭعارلار جالعىز بولعان جوق. «ولار ورىس پەن قىتايدىڭ دەم بەرۋىمەن عانا ءدۇبىنىپ قويعان جوق، قوقان، قىرعىز ءتارىزدى جاندايشاپتارىنا دا ارقا سۇيەدى» دەيدى كوكجال باتىر.

وسى شايقاستاردا قازاقتىڭ ءمۇيىزدى وتەگەن، شانىشقىلى بەردىقوجا، شاپىراشتى ناۋرىزبايلار تىزە قوسىپ، المالىق، ۇشقوڭىر جانە قوردايدىڭ اينالاسىنداعى جەرلەردى جاۋ قورشاۋىنان ازات ەتتى. مىنە قىزىق، بوسقان ويراتتار الاتاۋ اسىپ، وداقتاسى قىرعىزعا قاراي ويىستى. ال قانكەلدى باتىر باستاعان جىگىتتەر قالماقتى ىلەدەن شىعىسقا قاراي قۋىپ، شەلەك پەن شارىن وزەندەرىنىڭ ارعى بەتىنە ايداپ شىققان. الباننىڭ جاس باتىرى رايىمبەك جالى كۇجىر جوڭعارلاردى كەگەن مەن نارىنقولدان ءتۇپ قوپارىپ، قۇلجادان ءارى اسىرىپ، ىعىستىرىپ تاستادى. بىراق، جاۋ كەتكەنىمەن، ولارمەن اۋىز جالاسقان سىبايلاسى قىرعىزدار ورنىندا ەدى. قىرعىزدىڭ باس ءبيى ەسەنقۇل ەشتەمەدەن تايىنباي: «...قالماقتان بوساعان قازاقتىڭ جەرىن وزىمىزگە قاراتاتىن ۋاقىت جەتتى. پارمەنىمىزدى كورسەتىپ، قازاقتاردى شىمكەنتتەن ارمەن اسىرىپ تاستايىق» – دەپ، كەۋدەسىن سوقتى. بۇنداي جاعدايدى قازاق «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن جارماستى» دەپ اتايدى.

اۋەلگىدە ءۇزىلىپ قالعان ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىنا جازۋشى روماننىڭ ەكىنشى بولىمىندە قايتا ورالادى. نەگىزگى شىعارماداعى سيۋجەتتىڭ باستاۋى بولعان ۇلىجىڭگىر استاعى ايتىستى ۇزدىك-سوزدىق بەرىپ وتىرۋ امالى ادىلبەكتىڭ ويىندا و باستا بولسا كەرەك. سەبەبى، وسى ەكى ارادا قاتاعاننىڭ قيسىنسىز دايەگى مەن جوسىقسىز سوزىنە وراي اتامزامان اقيرەكتەگى كونە تاريحتى، قىرعىز بەن قازاقتىڭ قالاي جاقىنداسقانىن، قازاقتىڭ سىرتقى جاۋدى قالاي تويتارعانىن وقىرمانعا شەجىرە ەتىپ شەرتەدى. ءارى، ەلدىك ءۇشىن تولارساقتان قان كەشكەن ەرلىككە تولى شايقاستار مەن سوعىستاردا بولعان جاعداي وسىنى سۇراپ تۇرعانداي.

ءبىر جاعى، قاتاعان كەكىلىك، سەڭگىردەگى مايدانداعى جەڭىسىنىڭ جەلى بۋىپ، تۇتاستاي قازاق جۇرتىن «نامىسى جوق جامان قازاق» دەپ كۇستانالاپ جاتىر ەدى. قاتاعاننىڭ اۋزىمەن قازاقتى كەمسىتۋدى ايىرقالپاقتى باۋىرلاس قىرعىزدار قاساقانا ويلاستىرعانداي. الىستان ارنايى ات ارىتىپ، اسقا كەلىپ وتىرعان «بىرتۋعانىنا» ايتاتىن باسقا ءسوز تاپپاي قالدى دەيسىز بە؟ تۇيرەپ الۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، جىرچي ايانعان جوق. اتىلعان وقتاي ءسوز تەك تەزەك تورەگە عانا ەمەس، بۇكىل قازاققا ءتيىپ جاتتى.

اسكەر تارتىپ بارعانمىن،
ءسوزىمنىڭ تاپشى جالعانىن،
قىرعىز بولىپ اتتانسام،
وزىمدىكى ەمەس پە،
قوينىڭداعى جارلارىڭ.
اتقا دا مىنگەن ارلارىڭ!
كەنەسارى تورەنىڭ،
باسىن كەسىپ العانمىن،
ناۋرىزبايداي بەگىڭدى،
يتكە سۇيرەپ سالعانمىن!
زاتى جامان ءسۇيىنباي،
كانە كەگىڭدى العانىڭ!
الام دەپ كەگىڭ جۇرگەندە،
ىشىڭدە كەتەر ارمانىڭ!

ورشەلەنگەن قاتاعان توقتار ەمەس، قايتا قۇتىرا تۇسكەندەي.

قاي جاقسىڭ بار، ەي قازاق؟
سىرتىڭنان باعىپ تۇرايىن.
تىنايىمدى قاپتاتىپ،
جەرىڭنىڭ الدىم شۇرايىن.
باتىرى جوق قازاقسىڭ،
قامالعا ايداپ قىرايىن.

تەزەك تورە مەن ونىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەندەردىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، اۋىر سوزدەردىڭ جۇگىن ارقالاپ شوگىپ بارا جاتقانداي. ءسۇيىنباي بولسا زىلدەي باتپان سالماقتىڭ وزىنە اۋىسقانىن قاتەسىز ۇقتى. «جىگىن تاۋىپ، كوكەيگە قوناتىن جىبەك ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن اعىتا السا» دەيدى جازۋشى. دەيدى دە، ءبىرىنشى تاراۋدى ادەتتەگىدەي كەنەت ءۇزىپ، ەكىنشى تاراۋدى باستاپ كەتەدى. تاراۋ اقىنداردىڭ ايتىسىنىڭ جالعاسىنان مۇلدە الشاق. ساۋداگەرلەر مەن ساۋدا-ساتتىق تۋرالى... ول دا كەزدەيسوق ەمەس. ونىڭ سىرى مىنادا بولسا كەرەك.

ورتا ازيا مەن اسپان استى ەلىن جالعاپ جاتقان ءالتىشارى (قاشقاريانىڭ تۇرپان، اقسۋ، قاشقار، جاڭاشار، جاركەنت، قوتان قالالارى) ساۋداگەرلەر مەن دەلدالداردىڭ سۇيىكتى مەكەنىنە اينالدى. مۇندا ورتا ازيا ساۋداگەرلەرىنىڭ تارتقان كىرەلەرىمەن قاتار قازاق ساۋدا كەرۋەندەرى دە اۋىق-اۋىق ات باسىن تىرەيتىن. قازاقتاردىڭ ساۋداداعى قولايىنا جاعاتىن ىڭعايى، ءارى بىلەتىنى – ايىرباس. مالىن ايداپ اكەلىپ قىتاي ماتالارىنا، ءۇندى شايىنا، وزگە دە ءتۇرلى اشەكەيلەرگە الماستىرادى. سول ۋاقتاردا قاشقار مەدينەسىندە (قالاسىندا) عانا ءبىر كۇندە 40 مىڭعا دەيىن مال ساۋدالانعان ەكەن. قىتايلار ساۋدا-ساتتىقتى قازاقتى كەمسىتۋدىڭ امالى رەتىندە قولدانعان. بۇل دا قازاق ءۇشىن قارۋسىز مايدانعا اينالدى. ساۋدا-ساتتىقتى قازاققا پايداسىنان زيانى كوپ كاسىپ رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسىپ باقتى. قاساقانا ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن شەكتەۋلەردى ىسكە قوسىپ، الداۋ مەن ارباۋلاردى ويلاستىرىپ جاتتى.

قىتايلار قىرعىزداردى ءوز ىشىندە «بۇراتتار»، ال ۇيعىر-تاجىك-وزبەك شاتىس سارتتاردى «شۇراتتار» دەپ اتاعان. بالكىم، ايىر قالپاقتىلاردىڭ ەجەلگى قونىسى ەنەساي (بۋراتيا) جاقتان اۋىپ كەلگەندىكتەن وسىلاي اتاعان شىعار. جوعارىدا اتالعان ءالتىشارى ايماعىنىڭ باسشىسى ليۋ لي شەكارا قولباسشىسى دەن سياعا قازاق ءجۇرتىن بۇل وڭىرگە جۋىتپاۋدى تاپسىردى. ليۋ لي قولباسشىعا: «جابايى دالانىڭ بىتپەس بايلىعىن ءۇرىمشى داربازاسى ارقىلى ۇلى حانزۋ ەلىنىڭ قاجەتىنە مەيلىنشە سارقا جۇمساۋىمىز كەرەك» دەپ بۇيرىق بەردى. شەكارانى قورعاۋدى بۇراتتارعا جۇكتەدى. قىرعىزداردىڭ كوكتەن سۇراعانىن قۇداي جەردەن بەردى. تالاستان بەرى اتتاپ باسقان كەرۋەننىڭ ءبارىن توناپ، تالان-تاراجعا سالدى. «ءسويتىپ، قازاق مالى قىتايلارعا سۋتەگىن باعامەن كەلىپ، قىتايلىق ساۋداگەرلەر ۇلى دالا دۇنيەسىنىڭ قىزىعىن كورە باستادى» دەپ قورىتىندىلايدى ءا. ىبىرايىمۇلى. ەنەساي بويىنان بوسىپ، قاشىپ كەلگەندە، قامقورلىق تانىتىپ، جەرىنەن جەر ءبولىپ، پانا بولعان قازاققا قىرعىزدار «باۋىرمالدىقتىڭ» وسىنداي ءتۇرىن كورسەتتى.

بۇل تاراۋدا جازۋشى ساۋدا-ساتتىققا ارالاسىپ، مال ايداۋمەن شۇعىلداناتىن، جەسىر ايەلدىڭ جالعىز بالاسى بوزبالا بايتەلى، ونىڭ قالىڭدىعى ايشەكەر جانە جەڭگەسى مايرا ارقىلى قىرعىزداردىڭ وزبىرلىعىن، زورلىق-زومبىلىعىن شىنايى سيپاتتاي بىلگەن. اتالعان كەيىپكەرلەردىڭ باسىنان كەشپەگەندەرى جوق.

بايتەلى مال ايداۋامەن قاشقار جاقتا جۇرگەندە ونىڭ اۋىلىنا قىرعىزدار شابۋىل جاساپ، بەيمارال وتىرعان اۋىلدىڭ استان-كەستەڭىن شىعارادى. وسى وقيعانى قالامگەر بىلاي سۋرەتتەيدى: «قوڭىرات رۋىنىڭ ىشىندەگى قازىمامەك اتالاتىن مومىن اعايىندى اۋىلدار تۇتقيىلدان لاپ قويعان قىڭىر كوز قارا قىرعىزدىڭ نايزاسىنا شانشىلىپ، تابانىنا جانشىلدى. قىناداي قىرىلدى. بالەندەي قارسىلىققا ۇشىراماعان دۇبىنگەن بۇراتتار ەر ازاماتتاردىڭ ءبارىن اياۋسىز ءولتىردى. تەك سابيلەر مەن تومەنەتەكتىلەردى عانا ءتىرى قالدىردى. اۋىلدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ابدەن توناپ، قازانىن توڭكەردى. ايەل، قىز اتاۋلىنى شاشىنان ماتاپ بايلاپ، ءتىزىپ، ولجالاپ اكەتتى. قالقىڭقى بويى اربانىڭ كۇپشەگىنە جەتپەيتىن قالت-قۇلت ەتكەن بالالاردىڭ بارلىعى جاۋدىڭ قولتىعىندا، اعاش ەردىڭ الدىندا كەتتى.

جاۋ شاپقان ەل باسىن قوسىپ قايرات قىلعانشا، انداعايلاعان ايىرقالپاقتى الاتاۋدىڭ قۇز-شاتقالىنا ەنىپ، ءىزىم-عايىپ جوعالعان».

بۇعان ءسال كەيىنىرەك تاعى دا ورالامىز.

قىرعىزداردى تاۋبەسىنە كەلتىرەتىن كۇن دە تۋدى. ارقادان حان باستاعان قول قىرعىز جۇرتىن شاۋىپ، ايىپتىلاردى جازالادى. ابىلايدىڭ ايبىنىنان تايىنعان سارىباعاش رۋىنىڭ مانابى مامبەتقۇل يگى جاقسىلارىن ەرتىپ، حان شاتىرىنا ايىپ-انجىسىمەن ءتۇستى. «قىرعىزدىڭ قىزبالىعى مەن لاپ ەتەر مىنەزى ۇياتقا قالدىرىپ كەلەدى، – دەدى ماناپ، – ەنشىمىز بولىنبەگەن ەلمىز، امال قانشا، ارامىزعا ارامزالار ءتۇسىپ، وسىلاي ەكىداي عىلىپ قويدى. ونبەس داۋدى، وسپەس ۇرپاققا ادەيى تامىزىققا ۇسىنادى. ايىپ – بىزدەن، ەل اراسىن بىتىمگە الىپ كەلەيىك».

بىتىمدىك ىزدەگەن ءجون سوزگە حان دا يلىگىپ:

«تاتۋلىق – بەرەكەنىڭ باستاۋى. ىنتىماقتى جاراستىرعان بەرەكەگە مۇرىندىق ءوزىڭىز بولساڭىز، مەن سوناۋ ارقادان بۇل جاققا كەلىپ نەم بار؟ قىرعىزدىڭ قياناتى بۇدان بىلاي دوعارىلاتىن بولسىن» دەدى.

سوعىسپەن باستالعان قاتىناس قوناقاسىمەن اياقتالدى. قىرعىز ەلىنىڭ يگىلەرى قازاق جۇرتىنا ادالدىعىن ايتىپ، اق ءۇيلى امانات بەردى. وعان قوسا كوشپەندىلەردىڭ بۇرىنعى-سوڭعى جولىمەن مامبەتقۇل قىزىن ابىلاي حانعا قوستى. «سۋدىڭ الدىن شىم بوگەيدى، داۋدىڭ الدىن قىز بوگەيدى» دەگەن پايىمعا توقتاعاندىعى. قىرعىزدان كەلگەن ءتاتىش حانىم ۇزىلگەندى جالعاعان، ەل اراسىن بۇتىندەگەن ارقاۋعا اينالدى. الايدا، بۇل تاتۋلىق پەن تىنىشتىقتىڭ قانشاعا سوزىلاتىنىن ەشكىم بىلمەگەن ەدى.

شىنىمەن دە، بەيبىت ءومىر كوپكە بارمادى. كوكشەدەگى ابىلاي ورداسىنا تاعى دا قارالى حابار كەلدى. 1764-ءشى جىلى قىرعىزدار ىشكەرىدەگى نايمان اۋىلدارىنا ات قويدى. تاعى دا سيىرىن بايلاعان، قازانى قايناعان قاپەرسىز جۇرت ۇلارداي شۋلاپ قالا بەردى. 1765-ءشى جىلى ماۋسىم ايىندا جەتىسۋعا قاراي ارقادان قازاقتىڭ قالىڭ قولى جورىققا اتتاندى. اتقا ابىلاي دا قونادى. بۇل جورىق روماندا ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان. قازاقتىڭ حاس باتىرى قابانباي مەن قىرعىز ءامانالى باتىر اراسىنداعى جەكپە-جەگى تولىق ايتىلعان.

روماننىڭ ءۇشىنشى ءبولىمى «قاتاعاننىڭ ەكپىنىنەن جاسقانعان تەزەك تورە سۇيىنبايعا جالتاق-جالتاق قارادى. بۇل ۋاقتا سىرتتاعى جۇرت ىرگەنى ءتۇرىپ تاستاپ، كەرەگەگە جابىسىپ اپ، تاماشاعا مەلدەكتەپ وتىر ەدى» دەپ جالعاسادى. شىنىمەن دە قىزىق ەندى باستالعان ەدى. سەبەبى، ءسۇيىنباي اۋانىن تاۋىپ، كومەيدەن توگىلگەن ولەڭ ارىنىن تەجەمەي قاتاعاندى قىسپاققا الا بوكسەرگەن:

قىزىپ تۇرعان تەمىرگە،
ءوزى كەلىپ قارىلدى!
ناركەسكەنگە جولىقتىڭ،
شاشامىن سۋداي قانىڭدى.
بولاتتان قۇرىش قىلىشپىن،
التىننان سوققان سابىمدى!
قاباعىن شىتسا ءسۇيىنباي،
تارتۋ قىلىپ تارتارسىڭ،
قوينىڭداعى جارىڭدى.

بارعان سايىن ءسۇيىنبايدىڭ تىنىسى اشىلىپ، بابى مەن باعى قاتار كەلگەن جۇيرىكتەي كوسىلە شابادى. قازاق رۋلارىن، ولاردىڭ باتىرلارىن جىرىنا قوسىپ، كورگەن كوزدىڭ، ەستىگەن قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرادى:

باتىرلارى جاسانىپ،
اتتارى كەتپەس كەرمەدەن.
قازاق دەگەن باتىر ەل،
ەشكىمگە نامىس بەرمەگەن – دەپ، جانىنان ارىن بيىك قويعان ەل ەكەنىن ايپاراداي الەمگە جايادى.

تاراۋدا وراق باتىردىڭ، ون بەس جاسىنان قول باستاعىن رايىمبەك باتىردىڭ، ايگىلى «اڭىراقاي»، «بۇلانتى»، «شىڭعىستاۋ»، «شاعان»، «شورعا»، «قىتاي سىبە» سوعىستارىنا قاتىسقان، ون بەس-ون التى جاسىنان باستاپ كوك سۇڭگى مەن قايقى الماستى جانىنا سەرىك ەتكەن كوكجال باراقتىڭ، شانىشقىلى بەردىقوجا ەسىمدەرى اتالادى. وسى تاراۋدا اسا ءمان بەرىلگەن ءبىر كەيىپكەردى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ول – ابىلقايىر. روماننان ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىن. «قازاققا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانى» الىپ كەلگەن جوڭعارلارعا قارسى ءۇش ءجۇزدىڭ باسى 1728-شى جىلى عانا قۇرالدى. اتىراۋ مەن التايدان، تەرىسكەي مەن ارقادان، بەتپاق پەن تۇستىكتەن تۇيدەك-تۇيدەك اتتانعان ءنوپىر بالقاش پەن شۋ بويىندا توعىسىپ، جەر قايىسقان قولعا اينالدى. سايىپقىران ساربازدار قازاق تاريحىندا بولماعان سوعىسقا قامداندى.

...قازاقتىڭ ەل باستاعان حان، بيلەرى مەن قول باستاعان باتىرلارىنىڭ ءبارى وسىندا. تەك الامان اسىر وقيعادان سىرتتاپ جۇرگەن ءابىلحايىر عانا بولاتىن. اڭىراقاي شايقاسىنا دايىندىق قىزۋ وربىگەن تۇستا ۇلى ءجۇز حانى اعاسى جولبارىس تا، تولە بي دە ءابىلحايىردىڭ الداعى ۇرىسقا قاتىسۋىن سۇراعان. ويتكەنى،  حانتاۋى ماڭىنداعى شوعىرلانعان قالماقتىڭ سانى كۇن سايىن كوبەيىپ، قارا قۇرىمعا اينالىپ كەلە جاتقانى بىلاي دا بەلگىلى-ءتىن. ايتكەنمەن، ابىلقايىر توماعا-تۇيىق قاپ، بەيتاراپتىق تانىتىپ، جاۋاپ قاتپادى. الايدا ونى شاقىرعانعا دەيىن بۇل سوعىسقا باس قولباسى بوگەنباي بولاتىنىن جولبارىس حان، تولە بي جانە قازىبەك بي ۇشەۋى شەشىپ، ءباتۋانى بەكىتىپ قويعان. وسى ۇيعارىم سىبىس بوپ ابىلقايىردىڭ قۇلاعىنا جەتسە كەرەك.

...سوندىقتان كەشە عانا ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرىنە باس قولباسى بولعان ابىلقايىر ەندى بوگەنبايدىڭ قولاستىندا سوعىسقىسى كەلمەيتىنى ايان.

1726-شى جىلى ورداباسىدا حاندار مەن بيلەردىڭ بىرىككەن جيىنى ابىلقايىردى ءۇش ءجۇزدىڭ قوسىنىنا باس قولباسشى ەتىپ بەكىتتى دە، قازاقتىڭ ۇلى حانى ەتىپ سايلامادى». جازۋشى ونىڭ «جەكە قارا باسىن جەردە جوق جانعا بالايتىن مىنەزى بارىن» ەسكەرتە كەتەدى. تۇپتەپ كەلگەندە قابانباي مەن بوگەنباي ارقاداعى جاۋمەن ارپالىسىپ جاتقاندا، ابىلقايىر وڭتۇستىك وڭىردە تۇراقتاپ، ەلدى ازات ەتۋ سوعىسىنا ارالاسپادى. ۇلى حان بولات دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ىقپالدى يگى-جاقسىلار ونىڭ بالاسى جاس ابىلمامبەتتى قولداپ، اق كيىزگە كوتەردى. بۇعان اشۋلانعان كىشى ءجۇز حانى (ابىلقايىر) قازاق اسكەرىن جاۋ قولىنا تاستاپ، ەلىنە قاراي سارىسۋ ارقىلى سۋىت اتتاندى. كەتكەندە دە جاي كەتپەي، جولىنداعى بىرنەشە اۋىلدى ۇلارداي شۋلاتىپ شاۋىپ، توناي كەتتى. «بۇل ءىسى ابىلقايىردىڭ مەنمەندىك ۇستەمدىگى مەن پەندەلىك پەيىلىنىڭ تىم باسىم ەكەنىن تاريحقا ايگىلەگەن قاراكەت بولدى» – دەپ قورىتىندىلانادى.

ارينە، سول سوعىس جىلدارىنداعى شايقاستىڭ بارلىعىنا توقتاپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگى ۇشان-تەڭىز. ولاردىڭ مايدان دالاسىنداعى امال-ايلالارى مەن ادىستەرىن بۇگىنگى بەيبىت ومىردەگى قارۋلى كۇشتەردىڭ وقۋ-جاتتىعۋلارىندا زەردەلەپ وقىتسا، وفيتسەرلەر مەن جاۋىنگەرلەرگە قانات بىتىرەر ەدى. سول زاماننىڭ باتىرلارىنىڭ قانى تامعان قاسيەتتى توپىراقتاعى ەلدى-مەكەندەردىڭ اتى اتالعاندا، كەۋدەڭدى ماقتانىش كەرنەيدى. «ارينە، جالعىز باراق قانا ەمەس، قاراكەرەي ەلىنىڭ بورانباي، كەشۋ، بوتاعارا، ەسپەمبەت، اقتامبەردى، شىنقوجا سياقتى باتىرلارى دا كەرەمەتتەي ەرلىك كورسەتىپ، قۇبا قالماق-جوڭعارلاردى اياگوز جازىعى، الاكول جاعالاۋى، شىڭعىستاي، تارباعاتاي باۋرايلارىنان قۋىپ تاستادى. ارقادان اقىرتىپ جەتكەن قارت قانجىعالى بوگەنباي الىمدى جىگىتتەردىڭ شالىمدى قيمىلىنان وتاعان شوپتەي قيراعان قالماقتىڭ اۋجالىن كورىپ، اقشاۋلىدەن كەرى قايتىپ ەدى» دەگەن جولداردى وقىعاندا كوز الدىڭا سول شايقاستاردا اتويلاعان ساربازداردىڭ داۋىستارى، سارتىلداعان قىلىش-نايزالاردىڭ دىبىسى كەلگەندەي بولادى.

شىڭقوجانىڭ ەرلىگىنە قاتىستى وقيعا كىتاپتا بىلاي باياندالادى، قىسقاشا ءۇزىندى كەلتىرەيىن. «وڭتايلانىپ، جىگەرىنە مىنگەن باتىر قىنابىنان الماس قىلىشىن سۋىردى دا سول الاقانىن جەرگە تاربيتا تاستادى. سالالى ساۋساقتارىنا قاراپ ءبىر مولشەرلەپ الدى دا ، كوزىن جۇمعان قالپى بارماعىن تۇبىنەن شاۋىپ ءتۇسىردى. بارماقتىڭ ورنىنان قان سيدەكتەي جونەلدى. وڭ قولىمەن ولاق بارماقتىڭ ءۇستىن باسىپ، ءتورت ساۋساعىن ءتاستۇيىن جۇمىپ، نىعارلاپ قويدى. سوسىن ەڭكەيىپ بارىپ، شابىلعان باسبارماعىن ساۋ قولىمەن قارماي جاۋىپ، ۋىسىندا سىعىمداي ۇستادى.

– ءيا، جىگىتتەر، جاۋمەن الىستىق. ۇيدە تۋىپ، تۇزدە ولگەن جىگىتتىڭ ارمانى جوق. سەندەر بوگەلمەڭدەر، مەن ەندى ۇزامايمىن. تۋعان جەرگە جەتپەيتىنىم ەكى باستان، ەلگە اپارىپ مىنا بارماعىمدى جەرلەڭدەر. سەندەرگە امانات! اتتانىڭدار، امان-ەسەن ەلگە جەتىڭدەر!

شاۋىپ تۇسكەن سول قولىنىڭ بارماعى كوپكە ۇسىنعان وڭ قولىنىڭ الاقانىندا جاتتى».

روماننىڭ ءتورتىنشى جانە بەسىنشى بولىمدەرى دە ايتىس بارىسىندا توگىلگەن ءسۇيىنبايدىڭ جىرىمەن اشىلادى. ءتورتىنشى بولىمدە ءسۇيىنباي:

ەشكىسىندەي كەدەيدىڭ،
ازعانتاي عانا قىرعىزسىڭ!
الدىما سالىپ قۋامىن،
الدىمنان جۇتىپ قاتاعان،
ارتىمنان قايتا «تۋامىن» دەسە،

5-ءشى بولىمدە:

شىعارما قاتاعان ءۇنىڭدى،
ەسىڭە ساقتا بۇگىنگى،
جارداعى وسكەن جاپالاق،
قاناتىڭ سىنعان كۇنىڭدى – دەيدى.

رومانداعى بەس ءبولىم دە ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىمەن باستالادى. الايدا، رومانداعى ايتار ويلار مەن وقيعالار ايتىستىڭ استارىندا جاتىر. ەكى اقىن ءبىرىن-ءبىرى سوزبەنەن اياماي تىلگىلەسە، ەكى اقىننىڭ ەلى ءبىرىن-ءبىرى مايدان دالاسىندا دا قاندارىن سۋداي اعىزعان. ابىلاي حاندى ۋلاندىرىپ، ءبىرىنىڭ باتىرىن ءبىرى شاۋىپ تاستاعان.

سايىپ كەلگەندە وسىنداي ويرانعا سىرت جاقتاعى، ءازازىل، ارامزا ماقساتتى قوس قاپتالداعى مەملەكەت يتەرمەلەيدى. قازاق ەلى مەن ايىرقالپاقتى قىرعىز حالقىنىڭ، قازاقتار مەن الا شاپاندى وزبەكتەردىڭ اراسىنا وت تاستاپ، ونىڭ شوعىن ۇرلەپ، بەيقام ءومىر سۇرە الاتىن تۋىسقان ەلدەردى جاۋلاستىرىپ وتىرعان. مەنىڭ ويىمشا، ادىلبەك ىبىرايىمۇى وسىنى ايتپاق وقىرماندارعا. مۇنىڭ دالەلى رەتىندە روماننىڭ بەسىنشى بولىمىندەگى قالامگەردىڭ مىنا تۇجىرىمىن مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىن. «ۇلى دالانىڭ باتىسىنان تارتىپ، سولتۇستىگىن تۇتاس قامتي شىعىسىنا دەيىن بەلدەۋ جاساي بەكىنىستەر سالىپ بىتكەن ورىس وزبىرلارىنىڭ كوكىرەگىنە حان ابىلايدىڭ وڭتۇستىكتەگى ىقپالى شانشۋداي قادالدى. ورتا ازياعا بارار جولدا وزدەرىنە نەگىزگى قارسىلاستىڭ قازاق ەلى ەكەنىن اۋەلدەن بىلگەن. استە-استەمەن قازاقتىڭ دىڭكەسىن قۇرتىپ، بيلىكتەگىلەرىنىڭ اۋزىن الىپ، جايىلىپ جاتقان ۇلان بايتاق جازيراسىن جايلاپ جامباسقا باسا بەرۋدى وڭتايلى سانادى. ارى-بەرگى جاعدايدى سالماقتاي قاراعاندا، وزدەرىنە الىستان جاردەمىن تيگىزسە، قارا قىرعىزدار تيگىزەتىندەي. ويتكەنى ولار قازاقتارمەن شيرەك عاسىردىڭ اۋماعىندا ۇدايى جانجالداسىپ كەلەدى. وسى جانجالدىڭ ۇدەي تۇسكەنى قاجەت. الايدا، ابىلاي حان وعان كۇشىمەن دە، ايبىنىمەن دە ءجيى توسقاۋىل قويىپ باعۋدا». ازيانىڭ ارلانى جالىن كۇجىرەيتىپ، اقسيعان ازۋ ءتىسىن كورسەتسە، ىقپايتىن ەشكىم جوق. حان عانا ەمەس يەن تۇزگە يەلىك ەتكەن قازاق حالقى دا كيەلى كوكشۋلان ءتارىزدى قايسار، كونبەيتىن، ىقپايتىن ءبىرمويىن ەدى. روماننىڭ «ارلاننىڭ ازۋى» اتانۋى دا وسى ۇلتتىق حاراكتەر مەن حاريزمگە بايلانىستى بولعانى انىق.

روماندا ادىلبەك ىبىرايىمۇلى ابىلايدىڭ ءجاسوسپىرىم جانە ات جالىن ۇستاپ، ەر جەتكەن شاعىن ورايىن كەلىستىرە سۋرەتتەگەن. مىسالى، وعان قامقورشى بولىپ جۇرگەن وراز ابىلايعا «مىنە، مىناۋ – اكەڭ كوركەم ءۋاليدىڭ الماس قىلىشى» – دەيدى. «سابالاق التىن بالداقتى قىلىشتى قولىنا الدى. ءاپ-ساتتە اكە-شەشەسىنىڭ باۋىرىنداعى شۋاقتى كۇندەر، تۋعاندارىنىڭ ديدارى كوز الدىنا ەلەستەدى. قىلىشتى قىنىنان سۋىرىپ اپ، اينالدىرا قارادى. سوسىن بالداعىنان قوس قولداپ ۇستاپ، ماڭدايى مەن ەرنىنە قاپتالىن تيگىزدى.

– قاس جاۋلارىمنىڭ قانىن سۋسا شاشىپ، دۇشپاندارىمدى تىزەگە سالماسام، اكەمنەن قالعان قىلىش، ساعان سەرت! – ءابىلمانسۇردىڭ ءۇنى باياۋ، بىراق قاھارلى ەستىلدى. – سوسىن الماستىڭ جۇزىنەن ءسۇيدى».

ورىستار اقىرى حان ابىلايدىڭ تۇبىنە جەتتى. ومبىدا ازىرلەنگەن ۋدى وزگەنىڭ قولىمەن بەرگىزىپ، تەگەۋرىندى قارسىلاستارىن ولتىرگىزدى. حان ارىس وزەنىنىڭ بويىندا، ارىستان بابتىڭ تۇسىندا قايتىس بولادى.

روماندا تولە بي جونىندە دە از ايتىلمايدى. ول ابىلايدىڭ بالا كۇنىندە وعان «سابالاق» دەپ ات قويىپ، تاربيەلەگەن ادام. داناگويدىڭ دۇنيەدەن وتەر الدىنداعى ءسوزىن كەلتىرە كەتەيىن. جازۋشى ونى بىلاي جازادى: «مىناۋ تاشكەنت – سالار بۇلاعىنىڭ بويىنداعى قازاقتىڭ قىستاۋى ەدى. اقىرى كەلىپ اتىسقان كوز بەن شىتىسقان قاباقتىڭ پيعىلىن بۇزىپ، اركىمنىڭ الىمجەتتىلىگىنە قاراي يەلىگىنە كوشتى. قاسيەتتى اتا-بابا مەكەنى جاتتىڭ قولىندا كەتپەۋى ءتيىس. شارىگە بۇگىن تالاسىپ جۇرگەندەر، ەرتەڭ دە تالاسادى. مەنى وسىنداعى ءشايحانتاۋىر اۋليەنىڭ جانىنا جەرلەڭدەر. قابىرىم – تاشكەنت قازاق جەرىنىڭ ءتورى ەكەنىن بۇگىنگى جۇرتقا دا، كەلەشەك ۇرپاققا دا ءبىلدىرىپ جاتسىن».

تولە ءبيدىڭ كوزى تىرىسىندەگى وسيەتى بويىنشا حالىق ونى كوپ جىل بيلىك قۇرعان تاشكەنت شاھارىنداعى ءشايحانتاۋىر اۋليە مەن ايگىلى بابىردىڭ ناعاشى اتاسى ءجۇنىس حاننىڭ جانىنا اپارىپ جەرلەدى.

جوعارىدا بايتەلى دەگەن بوزبالانىڭ ءالتىشارى ەلىنە مال ايداپ بارعانى جونىندە ءسوز قوزعاپ ەدىك. ول قاشقاريا جاقتا جۇرگەنىندە اۋىلىن قىرعىزدار شاپقىنشىلىققا ۇشىراتادى. كوڭىلى قۇلاعان بويجەتكەن ايشەكەر مەن بوزبالانىڭ جەڭگەسى مايرا تۇتقىندالىپ، اتقا وڭگەرگەن قالپى ون جەتى قىز-كەلىنشەكتىڭ اراسىندا شاپقىنشىلار ەكەۋىن دە الىپ كەتەدى. ەلىنە كەلگەن سوڭ ايىرقالپاقتاردىڭ باس ءبيى ەسەنقۇل ايشەكەردى كۇشپەن نەكەگە وتىرعىزىپ، ايەل ەتىپ الادى. ال، مايرانى ەسەنقۇل ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى استىرتىن تاپسىرمالارىن ورىندايتىن جىلقىشىسى – دولدانعا «قازاقتىڭ ءبىر سۇلۋ كەلىنشەگىن ساعان ارنايى اكەلدىم، الىپ كەت» دەپ «تارتۋ» ەتەدى. ايشەكەر ءبىر ۇل تابادى. الايدا، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ەسەنقۇل ايشەكەردى بالاسىنان اجىراتىپ الىپ، جاس توقالىن ەكى ءجۇز ەلۋ ليان قىتاي اقشاسىنا تاجىك سارتتارىنا جىلاتىپ-ەڭىرەتىپ ساتىپ جىبەرەدى. «ءدال وسىنداي جاۋىزدىق پەن قاراجۇرەكتىككە ۇشىرايمىن» دەپ ەش قاپەرلەمەپ ەم، قارا قۇزعىن، ەسەنقۇل! سازايىڭدى قۇداي بەرسىن، قۇدايدان جەتسىن ساعان! كۇللى ازام مەن نازامدى، قاسىرەت پەن قايعىمدى قۇدايعا سالدىم!» – دەپ زار يلەيدى ايشەكەر. وسىنداي ساتتە سىرىقتاي بويى سورايىپ ەسەنقۇل قولىندا ءبىر بۋما اقشاسى بار، جىميا كۇلىپ قاراپ تۇرادى. مىنە زورلىق پەن وزبىرلىقتىڭ ادام ايتقىسىز قاتىگەز ءتۇرى!

روماننىڭ سوڭعى، التىنشى بولىمىندە كىتاپتىڭ باسىنان سوڭىنا دەيىن تاقىرىپقا ارقاۋ بولىپ كەلە جاتقان اقىندار ايتىسىنداعى ءسۇيىنبايدىڭ جەڭىسى مەن ونىڭ العان بايگەسى ءسوز بولادى. جەڭىمپاز ءسۇيىنبايدىڭ نەسىبەسىنە بايگە ورنىنا «ىستىقكولدىڭ اق كوبىگىنەن جارالعان اسقان سۇلۋ – مەيىز اتتى قىز» دەپ جاريالادى توي يەسىنىڭ ۇيعارىمىن ەستىرتىپ قارا بايتىك.

«جۇرت شۋلاپ قويا بەردى.

– اقىننىڭ بايگەسىنە قىز بايلاعان ورمانبەت ماناپ جاساسىن!».

توي قىزىعىنا قاراماي، ءسۇيىنباي سەرىكتەرىن جانە مەيىزدى ەرتىپ، جەدەل تۇردە جولعا شىعادى. جولدا كەلە جاتىپ مەيىزدەن سىر تارتىپ، ءسۇيىنباي ءوزىن قولپاشتاپ شىعارىپ كەلە جاتقان قىرعىز جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا مەيىزدىڭ ءسوز بايلاسقان ادامى بارى ەكەنى بەلگىلى بولادى. «ءسۇيىنباي تىزگىنەن تەجەپ، قاسىنداعى ەكى دوسى انداس پەن دانيارعا:

– سەندەر مەيىز قىزدى قايتادان اۋىلىنا جەتكىزىپ سالىپ، ەلىنە تابىستاڭدار. بايگەگە التىن، كۇمىس، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى تىگىلۋى مۇمكىن، بىراق قىرعىز اعايىندار ءبىر اۋىز سوزىمىزگە بولا الاقانعا سالىپ الپەشتەگەن ۇكىسىن بىزگە ىلەستىرىپ جىبەردى. بۇل – قيامەتتىك كوڭىلدىڭ كۋاسى. ءبىز دە بىرەۋدىڭ كەلەشەگىنە كەسە كولدەنەڭ تۇرمايىق، جول بويى اڭداپ كەلەمىز، زيالى جان ەكەن، باعى جانسىن» – دەدى.

– ءشارباتىمدى كورمەي جاتىپ جەرىنگەنىڭىز قالاي، اعا؟

– ىستىقكولدىڭ اق كوبىگىنەن جارالعان ارۋدان قالاي جەرىنەيىك؟ – اقىننىڭ ايالى كوزىنەن جىلۋ توگىلە بويجەتكەنگە قاراپ، جىميا كۇلدى. –«ە-ە، بايگەمە ءتيىپ، ولجاداي قانجىعاعا بايلانعان بۇيىم عوي» دەگەن پيعىلمەن وجارلىققا بارعىم جوق، قالقام...».

قىرعىزدىڭ باس ءبيى ەسەنقۇلدىڭ قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنە جاساعان يتتىگى جايىندا جازدىق. قازاق اقىنى ءسۇيىنبايدىڭ ادالدىعى مەن تازالىعىنا قالاي باس يمەيسىڭ! ونىڭ وسى مارتتىگىنە اقكوڭىل دە، قايسار دا قازاق حالقىنىڭ دالاسىنداي كەڭ تابيعاتى سىيىپ تۇرعانداي ەمەس پە!

جوعارىدا ويىمدى قورىتىندىلاي كەلە ءۇش-ءتورت پىكىر قوسا كەتەيىن. كەسەك تۋىندىنىڭ كەسكىنى بولەك، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا مۇنداي دۇنيە ءتول ادەبيەتىمىزدە بۇعان دەيىن جازىلماعان. ەڭ ءبىرىنشى، اۆتور تاپقىرلىعىنىڭ ارقاسىندا ءۇش-ءتورت عاسىرلىق كەزەڭ ەكى-ءۇش كۇندىك مەزەتكە سىيىپ كەتكەنى ءسۇيىندىردى. كىتاپ اسقا اتتانۋمەن باستالىپ، استان ەلگە بەت الۋمەن اياقتالادى. وسى ارالىقتا قازاق حاندىعى مەن قازاق حالقىنىڭ كۇردەلى تاعدىرى سۋرەتتەلەدى.

روماندا بۇگىنگى وقىرمان قاۋىمعا بەيتانىس قازاقتىڭ كونە سوزدەرى كوپتەپ ۇشىراسادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتىڭ ەجەلگى ءسوز قورىندا ءجيى قولدانىستا بولعان شىعار، بۇگىندە ۇمىتىلعان نەمەسە ۇمىتىلا باستاعان. ادىلبەك ىبىرايىمۇلى باي ءتىل قورىن رومانىنا ەنگىزگەندە، الدىنا وقىرمان ءبىلسىن، ىزدەنسىن، ءتۇسىنسىن دەگەن ايقىن ماقسات قويعان. سوزىمىزگە دالەل بولۋى ءۇشىن، ولاردىڭ ءبىرازىن مىسالعا كەلتىرە كەتەيىك: «دارگەي»، «سەلبەسۋ»، «دارۋعا»، «قۋزاپ»، «ءشارى» (قالا), «قىجالاتتىق»، «بادەكشى»، «قامساۋلىق»، «اۋجال»، «ابىلەت»، «دايەكشى»، «باقاۋىل»، «قۇمبىل»، «مەلدەكتەگەن»، «باكەنە»، «جويداسىز»، «جارەۋكە»، «شىكىرا»، «تەتكىپ»، «دۇبىنتكەن»، «تىرمىزىك»، «زاۋدەعالام»، «بوستەكى»، «كەپيەت»، «ماديىقسىپ»، «قيامپۇرىس»، «كوكشۋلان» (اڭ ءتۇرى), «مالاعام»، «بوقتاشاق»، «مۇستاق»، «اڭىلجىتقان» جانە تاعى باسقالارى.

روماندا «ءداۋىرىن تەرىس سالدى» (دۇنيەدەن ءوزدى نەمەسە قايتىس بولدى) دەگەن تىركەس ءجيى قولدانىلادى. مەن ءوز باسىم اتالعان ءسوز ورامىن تەك وسى روماننان كەزدەستىردىم. قۇلاققا توسىنداۋ تيگەنمەن كوڭىلگە قونىمدى.

ادىلبەك ىبىرايىمۇلى تابيعاتتى، ادامداردى، ساربازداردى سۋرەتتەگەندە تەڭەۋلەردى شەبەر قولدانعان. مىسالى، «كوككە شانشىلعان نايزالارىنان كۇننىڭ كوزى كولەگەيلەنگەن جەر قايىسقان قول»، «ءبيتتىڭ ەركەك ۇرعاشىسىن اجىراتاتىن»، «كەپتەر ءتوس»، «قىسىر جىلانداي»، «پىشاق اينالماس تار وزەن ارناسى»، «بيە سيماس تار شاتقال»، «قۇزعىن ويلى سارقىلشىقتىلار»، «دۇرەگەي ءيتتىڭ قۇيرىعىنداي قايقايعان»، «ساقالى ەردىڭ قاسىن قاپقان»، «ۇزىن كىرپىكتەرىن تومەن توڭكەردى»، «توڭكەرگەن كەسەدەي قوس انارى، قىزىل كامزولدىڭ ومىراۋىن سىرتقا تەپكەن»، «تاسقا شاپسا دا قاق ايىرار» دەگەن سياقتى تىركەستەر وقىرماننىڭ نازارىنان تىس قالماسى انىق.

نەگىزىنەن روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابى كەنەسارىعا دەيىنگى حالقىمىز ءجۇرىپ وتكەن سىلەمدەرگە شولۋ جاساي وتىرىپ، وقىرماندى كەلەسى كەزەڭدەردە ورىن الاتىن تاريحي وقيعالارعا، سولاردى سارالاۋعا، زەردەلەۋگە دايىنداعان. بۇ تۇستا تەرىسكەيدەن قاپتاعان رۋسىزدار ەلىنىڭ باسقىنشىلىق پيعىلداعى اسكەرىنىڭ قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي بەكىنىستەرى جيىلەي بوي كوتەرىپ كەلە جاتىر ەدى. روماننىڭ ەپيلوگىندا «قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس ەل بولعانىن قالايمىن» دەپ، ابىلاي حاننىڭ اۋزىمەن ايتىلعانىنداي، ەندىگى كىتاپتاردا قازاق حالقىنىڭ الداعى عاسىرلارداعى كۇشى باسىم زىميان مەملەكەتتەردىڭ قىسپاعىندا بولسا دا، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنىڭ «تار جولىنداعى تايعاق كەشۋى» باياندالاتىنى حاق.

ءاليحان وماربەكوۆ،

وتستاۆكىدەگى پوليتسيا پولكوۆنيگى 

سەمەي قالاسى

Abai.kz