ۇلتتىق اپاتتى ءاردايىم ەستە ۇستاۋ ماڭىزدى (جالعاسى)
كەڭەس نۇرپەيIس*,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
3.ءبىزدىڭ ورتاعا سالار ويىمىزدىڭ ءمانىسى نەدە، دانەگى قانداي؟
الدىمەن، كەيبىر اتقارىلعان جۇمىستى شولا كەتەيىك. «ادىلەت» - قوعامدىق ۇيىم. ول ومىرگە شىنايى حالىقتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن ۇلكەن باعدارلامامەن كەلدى. دەگەنمەن ونىڭ جوسپارلاعاندارىن جۇزەگە اسىرۋدى تەك قانا مەملەكەتتىك قولداۋ مۇمكىن ەتكەنىن مويىنداۋ ءجون. سولاي بولۋى زاڭدى دا. جۇرتشىلىق اراسىنان شىققان باستامالاردىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە جاۋاپ بەرەتىندىگى ايقىن تۇستاردا وكىمەت قاراپ قالمايدى. بۇعان -اكىمشىلىكتەردىڭ جاردەمىمەن بارلىق وبلىستاردا «ازالى كىتاپ» شىعارىلعانى دالەل، كوپ جەردە ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قررباندارىنا ەسكەرتكىش اشىلعانى دالەل.
سونىمەن، ساياسي رەپرەسسيالار جىلدارى رەسپۋبليكامىزدىڭ بار ايماق-وڭىرلەرىندە قويشا توپىرلاتىپ قۇپيا اتىلعاندار ءتىزىمى جەرگىلىكتى جازالاۋ ورگاندارىنىڭ قۇپيا قويمالارىنان الىنعان قۇجاتتار نەگىزىندە جاريا ەتىلدى. بۇل شارا ادىلەتسۇيگىش قاۋىم الدىندا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءجۇزىن جارقىن ەتىپ، ابىرويىن اسقاقتاي ءتۇستى.
كەڭەس نۇرپەيIس*,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
3.ءبىزدىڭ ورتاعا سالار ويىمىزدىڭ ءمانىسى نەدە، دانەگى قانداي؟
الدىمەن، كەيبىر اتقارىلعان جۇمىستى شولا كەتەيىك. «ادىلەت» - قوعامدىق ۇيىم. ول ومىرگە شىنايى حالىقتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن ۇلكەن باعدارلامامەن كەلدى. دەگەنمەن ونىڭ جوسپارلاعاندارىن جۇزەگە اسىرۋدى تەك قانا مەملەكەتتىك قولداۋ مۇمكىن ەتكەنىن مويىنداۋ ءجون. سولاي بولۋى زاڭدى دا. جۇرتشىلىق اراسىنان شىققان باستامالاردىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە جاۋاپ بەرەتىندىگى ايقىن تۇستاردا وكىمەت قاراپ قالمايدى. بۇعان -اكىمشىلىكتەردىڭ جاردەمىمەن بارلىق وبلىستاردا «ازالى كىتاپ» شىعارىلعانى دالەل، كوپ جەردە ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قررباندارىنا ەسكەرتكىش اشىلعانى دالەل.
سونىمەن، ساياسي رەپرەسسيالار جىلدارى رەسپۋبليكامىزدىڭ بار ايماق-وڭىرلەرىندە قويشا توپىرلاتىپ قۇپيا اتىلعاندار ءتىزىمى جەرگىلىكتى جازالاۋ ورگاندارىنىڭ قۇپيا قويمالارىنان الىنعان قۇجاتتار نەگىزىندە جاريا ەتىلدى. بۇل شارا ادىلەتسۇيگىش قاۋىم الدىندا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءجۇزىن جارقىن ەتىپ، ابىرويىن اسقاقتاي ءتۇستى.
بۇدان ەكى جىلداي ىلگەرىدە قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ اكادەميك م.ق.قوزىباەۆ باستاعان وكىلدەرىن ەلباسى قابىلداپ، «ادىلەت» اتىنان ايتىلعان وتىنىشتەرگە قىزۋ قولداۋ ءبىلدىردى. ناتيجەسىندە، پرەزيدەنت تۇجىرىمداعان تاپسىرمالار بويىنشا، 2002 جىلى - الماتى وبلىسىنداعى جاڭالىق ەلدى مەكەنى ماڭىنداعى «ۇلكەن تەررور» كەزىندە جازىقسىز اتىلعاندار جەرلەنگەن ورىنعا ەسكەرتكىش قويىلدى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قررباندارىنىڭ ەستەلىكتەرى جيناستىرىلىپ، ارنايى كىتاپ («سترانيتسى تراگيچەسكيح سۋدەب») شىعارىلدى. بۇرىنعى نكۆد-كگب عيماراتىنىڭ ءبىر بولىگى ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۋزەيى ءۇشىن ءبولىندى، تاقاۋ كۇندەرى ونى مۇراجايعا لايىقتاپ قايتا جوندەۋ جۇمىسى دا باستالماق.
ادىلدىك ورايىندا - اتقارۋشى بيلىكتىڭ ءبارىن بىردەي ۇدايى تاپ-تۇيناق ەتىپ ورىنداي بەرمەيتىنىن دە ايتا كەتكەن ءجون. ماسەلەن، ءىس جۇزىندە ەلىمىزدىڭ ساياسي تاريحىنىڭ بىردەن-ءبىر مرراجايى بولماق جاڭا عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە ءۇشىن، ەلباسىنىڭ ءوزى تاپسىرعاندىقتان دا، ەلدىڭ دامۋىنداعى قاسىرەتتى بەلەستەرگە قاتىسى بار وسىناۋ عيمارات تولىعىمەن بەرىلەر دەپ كۇتكەن ەدىك. بىراق، ازىرگە بەلگىلى بولعانداي، ونىڭ ءبىر قاناتىنىڭ ەكى قاباتىنان 500 شارشى مەتردەي بولىگىن عانا مۇراجايعا ارناۋ ۇيعارىلعان كورىنەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ەلباسىنىڭ ءوزى قۋاتتاعان وسىناۋ ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۋزەيىن جاساۋدى ازىرلەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسى قاناعاتتانعىسىز جاعدايدا، ونى ۇيىمداستىرۋدىڭ بەلگىلەنگەن جولى مەن رەتىنە كوڭىل تولمايدى.
ايتالىق، قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋدە قر پرەزيدەنتى قولداعان ۇسىنىستاردى جۇزەگە اسىرۋ جونىندە ءىس-شارالار جوسپارى جاسالعان-دى. سونىڭ اتالعان مۇراجاي جونىندەگى 2-تارماعىن ورىنداۋ ءۇشىن، قر مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتى 2001 جىلعى 14 مامىردا «ساياسي رەپرەسسيالار تاريحىنىڭ مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى» № 48 بريرىق شىعارعان ەدى. وندا ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۋزەيىن قر ورتالىق مۋزەيىنىڭ ءبولىمى رەتىندە ۇيىمداستىرۋ كوزدەلىپ، بارلىق دايىندىق جرمىستارىن جۇرگىزۋ سول ورتالىق مۋزەيگە تاپسىرىلعان. بىراق، بۇيرىق شىققالى ءبىر جىلدان اسسا دا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قر ورتالىق مۋزەيى تاراپىنان ساياسي رەپرەسسيالار تاريحىنىڭ مۇراجايىن جاساۋعا باعىتتالعان ەشقانداي ازىرلىك شارالارى قولعا الىنعان جوق. (بۇل - ماقالا العاش جازىلعان ۋاقىتتاعى جاعداي. ودان بەرىدە مۇراجايدىڭ ءبىر قاباتى جاساندىرىلىپ، اشىلدى، بۇگىندە ول قالالىق مۇراجايدىڭ ءبولىمى بولىپ جۇمىس ىستەۋدە. دەگەنمەن شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەرى جەتكىلىكتى، ماسەلەن، مۇراجايدىڭ ەكىنشى قاباتىن ىسكە قوسۋعا ءالى كۇنگى قاراجات تابىلار ەمەس. سول سەبەپتى ماقالاعا تۇزەتۋلەر ەنگىزبەي-اق قويۋدى دۇرىس كوردىك. - ك.ن.، ب.ق.).*
*بۇل ەسكەرتپەنى اۆتورلار ماقالا «جالىن» جۋرنالىندا (2004 ج.، № 3) جاريالانعاندا بەرگەن-ءدى، ودان بەرى مۇراجاي از عانا جۇمىس ىستەپ، بۇرىنعى نكۆد عيماراتى الدەبىر كوممەرتسيالىق قۇرىلىمعا ساتىلىپ كەتتى دەگەن جەلەۋمەن، ءىس جۇزىندە جابىلىپ ۇلگەردى.
قازاقستان "ادىلەت" تاريحي-اعارتۋ قوعامى جاساعان مۋزەي كونتسەپتسياسى مەن ۇسىنىس-پىكىرلەرى قابىلدانبادى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى - جاڭادان قۇرىلماق ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۇراجايىنىڭ ءمان-مازمۇنى مەن باعىت-باعدارىنىڭ ورتالىق مۋزەيدە قالىپتاسقان تاريحي وقيعالاردى ەكسپوزيتسيالاۋ تارتىبىمەن سايكەس كەلمەيتىنىندە. مينيسترلىك پەن ونىڭ مادەنيەت كوميتەتى بۇل ماسەلەگە تەرەڭىرەك قارار دەپ ويلايمىز. ويتكەنى، بۇل ەكى مۇراجاي كونتسەپتسيالارىندا بىرىنە ءبىرى ۇقسامايتىن وزگەشەلىكتەر بولۋعا تيىستىگى تۇسىنىكتى. ورتالىق مۋزەي جۇرتشىلىقتىڭ كوز الدىندا. ال ازىرگە جاسالا قويماعان ساياسي رەپرەسسيالار تاريحىنىڭ مۋزەيى توتاليتاريزم جىلدارىنداعى ۇزدىكسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان اشارشىلىق قايعى-قاسىرەتتەرىن ۇمىتتىرماي، ءاردايىم ەل-جۇرت جادىنا سالىپ تۇرۋعا مىندەتتى. ول وتكەن تاريحي جولدىڭ اۋىر كەزەڭدەرىنەن تانىمدى دا تاعلىمدى سىر شەرتەتىن عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە رەتىندە، بولاشاققا، تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتەتىن دارەجەدە مۇلدەم جاڭاشا قۇرىلۋعا ءتيىس.
تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن تاريحپەن تاربيەلەۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن مىڭداعان ازاماتتى بىرىكتىرگەن قازاقستان "ادىلەت" تاريحي-اعارتۋ قوعامى ۇنىنە قر مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگى مەن مادەنيەت كوميتەتى قۇلاق اسار دەگەن ءۇمىت بار. ياعني، جوعارىدا ايتىلعان ماقسات ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن - ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۇراجايىنىڭ: ا) قر ورتالىق مۋزەيىنەن وسى باستان دەربەستەندىرىلۋىن; ب) ءسويتىپ ونىڭ بىردەن قر مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگى مەن ونىڭ كوميتەتىنە تىكەلەي باعىناتىن جانە وزگە رەسپۋبليكالىق مۋزەيلەر قاتارىندا تيىسىنشە قارجىلاندىرىلاتىن عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە مارتەبەسىندە راسىمدەلۋىن جۇزەگە اسىرۋعا قاجەت شەشىم شىعارار دەپ سەنەمىز.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا جانە ءبىزدىڭ بەكەم يلانىمىمىز بويىنشا - وسى مۇراجايدىڭ بايىپتى ءبىر ءبولىمى ۇلتتىق اپات قررباندارىنا ارنالۋعا ءتيىس. ونداعى ەكسپوزيتسيالاردى جاساۋعا جوعارىدا اتالعان جرمىستار ناتيجەلەرى ءسوزسىز جاردەمدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە، بيىل ءۇشىنشى جىل - قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى مەكتەپ وقۋشىلارىن تاريحي زەرتتەۋشىلىككە باۋليتىن «تاريحتاعى ادام. قازاقستان. حح عاسىر» دەگەن تاقىرىپپەن بايقاۋ وتكىزىپ كەلەدى. بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەداۋىر بولىگى اۋىلدارىندا ورىن العان اشتىق قاسىرەتى ىزدەرىن ءوز وتباستارىندا بولعان وقيعالارمەن، قارت ارداگەرلەر ەستەلىكتەرىمەن ەستە قالارلىقتاي جاڭعىرتىپ ءجۇر. بالالاردىڭ ىزدەنۋشىلىك جرمىستارىنا ۇستازدارى، تاريح ءپانىنىڭ مرعالىمدەرى جاردەمدەسۋدە. ءبىز ەل ىشىندەگى قازىنانى وسى جولمەن دە جيۋعا تىرىسامىز. ورتاق ىسكە عالىمداردىڭ، قالامگەرلەردىڭ، بارشا كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ اتسالىساتىنىنا كۇمان جوق. شەجىرەشىلەر بۇل ورايدا تانىمدى ماعلۇماتتار بەرە الادى. مۋزەيدىڭ بۇل بولىمىنەن ۇلتتىق اپات قررباندارىنىڭ ەسىمدەرىن اتاپ قارالى ءتىزىم جاساۋدى كوزدەيتىن ارنايى اكتسيا باستاۋ الاتىن بولادى. اشتان قىرىلعان ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە بۇكىل حالىق اتسالىسادى: شەجىرەشىلەر، وتباسىلىق، اۋلەتتىك مۇراعات يەلەرى، تاريحشىلار، اۋەسقوي زەرتتەۋشىلەر، ەستەلىك جيناۋشىلار ءوز دەرەكتەرىمەن مۇراجاي قورىن تولىقتىرىپ وتىرادى. دالىرەك تە جۇرتشىلىققا جاقىنىراق تىلمەن ايتقاندا - مۇراجايعا كەلگەن اركىم قارالى ءتىزىم ەكسپوزيتسياسىنا ءوز اۋلەتى تاريحىن قوسىپ جازاتىن بولادى. ۇلتتىق اپات قررباندارىنا تاعزىم ەتۋ، قولدان تۋعىزىلعان اشارشىلىقتان قىرىلعانداردى اتاپ ەسكە الۋ وسىلاي بۇكىلحالىقتىق ىسكە اينالاتىن بولادى.
بۇل ورايدا الەمدىك تاجىريبەدەن ۇلگى الۋ ءجون بولماعىن دا ويلاۋ ورىندى. بارشاعا ءمالىم، كۇللى ادامزاتقا سور بوپ ءتيىپ «قوڭىر ىندەت» اتانعان فاشيزم 1933-1945 جىلدارى ەۋروپانى مەكەندەيتىن ميلليونداعان ەۆرەيدىڭ كوزىن جويدى. التى ميلليون. قاساقانا قىردى. ەۋروپادا وسىنداي تراگەدياعا ۇشىراعان ەۆرەي حالقىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى تاريحي وتانىندا «ياد-ۆا-شەم» (قازاقشالاعاندا - «جاد پەن ەسىم») دەپ اتالاتىن ينستيتۋت پەن مۇراجاي بار. يزرايلدە، يەرۋساليم قالاسىنداعى گەرتسل تاۋىنىڭ ەتەگىنە ورنالاسقان. ياد-ۆا-شەمنىڭ قىزمەتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەۆرەيلەر باسىنا تۇسكەن اپاتقا ارنالعان. ينستيتۋت پەن مۇراجاي اتاۋىنىڭ سوزبە-ءسوز ءمانى جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، «جاد (زەردە) مەن ەسىم» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. مۇراجايدىڭ قۇرىلعانىنا جارتى عاسىرداي بولدى. ونىڭ باستى ۇرانى: «ەشكىم ۇمىت قالماۋ كەرەك!»
مۇراجايدا ەسىمدەر زالى بار. ياد-ۆا-شەمدە، جالپى، ەكى ميلليوننان استام قازا تاپقان جاندار اتى تىركەلگەن. سوندا، ەسىمدەر زالىندا - اپات قرربانى بولعان ەۆرەيلەردىڭ اتى-جوندەرى ۇلكەن ەكرانعا ءتۇسىرىلىپ تۇرادى. ال ونداعى ەكسپوزيتسيالار اپاتتىڭ بارلىق ساتىلارىن حرونولوگيالىق رەتپەن، ءتۇرلى كورنەكى تاسىلمەن بەينەلەپ اڭگىمەلەيدى. كورگەندەر اسىرەسە بالالار زالىنىڭ ايرىقشا اسەرلى ەكەنىن ايتادى. شىراقتاردىڭ دىرىلدەگەن ءالسىز ساۋلەلەرى عانا جارىقتاندىرعان بۇل قاراكولەڭكە زالدا كۇڭىرەنگەن ديكتور داۋىسى اپاتتا وپات بولعان بالالار ەسىمدەرىن تىزبەلەيدى ەكەن. تاۋسىلماس ءتىزىم. ال ەكراندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسابي سۋرەتتەرى شىعىپ جاتادى. زال كۇمبەزى استىنداعى ازالى احۋال سول ساتتە سوندا تۇرعانداردىڭ تۇيسىگىن تىتىركەنتىپ، ارقايسىسىنا كوپكە ورتاق قايعىنى بۇتكىل تۇلا-بويىمەن سەزىندىرەدى.
ياد-ۆا-شەم ادامدار بويىنا ءۇمىت ءۇزىپ تورىعۋ ەمەس، aزا تۇتىپ قايعىرۋ سەزىمىن دارىتادى. وندا بولعاندار قامىققان كوڭىلمەن - ادام جانىنىڭ ءبىرىنشى قۇندىلىق بولىپ تابىلاتىنى جايىندا تەبىرەنەدى. قىسقاسى، سوناۋ اپات مۋزەيى جۇرتتى تەرەڭ ويعا باتىرادى، سول جولعا قىزمەت ەتۋگە بەيىل شىنايى سەزىمدى قايرايدى.
تاپ وسىنداي اسەر-كۇش ءبىزدىڭ مۇراجاي-ەسكەرتكىشكە دە ءتان بولۋعا كەرەك. ەگەر ۇلان-عايىر ۇلتتىق اپات ساتىلارى كورنەكى ەكسپوزيتسيالاردا بەينەلەنەر بولسا - ەشكىمدى دە جايباراقات قالدىرمايتىنىنا كۇمان جوق.
تەك 30-جىلدار ناۋبەتىنىڭ قۇيقا شىمىرلاتار تۇستارى قانشاما...
ەل-جۇرتتى وتىز ەكىنشى جىل زۇلماتى كۇڭىرەنتىپ تۇرعان شاقتا پويىزبەن ماسكەۋگە، الدە الماتىعا ءوتىپ بارا جاتقان فيليپپ گولوششەكين اقتوبە ۆوكزالىندا «كونتررەۆوليۋتسيونەر-بايلاردىڭ مالدى قىرىپ تاستاعان زىميان ارەكەتى» تۋرالى اشكەرە-ءسوز ايتىپ تاستاۋعا نيەتتەنسە كەرەك. بىراق، ول ۆاگونىنان تۇسەر-تۇسپەستەن، الدىنان العاشقى قازرەۆكوم مۇشەسى، ادىلەت كوميسسارى، قىزىل پارتيزان رەتىندە كەڭەس وكىمەتىن قورعاۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن قالجىراڭقى ارداگەر باقىتجان قاراتاەۆ جايداق اربامەن شىعا كەلەدى. تىزەسى قالت-قۇلت ەتىپ، تارانتاس ۇستىندە بويىن تۇزەيدى. سوسىن دىمكاس قارت الاڭدا جيىلعان حالىقتىڭ كوز الدىندا، باياعى 2-دۋما مىنبەرىندە اتامەكەنىنەن قۋىلىپ جاتقان حالقىنىڭ مۇڭىن جوقتاعانىنداي وجەتتىكپەن، گولوششەكينگە اشىنا ءشۇيىلىپ، سويلەپ بەرەدى. ول قارسىسىنداعى بولشەۆيك-پاتشانى رەۆوليۋتسيا مۇراتتارىن اياقاستى ەتكەنى ءۇشىن بەتتەن الادى، ەلدى اشتان قىرىپ جاتقان قىلمىسىمەن كوزىن شۇقي ايىپتايدى. سوندا گولوششەكين: «شال شارشاپ قالىپتى»، - دەگەن كۇبىرمەن ۆاگونىنا كەرى سۇڭگۋگە ءماجبۇر بولدى...
ال «شارشاعان شال» ۇزاماي اشتىقتان دۇنيە سالدى. ول ءوزىنىڭ ارتىندا قالعان جازبا-مۇرالارىندا اشارشىلىققا جالعىز گولوششەكين ەمەس، ونىڭ اينالاسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى دە ايىپتى دەپ ءتۇيىپتى. ب.قاراتاەۆتىڭ ويىنشا - ماسەلە ولاردىڭ كوز بوياۋشىلىققا جول بەرۋىندە، «قازاق ىستەرىنە جۇلىكتىك تۇرعىدان كەلۋىندە»، ولاردىڭ شىن مانىندە «افەريست، كارەريست، پورتفەليست» بولىپ شىعۋىندا. قازاقتىڭ وسىنداي الاپات اشتىققا ۇرىنۋىن قارت دەموكرات-رەۆوليۋتسيونەر ۇلتتىڭ «باس ادامدارىنىڭ» سوناۋ پاتشا زامانىنان باستالعان پسيحيكالىق ازعىنداۋىنىڭ سالدارىنان دەپ باعامدادى...
1932 جىلعى شىلدەدە قازولكەكومعا ءبىر توپ قىزمەتكەر (عابيت مۇسىرەپوۆ جانە باسقالار) مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋىنا وراي حات جولدادى. گولوششەكين ونى بايدىڭ كوڭىل-كۇيىن تانىتاتىن ۇلتشىلدىق حات رەتىندە باعالادى. ارتىنشا، ارادا اپتا وتپەي-اق، «ۇلتشىلدىق حاتقا» قول قويۋشىلار جازدىم-جاڭىلدىم دەپ وكىنىپ-وپىنعان جاڭا حاتتارىن قازولكەكومعا اكەپ تاپسىردى. سوندا ولاردىڭ «كىنالارىن مويىنداۋلارى» ەسكە الىندى، 1932 جىلعى 15 شىلدەدە قازولكەكوم مەن باقىلاۋ كوميسسياسى ءبىر توپ كوممۋنيست «قاتەلەسىپ» قول قويعان سول حاتتى «سوتسياليستىك قايتا قۇرۋ مەن ۇلت ساياساتى جەتىستىكتەرىنە» قارا بوياۋ جاعۋشىلىق دەپ باعالاعانمەن، اۆتورلارىن پارتيا قاتارىندا قالدىرىپ، ءبىر-ءبىر قاتاڭ سوگىس ارقالاتتى.
1932 جىلعى تامىزدا قاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆ ستالينگە حات جولدادى. وندا قازاقتاردىڭ اشتان قىرىلۋ، بوسىپ كەتۋ دەرەكتەرىن بۇكپەي بايانداپ، ولكەلىك كوميتەتتىڭ كوزبوياۋشىلىققا جول بەرىپ اشتىققا اپارعان اسىرە ناۋقانشىلدىعى مەن ونى ۇستەي تۇسكەن اۋىلدارداعى شولاق بەلسەندىلىكتى جاسىرماي اشكەرەلەدى. بار ايىپتى ءبىر ادامعا ءۇيىپ-توگۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتتى، كۇيزەلىسكە ولكەكوم بيۋروسى تۇگەل، ونىڭ ىشىندە، باسشى قىزمەتكەر رەتىندە، ءوزىنىڭ دە بەلگىلى دارەجەدە جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، باسشىلىقتى جاڭارتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ايرىقشا ءرولى بارشاعا بەلگىلى ەكەنىن اتاپ كورسەتە كەلە، و.يساەۆ گولوششەكيندى ءوز قاتەلىكتەرىن تۇزەتۋگە قاۋقارسىز دەپ ويلايتىنىن دا جازدى. ول باس حاتشى ي.ۆ.ءستاليننىڭ تىكەلەي وزىنە وسىنداي پىكىرىن اشىق جولداپ، قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكيندى اۋىستىرۋ قاجەتتىگىن ترڭعىش تا دارا، ءارى جالعىز كوتەردى. ارينە ونىڭ ونداي پىكىرى بىردەن قوش الىنا قويعان جوق. سونىمەن بىرگە و.يساەۆ قازاق اۋىلى مەن مال شارۋاشىلىعى جونىندە شۇعىل اتقارىلۋعا ءتيىس ۇسىنىستار دا تۇجىرىمداپ، سول ماسەلەلەر جونىنەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىم شىعارۋىن سۇراعان-دى. بۇل ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلدى. 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى جونىندە قاۋلى قابىلدادى.
الايدا ونىڭ ورىندالۋى ماردىمسىز بولدى. گولوششەكيننىڭ پارتاكتيۆتە «ورتالىق كوميتەت 17 قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىمەن ماقۇلداعان قازولكەكومنىڭ اۋىلدى قايتا قررۋداعى ءىرى جەتىستىكتەرى» جونىندە ايتقان وتىرىككە تولى بوسپە-سوزىنەن دە قايران بولمادى. حالىق اشتىق، ىندەت زارداپتارىن تارتا بەردى، قىرىلۋ، بوسقىندىق تىيىلمادى. ول جايىندا ستالينگە 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ حات جازدى. اقىرى، جاعداي تىم اسقىنىپ، الماتى كوشەسى اشتىق قررباندارىنان اياق الىپ جۇرگىسىز بولعان 1933 جىلعى قاڭتاردا، «ادال لەنينشىل-ءستالينشىل» فيليپپ گولوششەكين ماسكەۋگە، جوعارى تورەلىك سوتتى باسقارۋعا شاقىرىپ الىندى. (سەنىمدى كادرىنە قامقورلىق جاساۋدى «حالىقتار اكەسى» ۇمىتپايتىن). اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ باسشىلىعى اۋىستىرىلدى. 1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا ت.رىسقرلوۆ كوسەمگە قازاقستانداعى اۋىر جاعداي مەن ونىڭ سەبەپتەرىن بايانداپ، تۇيىقتان شىعارار ۇسىنىستار قورىتقان ەكىنشى حاتىن بەردى. ۇزاماي رەسپۋبليكادا لەۆون ميرزوياننىڭ باسشىلىعىمەن، شەت ەلدەرگە اسىپ كەتكەندەر مەن اشتىقتان قىرىلعانداردى اۋىزعا الۋعا تىيىم سالۋلى احۋالدا، اشارشىلىق زارداپتارىن مال شارۋاشىلىعىنداعى جاعدايدى جاقسارتۋ ارقىلى جويۋعا باعىتتالعان جرمىستار جۇرگىزىلە باستادى...
ۇلتتىق اپاتتىڭ وسىناۋ اسا قاسىرەتتى كەزەڭى سورماڭداي حالىقتىڭ ءوز وكىمەتىنىڭ قىلمىستى سولاقايلىقتارى سالدارىنان ورىن العانىن مويىندايتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقستاننىڭ شارتارابىندا بيلىك قۇرعان جەرگىلىكتى جرمىسشى-شارۋا دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ دەلەگاتتارى كەڭەستەر قررىلتايىندا تاڭداپ سايلاعان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى بولشەۆيزمنىڭ قىلمىستارىنا زاڭدى داڭعىل جاساپ بەرىپ وتىردى. ونىڭ ورنىنا ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا كەلگەن جوعارعى كەڭەس تە تاپ سولاي ەتتى. مۇنىڭ ءبارى ەندى تەك قانا اقباس تاريح...
دەگەنمەن، سولار ارەكەت ەتكەن «قۋىرشاق» رەسپۋبليكا ورنىندا بۇگىن تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى بار. مەملەكەتتىك نىشانداردىڭ ءبارىن جاڭادان قۇرىپ جاتىرمىز دەگەنىمىزبەن، اسپاننان تۇسكەن جوقپىز: ءبىز سول «قۋىرشاق» رەسپۋبليكا اۋماعىن يەلەندىك، ياعني ءبىز سول باقىتسىزدىققا تاپ كەلگەن حالىق پەن ونىڭ باي جەر-سۋىنىڭ مۇراگەرىمىز. سول «قۋىرشاق» رەسپۋبليكاداعى باسقارۋ قررىلىمدارىن جەتىلدtىرىپ، تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي قايتا قررىپ جاتقان ەگەمەن قوجايىنبىز.
بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسى - بۇرىنعى تاريحي دامۋ وزگەرىستەرىنە وراي ءبىرىن ءبىرى الماستىرعان زاڭ شىعارۋشى ورگانداردىڭ قۇقىقتىق مۇراگەرى. سوندىقتان دا وسى پارلامەنت تاۋەلسىز ەلدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى رەتىندە، كەشەگى بودان ەلىمىزدىڭ «پارلامەنتىنىڭ» - قازاققا ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋعا تولىق ەرىك بەرىلدى-ءمىس دەلىنەتىن بولشەۆيكتىك جالعان اقپارات-ۋادەلەر استارىندا قۋىرشاقتىق سيپات العانى حاقىندا حالىققا اشىپ ايتسا ءجون بولار ەدى. ءسويتىپ، حالىقتى 30-جىلدارعى الاپات اشتىققا، توز-توز بوسقىندىققا ۇرىندىرعان ۇلتتىق اپاتتى بولشەۆيزمنىڭ، شىنتۋايتقا كەلگەندە، «قۋىرشاق پارلامەنت» قولىمەن جاساعانىنا وپىنۋ سەزىمىن بىلدىرسە، ول ءسوزسىز - تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ زور يماندىلىق-ادامگەرشىلىك قادامى رەتىندە قابىلدانار ەدى. مىندەتتى تۇردە - سان ۇلت وكىلدەرىنەن قررالعان قازاقستاندىق حالىقتى ورتاق ماقساتقا ۇيىستىرا تۇسەر رۋحاني كۇشكە اينالار ەدى.
بۇل رەتتە ۇلتتىق اپات قررباندارىن ازا تۇتاتىن ارنايى كۇن بەلگىلەۋدىڭ دە ماڭىزى زور بولماعىن اتاپ ايتۋ ءجون. ءبىزدىڭ ويىمىزشا - ونداي كۇنگە ءار مامىر ايىنىڭ سوڭعى جۇماسى ارنالسا وڭدى بولار ەدى. مامىردىڭ اقىرعى جۇماسىندا ۇجىمداردا، كوپشىلىك ورىندارىندا، مەشىتتەردە، بالكىم شىركەۋلەر مەن باسقا دا عيباداتحانالاردا جانە، ارينە، جەكە ۇيلەردە ەسكە الۋ، ناماز وقۋ، دۇعا باعىشتاۋ شارالارىمەن اتاپ وتىلەتىن ازالى جيىندار ءجۇرىپ، استار بەرىلەر بولسا - ەلدىك كەلبەتىمىز ايدىندانا تۇسەر ەدى. ءار جىل سايىن مامىردىڭ سوڭىندا اينالىپ سوعاتىن ازالى جۇما 31 مامىرداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ نە الدىنا، نەمەسە ءتىپتى ءبىر جۇلدىزعا تۇستاس كەلۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا، وسىناۋ بىرىنە ءبىرى ساباقتاس ەكى ايدارمەن ايشىقتالعان قارالى-سالتاناتتى كۇندەر بارشا ءىس-شارالاردىڭ يماندىق اجارىن جارقىراتا اشىپ، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن بولادى.
ءماجىلىس تاراپىنان قابىلدانسا عوي دەپ ءۇمىت ەتىپ وتىرعان وسىناۋ بولاشاق قۇجاتتىڭ ءبىر تارماعى جوعارىدا تىلگە تيەك بولعان مۇراجايعا ارنالۋى ىقتيمال. وندايدا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مۋزەيى الدىنداعى الاڭعا - بولشەۆيكتىك رەجيم اياسىندا حالقىنا ادال ەڭبەك ءسىڭىرىپ وپات بولعان سان مىڭ ازاماتقا ورتاق ەسكەرتكىش رەتىندە، بيىك ءسۇيىر ۇشى كوككە شانشىلاتىن ايبارلى سۇڭگى-وبەليسك ورناتۋ قاجەتتىگى دە ەسكەرىلەر دەپ ويلايمىز.
ۇلتتىق اپاتتى ماڭگى ەستە ۇستاۋ شارالارىن، ءسوز جوق، بۇكىل ەل بولىپ قولعا الۋ قاجەت. ونىڭ العىشارتى - قر پارلامەنتىندەگى وكىلدەرى ەتىپ كۇللى ەل-جۇرتىمىز تاڭداپ سايلاعان حالىق قالاۋلىلارىنىڭ ارنايى تاريحي قۇجات قابىلداۋ ارقىلى وسى ورتاق ىسكە سەرگەك تە بەدەلدى ءۇن قوسۋىندا...
29.06.2002 ج.
سوڭى
