اقش-تاعى سايلاۋدىڭ بىزگە بەرەر تاعىلىمى قانداي؟
نەمەسە بايدەن تىرەس، ترامپ تارتىس
ارينە، مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى اقش-تا ءوتىپ جاتقان پرەزيدەنت سايلاۋى، ونىڭ ىشىندە پرەزيدەنت بايدەننىڭ بايگەدەن باس تارتۋى سەكىلدى وقيعالار – سول ەلدىڭ ءوزىنىڭ ىشكى شارۋاسى بولسا كەرەك.
الايدا، ءوز باسىم ەسكى قازاقستاننان جاڭا قازاقستانعا جول تارتقان ءبىز كەز كەلگەن ەلدىڭ باسقارۋ تاجىريبەسىنەن ساباق الۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىن.
سونىمەن الىستاعى اقش-تاعى ناۋقاننىڭ بىزگە قانداي تاعىلىمدارى بار؟
ءوز باسىم ەڭ باسىت ءۇش جايتتى اتار ەدىم.
بىرىنشىدەن، ول جاقتاعى باستى ەكى پارتيا – دەموكراتيالىق جانە رەسپۋبليكالىق – ءبىر-بىرىنەن يدەولوگيا، باعدارلامالىق تۇعىرناما جاعىنان ەرەكشەلەنەدى. ياعني، سايلاۋشىلار، ەڭ الدىمەن، پارتيالىق باعىتقا سۇيەنىپ، ءوز تاڭداۋىن جاسايدى.
ماسەلەن، دەموكراتتار ليبەرالدى دا، رەسپۋبليكاشىلدار – كونسەرۆاتيۆتى كوزقاراس ۇستانعان. دەموكراتتار وزگەرىستەردى قالاسا، رەسپۋبليكاشىلدار كەزىندە امەريكانىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعالاردىڭ وسيەتتەرىن باسشىلىققا الادى. مۇنداي جاعداي ابورت، قارۋ-جاراقتى ساتۋدى رەتتەۋ، لگبت ماسەلەلەرىن قولداۋ نە قولداماۋعا ءوز ىقپالىن تيگىزۋدە.
دەموكراتتار الەۋمەتتىك ساياساتتا سوتسيال-دەموكراتياعا جاقىن بوپ، ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىڭ ءرولىن ارتتىرۋدى جاقتاسا، رەسپۋبليكاشىلدار كوبىنە-كوپ ەركىن نارىق زاڭدىلىقتارى مەن جەكە ادامنىڭ باستامالارىن قولدايدى. بۇل ەكى ۇستانىم سالىق جۇيەسىندەگى باسىم باعىتتارعا دا اسەر ەتۋدە.
بىزدە بولسا، سايلاۋعا قاتىساتىن پارتيالار نەگىزىنەن «بيلىكتىكى جانە بيلىكتى قولدايتىندار» جانە «وپپوزيتسيالىق» (ىشىندە «جۇمساق»، تسەنتريست»، «راديكالدى» بوپ بولىنەدى) بوپ قۇرىلادى دا، ولاردىڭ ەكونوميكاداعى، الەۋمەتتىك سالاداعى، قوعامدىق-ساياسي كوزقاراستارىنا كوپ ءمان بەرىلە بەرمەيدى.
ەكىنشىدەن، ول جاقتاعى پارتيالاردىڭ كوشباسشىلارى ماڭىزدى رول اتقارسا دا (ماسەلەن، وسى كۇنگە دەيىن باستى باسەكە بايدەن مەن ترامپتىڭ اتىمەن بايلانىستىرىلىپ وتىردى), باستى ماسەلەنى پارتيا جيىندارى شەشەدى. جانە دە بۇكىل پارتيالىق ءومىر، سايلاۋ ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىنا بايلانىپ قالمايدى: بايدەن بايگەدەن باس تارتىپ ەدى، ەندى ورنىنا «سەن تۇر، مەن اتايىندار» دايىن تۇر!
بىزدە بولسا، بيلىكتەگى بولسىن، وپپوزيتسياداعى بولسىن، پارتيا دۇنيەگە كەلسە، بۇگىنگى نە كەشەگى بەلگىلى تۇلعا ءوز ورنىن بوساتۋعا اسىقپايدى. «وتان»، كەيىن «نۇروتان» اتانعان بيلىك پارتياسىنىڭ مىسالى بار: نازارباەۆ سوڭعى كەزگە دەيىن پارتيا باسشىسى بوپ كەلدى ەمەس پە؟
ءوزىن وپپوزيتسيا سانايتىن پارتيالارداعى احۋال دا كوپ جاعدايدا سونداي بولىپ كەلدى: بىرەۋ لاۋازىمدى قىزمەتتەن كەتىپ، كەشە ءوزى ىستەگەن بيلىككە قارسى شىعادى، پارتيا قۇرادى، ماڭايىنا ءوز جاقىندارىن جيناپ الادى دا (ولار بولسا، ءوز كوسەمىنىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدى باستايدى), سول ورنىنان كەتپەيدى.
ياعني، پارتيا باعدارلامالىق باسىمدىقتارعا ەمەس، جەكە ادامنىڭ سۋبەكتيۆتى تاڭداۋىنا تەلىنىپ قالادى.
ۇشىنشىدەن، اقش-تا پرەزيدەنت قانشاما ىقپالدى بولعانىمەن، ول وزىنە وپپوزيتسياداعى پارتيا وكىلدەرى بارشىلىق كونگرەسس جانە سەناتپەن ساناسۋى ءتيىس. مەملەكەت ومىرىندەگى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى ول جەكەدارا قابىلداي المايدى. ونى وركەنيەتتى دۇنيەدە «بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوزارا تەپە-تەڭدىگى» دەپ اتايدى.
كەزىندە ترامپ پرەزيدەنت بولعان كەزدە، ونىڭ دا بىرنەشە ۋلى-شۋلى باستاماسىن كونگرەسس تەجەپ تاستاعان جوق پا؟
ءيا، مويىنداۋ كەرەك، جاڭا قازاقستان جوباسىندا پارلامەنتتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ ماقساتى كوزدەلگەن.
الايدا بۇل باعدارلاما تولىققاندى جۇزەگە اسىپ جاتىر دەۋ قيىن بولار. ونىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار سىقىلدى.
بىرىنشىدەن، اتقارۋشى بيلىك ەسكى ادەتكە سالىپ، بار وكىلەتتىكتى دەپۋتاتتارعا بەرە سالعىسى كەلمەيتىن سىقىلدى. ماسەلەن، دەپۋتاتتار ناقتى ۇسىنىس جاساپ، بيۋدجەتتەن قوسىمشا قارجى تالاپ ەتسە، وعان مىندەتتى تۇردە ۇكىمەت ءوز رۇحساتىن بەرۋى ءتيىس. سودان بارىپ، كوپتەگەن جاقسى باستامالار تۇرالاپ قالۋدا.
ەكىنشىدەن، ەلدەگى جاعدايعا تولىق جاۋاپكەرشىلىكتى الىپ، كاسىبي دەڭگەيدە مەملەكەت باسقارۋعا دەپۋتاتتاردىڭ ءوزى دە دايىن ەمەس سياقتى. ماسەلەن، ەكونوميكادا، الەۋمەتتىك سالادا تەرەڭ دە تۇجىرىمدى وي ايتۋ ءۇشىن ءبىلىم، بىلىكتىلىك، تاجىريبە كەرەك ەمەس پە؟ بىزدە بولسا، كوبىنەسە، سول ماسەلەلەردىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن باسقا سالا وكىلدەرى ءجۇر. حايپى جوق ەمەس نە لوببيستىك سيپاتى بار دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋ بولەك تە، ناقتى زاڭدى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، ونى ىشكى جاعداي مەن حالىقارالىق تاجىريبەمەن بايلانىستىرىپ، ۇكىمەت وكىلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ پىكىرتالاس جۇرگىزىپ، ءوز پوزيتسياسىن ساۋاتتى دا ءۋاجدى تۇردە قورعاي الۋ – مۇلدەم بولەك!
بالكىم، «كاسىبي پارلامەنت» قۇرۋ ءىسىن كوپ كەشىكتىرمەي قولعا الۋ كەرەك شىعار...
ءامىرجان قوسان
Abai.kz
