شاكارىمنىڭ تۋعانىنا 166 جىل!

(عۇلامانىڭ اۋليەلىگى جونىندە بىرەر ءسوز)

تومەندە شاكارىمنىڭ «يمانىم» اتتى سوڭعى جيناعىن ءسوز ەتپەكپىن. وندا 1927-1931 جىلدارى جازىلعان ولەڭدەرى (وتىزعا تارتا ولەڭ) توپتالعان. ءبارى دە اۋليەلىك شىعارمالار –  عايىپ (تىلسىم) ارقىلى الىنعاندار. 1931 جىلدىڭ قىسىندا ساياتقورادان الماتىداعى ءسابيت مۇقانوۆقا جولداعان حاتى سوڭىندا شاكارىم بىلاي دەپ جازادى: «اتتەڭ، دۇنيە، وسىنى قۇر قازاقشا عانا باسىپ قويماي، ورىسشاعا دا جاقسى پەرەۆودپەن (سمىسلەن.) پەرەۆودتاپ، عىلىمدى ازاماتتىڭ ءبىرى ەڭبەك ەتىپ، پەرەۆودىن وزىمە كورسەتەر مە ەدى؟ قازاقشاسى تەز باسىلىپ شىعار ما ەدى؟ ءتىرى كۇنىمدە نە قارسى ايتىلعان دالەلدى سىندارىن، نە ءبىلىمدى ويشىلداردىڭ قابىل العانىن ءبىلىپ ولسەم ارمانسىز بولار ەدىم». وسى سوزىنەن-اق «يمانىم» توپتاماسىن عۇلاما ءوزىنىڭ ەڭ قىمبات مۇراسىنىڭ ءبىرى ساناعانىن اڭداۋعا بولاتىن سياقتى.

اۋليەلىك جىرلارعا شولۋ جاساۋدان بۇرىن ويشىل اقىنعا كيەلى مەكەن بولعان «ساياتقوراعا» توقتالا كەتەيىن. قوس وزەن اراسى (باقاناس، بايقوشقار) ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا اسا قولايلى جەر. سول سەبەپتى 1923 جىلى شىڭعىستاۋ وڭىرىندەگى العاشقى ۇجىم – «باقاناس» ارتەلى شاڭىراق كوتەردى. شاكارىمنىڭ اۋەلگى ساياتقوراسى تۇرعان اۋماق وسى ارتەلدىڭ مەنشىگىنە ءوتتى. سوندىقتان: «1925 جىلى شاقپاقتىڭ كۇنگەي بەتىنەن، – دەپ جازادى احات شاكارىمۇلى، – بۇرىنعى قوراسىنان ون بەس شاقىرىمداي ارى جايلاۋدان اكەيگە جاڭا قورا سالىپ بەردىك. تۇراتىن ءۇيى مەن شوشالاسى، اينالدىرا سالعان پىشەن قوراسى مەن ات قوراسى بولدى. اكەي دۇنيەدەن وتكەنشە وسى قونىستا ءومىر ءسۇردى». قولىنا بۇركىتىن قوندىرعان شاكارىمنىڭ فوتوسۋرەتى 1927 جىلى وسى جاڭا ساياتقوراسى الدىندا تۇسىرىلگەن بولاتىن.

ءسويتىپ، كەمەڭگەر جاڭا قوعامنىڭ دا داۋ-دامايى مەن تالاس-تارتىسىنان اۋلاقتاپ، تابيعات اياسى شاقپاق تاۋىنىڭ بۇلاعى بار ەتەگىنەن  تىنىشتىق تابادى. وڭاشالانۋ ماقساتىن:

مەن كەتتىم، سەندەر ەلدە قويدىڭ قالىپ،
ەشكىمنىڭ كەتكەنىم جوق مالىن الىپ.
ەلۋ بەس جىل جيناعان قازىنامدى،
وڭاشادا قورىتام ويعا سالىپ، – دەپ تۇسىندىرەدى. شىعارماشىلىق باعىتىن ايتقانى:

جاس الپىستان اسقان سوڭ،
ولىمگە اياق باسقان سوڭ،
تىرشىلىكتەن ويانىپ،
كوزىمدى انىق اشقان سوڭ.
حاقيقاتتىڭ قىمىزىن
ءىشىپ، بۇگىن ماس ەدىم،
تازالاپ جۇرەك ىندىزىن،
نارەستەدەي جاس ەدىم.

«ماستىق»، «اراق»، «شاراپ» دەگەن سوزدەر بۇدان بىلايعى شاكارىم ولەڭدەرىندە ءجيى كەزدەسەدى. نەگە؟ ءبىر جاعىنان، سۋفيزم ءىلىمى مەن شىعىس شايىرلارى پوەزياسى  اقىن جانىنا جاقىن بولدى (ماسەلەن، سوپى قوجا ءحافيزدىڭ ولەڭدەرىن اۋدارىپ، ءوزىن ۇستاز تۇتادى).  ەكىنشى جاعىنان، ستاليندىك تسەنزۋرادان ساقتانۋى دەسەك دۇرىستىق. جاڭاعى «ماستىق»، «اراق» دەگەنىندە قۇدايدىڭ نۇرى، ونى سىڭىرگەن جۇرەك دەگەن استار بارى انىق. سول سياقتى ءتاڭىرىنى جارعا تەڭەپ، اللا يا قۇداي دەمەي، «جان»، كەيدە «ءمان» ءسوزىن قولدانۋعا ءماجبۇر. ماسەلەن:

كورەم دەسەڭ جارىمدى،
ماس بول، جۇرەك تازالا، – دەسە، كەلەسى ولەڭىندە:

جارالىس باسى – قوزعالىس،
قوزعاۋعا كەرەك قولعابىس.
جان دە مەيلىڭ، ءبىر ءمان دە،
سول قۋاتپەن بول تانىس،
الەمدى سول ءمان جاراتقان، – دەپ استارلاپ جەتكىزەدى. جار دەگەنى، ارينە، قۇداي نەمەسە حاقيقات ۇعىمى. ال، «ار­وجدان» تەرمينىن مۇسىلماندىق «يمان» ۇعىمىنا بالاما ەسەبىندە قولدانعان.

وڭاشالانۋ شاعىندا شاپشاڭ دامىپ، تەز جەتىلگەن شاكارىم  1928-1931 جىلدارى رۋحانيات شىڭى – اۋليەلىك بيىككە كوتەرىلدى وعان دالەل – «يمانىم» اتتى ولەڭدەر تسيكلى ەكەنىن ايتتىق. شاكارىم:

شىننان وزگە قۇداي جوق،
انىق قۇداي – شىن قۇداي، – دەيدى. اۋليەنىڭ ميسسياسى وسى – شىندى (قۇداي بار، باقي – ماڭگى، ءفاني – ۋاقىتشا) جەتكىزۋ. ال اۋليە كىم دەگەنگە:

انىق اسىق – اۋليە،
كەرەمەتكە سول يە.
جانى قۇربان جارىنا،
كەرەكسىز وعان دۇنيە، - دەپ جاۋاپ بەرەدى (كىم ءتانىن جانىنا بيلەتسە، سول كىسىنى قازاق «اۋليە» دەگەن).

اۋليەنىڭ باستى كەرەمەتى – ەش جەردەن وقىپ بىلمەي-اق حاباردى عايىپتان الادى (مۇنى مۇسىلمان ءىلىمى «يلحام» دەيدى).  بىر اللانىڭ راقىمىمەن نۇرلانعان جۇرەگى ارقىلى عايىپتان حابار العان ءحالىن شاكارىم:

نۇرىڭمەن جارىق جۇرەگىم،
عايىپتان حابار بىلەمىن، – دەپ اتاپ كورسەتەدى. وزىنە اۋليەلىك قاسيەت قونعانى جايىندا بىردە: «الەمدى تۇگەل مەن كورىپ، ەشكىم مەنى بىلمەسە» دەسە، «شىن اسىقتىڭ ءاربىرى» ولەڭىندە:

شىن اسىقتىڭ ءاربىرى
ءولىپ توپىراق بولدى دا،
جارالىستىڭ تاعدىرى
جاراتتى مەنى ورنىنا – دەپ سىر اشادى. سونداي-اق، ءتاڭىرى ديدارىنا جاقىنداعان عاجايىپ ءساتىن «اسىل يمان العان كۇن» جانە «حاقيقاتقا نانعان كۇن» دەۋىمەن جەتكىزەدى.

ءسويتىپ، اۋليەلىك پوەزياسى – شاكارىم دۇنيەنىڭ كورىنبەيتىن سىرىنا قانىق بولعانىنىڭ بۇلتارتپاس كۋاسى. ويشىلدىڭ اۋليەلىك (كورەگەندىك) قاسيەتى ومىردە دە بايقالىپ وتىرعانىنا بىرەر مىسال الايىق.

ءوز تۇرعىلاستارى ىشىندە شاكارىممەن سيلاس، ارالاس-قۇرالاس ادامنىڭ ءبىرى كوتىباق رۋىنىڭ كوسەمى جيرەنشە ءبيدىڭ بالاسى قۇلسۇلەيمەن (1865-1927) ەدى. وسى كىسى دۇنيە سالعاندا،  جانازاسىن شاكارىم قاجىنىڭ ءوزى شىعارعان. جانازادا: «مارقۇم قۇلسۇلەيمەن مۇسىلمانشىلىعى بەرىك، وزبىرلىققا جول بەرمەيتىن ءادىل، شىنشىلدىقتىڭ ادامى ەدى، – دەي كەلىپ، – بۇلايشا ارۋلاپ پانيدەن باقيعا جونەلتۋدىڭ اق ءولىمى بىزدەرگە بۇيىرمايتىن سياقتى. عارىپ باسىمىز قاي سايدا قالار ەكەن»، – دەپتى. زامان ازىرگە تىنىش، سوندىقتان قاجىنىڭ بۇل سوزىنە جيىلعان جۇرت اڭ-تاڭ بولعان عوي. ەكىنشى مىسال. 1931 جىلدىڭ جازىندا قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەلتاي ەرنازاروۆ شىڭعىستاۋ بوكتەرىنە ات باسىن تىرەپ، شاكارىم ەكەۋى تىلدەسكەن-ءدى. ەلتاي وتىرعان ۇيدەن شىققاندا شاكارىم: «مالدان ايىرىلعان ەلدىڭ اشىعا باستاعانىن ايتىپ، ءتاۋىر-اق سويلەستىم. كونبەدى. تاكاببار، مەيىرىمسىز پاقىردى باسشى قىلعان باعى قايتقان، سورلى ەل ەكەنبىز» دەگەن ەكەن. ايتقانى تۇپ-تۋرا كەلدى، نەبارى جارتى جىل وتەر-وتپەستە حالىق اشتىقتان قارا شىبىنداي قىرىلدى.

تاعى ايتايىق، 1920 جىلدارى جاڭا ءدىن – كوممۋنيستىك يدەولوگيا اۋاداي جايىلىپ، قوعامدىق سانانى جاۋلاپ الدى. بۇكىل قوعام بەتىن تەرىس جولعا بۇردى. مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارماسىن كورە بىلگەن عۇلاما:

جار كورمەگەن ناداندار،
جارىڭ كىم دەپ كۇلەدى.
وقىعان ويسىز ادامدار،
جانسىز ءومىر سۇرەدى.
ويلاسام، ولار – جاندى ولىك،
مەڭىرەۋ، ميسىز ءبىر كولىك.
وسىدان جوق وڭگەلىك،
اداممىن دەپ جۇرەدى، – دەگەنى سياقتى وقىعانداردى قاتتى سىناپ، ولارعا «دەنە سەزىمىنە نانبا!» دەپ سان رەت ەسكەرتەدى. «سورلى بۇلبۇل جارعا اسىق بوپ» تولعاۋىندا ءوز ءحالىن بىلايشا ۇقتىرادى:

سورلى بۇلبۇل جارعا اسىق بوپ،
نۇرلى گۇلگە ايتتى زار.
كوبەلەك تە شامدى الام دەپ،
وتقا ءتۇستى بوپ قۇمار.
جارعا عاشىق بولعانىما
تاڭداناتىن تۇك تە جوق.
جەر جارالماي تۇرعانىندا
مەندە اسىقتىڭ نۇرى بار.
...مەندە بار دا، ءتىپتى سىزدە
جوق ەمەس بۇل قاسيەت.
ونى ءوشىرىپ، ءبارىڭىز دە
دەدىڭىزدەر: «جاۋدى جار».

بۇل جەردە بۇلبۇل مەن كوبەلەك – شاكارىمنىڭ ءوزى، ال گۇل مەن شام – اللا تاعالا. ماحاببات – اللانىڭ (جاردىڭ) قۋاتى. ول جوق جەردە، ادامگەرشىلىك قاسيەت تە جوق. ويشىل عاشىقتىعى جايىندا:  «مەندە بار دا، ءتىپتى سىزدە جوق ەمەس بۇل قاسيەت» دەيدى. عاشىقتىق «جەر جارالماي  تۇرعانىندا بار نارسە»، ياعني اركىمدە بار ماڭگىلىك قاسيەت. ولاي بولسا، ادامزاتتىڭ سوعىستار مەن قاقتىعىستاردان كوز اشپايتىنى نەسى؟ بۇل قيىن ماسەلەنىڭ شەشۋى: «ونى (عاشىقتىق قاسيەتتى) ءوشىرىپ ءبارىڭىز دە, دەدىڭىزدەر: جاۋدى ء(تاندى) جار».  مىنەكي، اباي سياقتى شاكارىم دە تۇپكى سەبەپتى جان مەن ءتان كۇرەسىنە تىرەگەن.

ەسكەرتپە: شاكارىم جيناقتارىندا ءبىرىنشى جولداعى «جارعا اسىق بوپ» تىركەسى «جازعا اسىق بوپ» دەلىنىپ قاتە باسىلعان.

جان ماڭگىلىكتى ەكەنىنىڭ دالەلى وسىنداي ولەڭدەر جالعاسا بەرەدى.

سوڭعى جىلدارى ومىردە دە، فيلوسوفيادا دا جالعىز قالعانىن كورىپ-بىلگەندە اۋليەنىڭ ايتقانى:

ءبارى ماقسۇتپەن جارالعان،
ەسەبى جوق بارشا الەم.
نەگە كەرەك بوس شاتىلعان،
ءتاڭىرى جوق دەپ تانتىراپ.

ءيا، ميلليوندار قاتەلەستى، بوس شاتىلىپ، تانتىرادى، اداسپاعان، اق جولدان اينىماعان جالعىز شاكارىم عانا! (سول ءۇشىن اباي، شاكارىمنىڭ ەتەگىنە جارماسۋ بۇگىنگى بىزدەرگە كەرەك-اق). شاكارىم تەك قازاققا عانا كەرەك دەگەندەرگە ايتارىم، اۋليە اشقان ءار حاقيقات ورتاق، ونىڭ ءبىر ۇلتقا عانا تيەسىلى ەمەسى ايداي اقيقات.

تۇيەر ءتۇيىن: قيلى زاماننىڭ پەرزەنتى شاكارىمنىڭ  «يمانىم» جيناعى فەنومەن قۇبىلىس. ويتكەنى، اۋليە ادام سيرەك، اۋليەلىك پوەزيا ونان بەتەر سيرەك نارسە. «قۇداي بار، وعان قايتاسىڭداردى» ۇيرەتەتىن وزگە پوەزيا جوق.  سوندىقتان ونى زەرتتەپ-زەردەلەۋ ۇلتتىق فيلوسوفيانى دامىتۋعا جانە وزگە حالىقتارعا قازاقتىڭ ويشىلدىق دەڭگەيىن كورسەتۋگە اۋاداي قاجەت عىلىمدىق جۇمىس دەگەن پىكىردەمىن.

«قيلى زامان» دەمەكشى، «شاكارىمدى كىم اتتى؟» دەگەنگە سوڭعى نۇكتەنى قوياتىن كەز كەلدى. ءومىرتاي سماعۇلوۆ دەگەن كۋاگەر بىلاي دەپ جازادى: «بىردە مال الىپ، قىتاي اسپاق بولعان «باندىلاردى» ۇستاۋعا جارلىق بولدى. كومانديرىمىز ابزال قاراسارتوۆ دەگەن. ونىڭ ايتقانى زاڭ، اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس، جات دەسە جاتامىز، ات دەسە اتامىز.  مەزگىل قارا كۇزدىڭ كەزى. سۋىت ءجۇرىپ، تالاي جەردى كەزگەنىمىزبەن ەشتەڭە بايقالمايدى. جەتى قاراڭعى ءتۇن بولىپ كەتكەن سوڭ ءبىر ىقتاسىنداۋ جەرگە قونا كەتتىك. ۇيىقتاپ كەتسەك كەرەك. وقىس اتىلعان مىلتىقتىڭ داۋىسىنان اتىپ-اتىپ تۇردىق. بايقاستاساق، مىلتىق اتىپ جاتقان كۇزەتتە تۇرعان راحمەتوللا حاليتوۆ ەكەن. بىزگە قارسى تاۋدىڭ بەتكەيىندە ات-ماتىمەن قۇلاعان ەڭگەزەردەي ادامعا كوزىم ءتۇستى. الگى ادام اتپاڭدار دەگەندەي وڭ قولىن كوتەرگەن كۇيى شەكەلەي تۇرا بەرىپ ەدى. سوڭعى اتىلعان ماۋزەردىڭ وعى (استىن سىزعان – ا.و.) ونىڭ تۇبىنە جەتتى. بارىپ بىلسەك، قانسىراپ جاتقان شاكەرىم قاجى ەكەن».

ءومىرتايدىڭ «ماۋزەر» دەگەنى – نەمىستىڭ پيستولەتى، ول «رەۆوليۋتسيا سيمۆولى» سانالعان. ويتكەنى، چەكيستەردىڭ نەگىزگى قارۋى بولدى. ماۋزەر تەك قاراسارتوۆتا عانا، وزگەلەرىندە كارابين مىلتىعىتۇعىن. 1961 جىلى اكەسىنىڭ سۇيەگىن قۇرقۇدىقتان قازىپ العان احات اقساقال: «ەكىنشى اتقان وق ءتوس سۇيەكتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، وڭ جاق ومىرتقانىڭ قاناتىن سىندىرعان»، – دەيدى. مىنە، وسى جاقىن جەردەن اتىلعان، اۋليەگە اجال اكەلگەن ەكىنشى وقتىڭ كىمدىكى ەكەنى ايتپاساق تا انىق سياقتى.

اسان وماروۆ

Abai.kz