«قوڭىر اۋليە» اتاۋىمەن دۇنيە جۇزىندە بەلگىلى بولعان  8 جەردە ۇڭگىر بار ەكەن. ءبىر قىزىعى «قوڭىر اۋليە» دەپ اتالاتىن ۇڭگىرلەردىڭ ءبارىنىڭ اۋزى كۇنباتىسقا قاراعان.

سول سەگىز  ۇڭگىردىڭ بەسەۋى ۇلى تۇران دالاسىندا ۇشەۋى ەۆروپا تاۋلارىندا دەسەدى. «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى اباي وبلىسىنداعى ۇلى اباي، شاكەرىم قاجى، مۇحتار اۋەزوۆ، مۇحتار ماعاۋيندەر دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى توپىراقتا. ەكىنشى  –  باياناۋىل-جاسىبايداعى ۇڭگىر. كەلەسى ەكى قوڭىر اۋليە وڭتۇستىك وڭىردە. ءبىرى – قازعۇرت تاۋىندا. وعان كوپ ادام بارا قويمايدى، يەندەۋ جەر. ەكىنشىسى – بۇرىنعى لەڭگىر اۋدانى، قازىرگى تولە بي  اۋدانىندا. بادام سارقىراماسى جاعىندا، ونى كەيبىرەۋلەر «سۋلى ۇڭگىر» دەپ تە اتايدى. ال قازاق دالاسىنداعى بەسىنشى «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى ەلىمىزدىڭ باتىسىندا، جايىقتىڭ جاعاسىندا. دۇنيە جۇزىندەگى سەگىز قوڭىر اۋليەنىڭ قالعان ۇشەۋى ەۋروپادا، باتىس كارپات تاۋلارىندا. قوڭىر اۋليەنىڭ ءبىر عاجابى – تاۋى دا، ورنالاسۋى دا، ۇڭگىرى دە ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس كەلەدى. باياناۋىلداعى «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى شىراقشىسىنىڭ ايتۋى بويىنشا قاسيەتتى مەكەندەردىڭ  اڭىزى تەرەڭدە جاتىر.

يزرايل مەن يوردانيانىڭ شەكاراسىندا تۇرعان قوڭىر اۋليەنى «ەسكەندىر زۇلقارنايدىڭ ءتاۋ ەتەتىن ورنى» دەپ اتايدى ەكەن. اڭىز بويىنشا، ەسكەندىر جورىققا اتتاناردا سول ۇڭگىرگە كىرىپ ەكى-ءۇش كۇن جاتىپ، ۇڭگىر يەسى رۇقسات بەرسە، اتتانىپ، جاۋىن جەڭىپ، جەڭىسپەن ورالادى دەيدى. «سۇلتان سۇلەيمەن» دەگەن تەلەسەريالداعى سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ باس ءۋازىرى يبراگيم پاشا جارالانعاندا سۇيرەپ اكەپ، ءبىر ۇڭگىردەگى سۋعا سالاتىن ەپيزوتتى بايقاساڭىزدار سول ۇڭگىردىڭ اتى دا «قوڭىر اۋليە».

الەمنىڭ سەگىز جەرىندە ورنالاسقان «قوڭىر اۋليە» كىم؟ بۇل تۋرالى  الكەي مارعۇلان، الەمگە تانىمال انتروپولوگ ميحايل گەراسيموۆ، جيھانكەز پولياك ادولف يانۋشكەۆيچ، پەتر رىچكوۆتار:  «قوڭىر اۋليە – پايعامبار» دەگەندى ايتادى. جەر بەتىندە عۇمىر كەشكەن 124 مىڭ پايعامباردىڭ بىرەۋى تۇركى ناسىلىنەن بولعان ەكەن. ونى ورىستار «پروروك يليا» دەيدى، بىزدە – «قىزىر ءىلياس» نەمەسە «قىدىر اتا» دەيدى. سول قىزىر ىلياسقا 18 مىڭ عالامنىڭ يەسى اللا تاعالا قيامەت قايىمعا دەيىن ماڭگىلىك ءومىر سىيلاعان ەكەن. ەلگە باتاسى ءتيىپ، تىلەگىمىزدى اللاعا جەتكىزۋ ءۇشىن ول ماڭگى جاسايدى دەگەن ۇعىم بار. ۇڭگىرگە ءبىر ۇزىن بويلى قوڭىر ادامنىڭ كىرىپ-شىعىپ جۇرگەنىن عۇلاما عالىمدار، كورىپكەل باقسىلار، شىراقشىلار، ۇزاق ۋاقىت قارىنا قۇرىق ءىلىپ جۇرگەن جىلقىشىلار كورەدى ەكەن – دەيدى باياناۋىل شىراقشىسى التىنبەك قۇرمانوۆ مىرزا.

قوڭىر اۋليە جەرىنە قادام باسقان سايىن – ءاپسانا، ادىم باسقان سايىن – اڭىز. باياناۋىلداعى سول قوڭىر ۇڭگىر 4 بولىكتەن تۇرادى. قىسى-جازى ەسىگى اشىق. كىرگەن بويدا «كۇمبەز» - مەشىت بولىگى. قۇداي ءۇيى – قۇتحانا. ودان كەيىنگى حان دا، قارا دا باسىن ءيىپ كىرەتىن – بوساعا. قازاق بوساعاڭ بەرىك، شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن دەيدى. بۇل جەردە ءبارى دە باسىن ءيىپ كىرەدى. ايگىلى بابالارىمىز دا، عۇلاما عالىمدارىمىز دا، قاراپايىم حالىققا دا اللا تاعالا ءبارىنىڭ باسىن يگىزىپ قويعان. كەلەسى – ۇزىن ءدالىز، «قونالقى». ەشقانداي كۇن ساۋلەسى تۇسپەيدى. تەك ەسىكتەن تۇسكەن ساۋلەمەن عانا جارىقتانىپ تۇر. قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنە كەلەتىن  مۇقتاج جانداردىڭ ەشكىمگە ايتا بەرمەيتىن ءبىر قۇپيا تىلەگى بار. جان دۇنيەسىن، ىشتەگى شەرىن تاراتۋ ءۇشىن وسىندا كەلەدى. ۇڭگىردىڭ ەڭ تۇكپىرىندە باسپالداقپەن كوتەرىلسەڭ، تاس قازان بار. ءبىر كەرەمەتى قازانداعى سۋ – قاسيەتتى. ونىڭ قۇرامىندا 9 پايىزدان جوعارى كۇمىس بار. مەديتسينادا تازا كۇمىس دەنساۋلىققا اسا پايدالى. كۇزگى سالقىندا، قىستا ۇڭگىرگە ەشكىم بارماي قالعاندا، قازاننىڭ سۋى تولادى. سىرىلداپ اعىپ، وزىمەن-ءوزى تازارادى. ءبىر جۇماداي توقتاۋسىز اعادى. سوسىن باسىلادى. وسى سۋدىڭ ەمدىك قاسيەتى وتە جوعارى. قازان ايىندا ادام اياعى باسىلىپ، بۇل توڭىرەكتە اڭدار كەلە باستايدى. سىلەۋسىن، ارقار، قۇلجا، بۇلان جۇرەدى. قازان  ايىندا تولعان سۋ سول قالپى كەلەسى جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن تۇرادى. قىستا كۇمبەزدە 2-3 گرادۋس جىلى بولسا، بوساعادان اتتاعان سوڭ 4-5 گرادۋسقا دەيىن جىلىلىق بولادى. ال «قونالقادا» 8-12 گرادۋس ارالىعىندا ۇياداي جىلىلىق ساقتالادى. دالادا قاقاعان اياز بولعاندا دا ۇڭگىردىڭ ىشىندە ورمەكشى ورمەگىن ءورىپ جۇرەدى. قىستا اسا مۇقتاج جاندار بولماسا، بۇل جەرگە جان بالاسى اياق باسپايدى. قانداي ايازدا قازاننىڭ سۋى قاتقان ەمەس. دالادا قارلى بوران سوعىپ تۇرعاندا ۇڭگىردىڭ ىشىندە جىلى سامال ۇرلەپ تۇرادى.

قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنە كوتەرىلەتىن باسپالداقتاردىڭ ۇزىندىعى 110 مەتردى قۇرايدى. ءار 10-15 مەتر سايىن دەمالۋعا ارنالعان الاڭ جاساقتالعان. ەكى كامەرادان تۇراتىن ۇڭگىردىڭ جالپى ۇزىندىعى 30 مەتردى قۇرايدى.

ۇلى تۇران دالاسىنا يسلام ءدىنى كەلگەنشە كۇنگە تابىنىپ، ءتاڭىر قۇتى – ۇماي انا دەستىك. قازاقتار «باي انا» دەيدى. ءوزى سونداي باي انا -  جومارت، مىرزا، سۇراساڭ بايلىق، الدىڭا مال، شاڭىراعىڭا جان سالىپ بەرەدى. سول زاماندا وسى ولكەنى التاي تۇركىلەرى مەكەندەپ، قاعاندار كۇندە تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، شىعىستان شىعار كۇندى كۇتىپ الىپ، «انامىز وياندى»  دەپ ەلدى وياتادى ەكەن. دۇنيەنىڭ بارلىعى انادان تۋادى، انادان تارايدى. سول اناسىنا دەگەن ماحابباتى زور قاعان «قوڭىر اۋليەنىڭ» ماڭىندا جانىندا ايداھارى بار  شىعىسقا – التايعا قاراپ تۇر. جىلاندى قاسىنا قاراۋىل ەتكەن قاعاننىڭ بەينەسىن اۋليە باسىنداعى شىراقشى قالشيىپ شىعىسقا كوز تىككەن ادام بەينەلى تاستى كورسەتتى. جەر انا، تابيعات انا دەگەن سەكىلدى قازاقى تۇسىنىكتە دە انا العاشقى ورىندا تۇرادى. قاعان دا ءوز قۇرمەتىن، ماحابباتىن اۋەلى اناسىنا كورسەتەدى. مىنە، سول قاعاننىڭ زامانىندا وسى قاسيەتتى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىن «باي انا ۇڭگىرى» دەپ اتاعان ەكەن. سول باي انا وسى ۇڭگىردى مەكەن ەتەدى. «قوڭىر اۋليە» ءبىر جارتاس ۇستىنە جۇك ارتىلىپ، شوگىپ جاتقان تۇيەگە ۇقسايدى. اڭىزعا سەنسەك، تۇيەگە جۇك ارتىپ جەتەلەپ بارا جاتقان  ايەل ادام سەكىلدى. «ءتاڭىر قۇتى باي انا (ۇماي انا) ءتورت تۇلىكتىڭ اۋليەسى جەلماياعا قاسيەتتى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنەن ىرىزدىق پەن نەسىبەنى، جاقسىلىق پەن بەرەكەنى ارتىپ الىپ، مىناۋ ۇلى دالاداعى حالىققا تاراتۋعا كەتىپ بارادى» - دەيدى كونە اڭىز.

وسى ۇڭگىردى زەرتتەگەن عالىمدار  الكەي مارعۇلان مەن گەراسيموۆ ۇڭگىر ىشىندە رۋنا جازۋىمەن جازىلعان تاقتايشا بولعانىن انىقتاپتى. وندا «قاعان ۇلى تۇعىرىل» دەگەن جازۋ بولعان دەسەدى. الكەي مارعۇلان قالدىرعان اڭىز بويىنشا ەجەلگى تۇركىلەر وزدەرىنەن كەيىنگى مۇراگەرلەرىن وسى ۇڭگىردە سايلايتىن بولعان. سوندا تۇعىرعا كوتەرىلگەن جاس قاعان تومەندەگى حالىق پەن ۇڭگىر ىشىندە وتىرعان رۋ باسىلار، تايپا كوسەمدەرىنە انت بەرەدى. "مەن ەكى دۇنيەنىڭ بوساعاسىندا تۇرمىن. انە – ماڭگىلىكتىڭ مەكەنى، مىنە – جاراتقاننىڭ كۇمبەزى، انە – جارىق دۇنيە! انت ەتەمىن! جەتىم مەنەن جەسىرگە پانا بولام، عارىپ پەنەن مىسكىنگە قورعان بولام! اش-ارىققا تاماق بولام! حالقىمدى باتىسقا الىپ جۇرەم!» - دەيدى ەكەن.

باياناۋىل تاۋلارىنىڭ اسەم بەينەسى كۇن ۇياسىنا باتار شاقتا تاس بەينەلەر انىق ايقىندالىپ، ادەمى كورىنەدى. جاسىباي كولىن جاستانىپ  شالقادان جاتقان ايەلبەينەلى جارتاستى وسى وڭىردە ماڭگىلىك تىنىس تاپقان باي انا انامىز ەكەن دەيدى اڭىزشىلار.

ءوزىم ارنايى بارىپ كۋا بولعان، اراسىن مىڭداعان شاقىرىم ءبولىپ جاتقان  ەكى «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرىنىڭ ۇقساستىعى مەنى تاڭ قالدىردى.

اباي وبلىسىنداعى  تىلسىم قاسيەتىمەن، تەرەڭ تاريحىمەن، اسا كوركەم كورىنىستەرىمەن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ومىرىمەن تىكەلەي بايلانىستى بىردەن-ءبىر بەلگىلى  تابيعي نىسان دا «قوڭىر اۋليە» دەپ اتالادى. بۇل ۇڭگىر باياناۋىلداعى تاس ۇڭگىرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ۇلكەن. ىشىنە كىرگەن ادام تىك جۇرە الاتىن، ۇزىندىعى 150 مەتر ۇڭگىردىڭ تەرەڭىندە 3 كول جاسىرىلعان. سوڭعىسى ءالى كۇنگە دەيىن عىلىمعا دا، ادامعا دا جۇمباق، جەتى قات جەردىڭ بىزگە بەلگىسىز قۇپياسى.

اقتاس تاۋى بوردان تۇزىلگەندىكتەن اتى دا، زاتى دا اق تۇسپەن بايلانىستى.  مۇنداعى اۋا تەمپەراتۋراسى +10 گرادۋس شاماسىندا، ال ادام اياعى جەتەر كولدەگى سۋ تەمپەراتۋراسى +4 گرادۋس. ۇڭگىردەگى كول سۋىنىڭ تەمپەراتۋراسى قىسى-جازى وزگەرمەيدى.  زياراتشىلار تۇسەتىن جەراستى ايدىننىڭ ەنى 25 مەتردى، تەرەڭدىگى 5 مەتردى قۇرايدى. مۇنداعى سۋ ءموپ-ءمولدىر ءارى سەرگىتەرلىكتەي سۋىق. ۇڭگىر ءالى دە تولىق زەرتتەلىپ بولماعاندىقتان، ەلىمىزدەگى عانا ەمەس، جەر جاھانداعى ەڭ تىلسىم ورىنداردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىمال.  سۋ كولەمى ءار جىلى ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر كوتەرىلىپ تۇراتىنى انىقتالعان.

قاراۋىل اۋىلىنان 80 شاقىرىم، توقتامىس اۋىلىنان 20 شاقىرىم قاشىقتا،  اقتاس تاۋىندا ورنالاسقان ۇڭگىردىڭ اۋىزعى قۋىسى سىرتتان قاراعاندا ەلەۋسىز كورىنەدى. شىڭعىستاۋدىڭ باتىس جاعىنداعى شاعان وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا ورنالاسقان.  تاس ۇڭگىردىڭ اۋىزى شاعان وزەنىنەن 500 مەتر جەردەن باستالادى. ادام جاراتىلاتىن انانىڭ قۇرساعىنا ۇقساس تابيعاتتىڭ  شەبەر، بىرەگەي تۋىندىسى. سىن-سيپاتى تىم ەرەكشە بولعاندىقتان حالىق قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ تەگىن جەر ەمەس ەكەندىگىن ءاۋ باستان بىلگەن. حالىق اراسىندا ۇڭگىرگە كەلگەن ادامنىڭ ايى وڭىنان، جۇلدىزى سولىنان تۋىپ، دەنساۋلىعى جاقسارا تۇسەدى دەگەن سەنىم بار. نەگىزسىز سەنىم ەمەس. كرەمني سياقتى مينەرالدارعا باي  ۇڭگىر سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتىن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى دە تالاي مارتە دالەلدەپ بەردى.

ۇڭگىردىڭ «قوڭىر اۋليە» اتىمەن اتالعاندىعىنىڭ دا ءوز تاريحى بار. ول قوڭىر، قىران، قۇلان اتتى ءۇش اعايىندىعا قاتىستى اڭىزدىڭ جەلىسىمەن ءورىلىپ جاتىر. اڭىزعا سەنسەك، جەر جاھاندى توپان سۋ باسقان كەزدە، ءۇش اعايىندى وزدەرىن كەمەگە جالعانعان بورەنەگە بايلاپ، امان قالعان ءتىرى جاراتىلىستىڭ بارلىعىن نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىنە مىنگىزىپ، تيەۋمەن بولعان. الىپ تولقىن تۇرىپ، ءۇش بورەنەنى ءۇش جاققا لاقتىرعاندى، قوڭىردىڭ بورەنەسى ءدال وسى ۇڭگىردىڭ الدىنا تۇسكەن-مىس. وسىلايشا ۇڭگىر وزگەنى قۇتقارماق بولىپ، ءوزى قايتىس بولعان قوڭىردىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتتى.

ەرتە زاماننان كولدىڭ ەمدىك قاسيەتىن بىلگەن بابالارىمىز  جوڭعارلارمەن شايقاستان سوڭ جارالارىن ەمدەۋ ءۇشىن كول سۋىنا تۇسكەن. شىڭعىسحان اسكەرى دە وسى كولگە توقتاپ، جارالارىن ەمدەگەن. اڭىز-افسانالارعا قۇلاق تۇرسەك 15 مەترلىك سۋ استىنداعى قۇپيا ەسىك ارقىلى ۇلكەن قۋىس – ۇڭگىر - جۇمباق شىڭعىس حاننىڭ سوڭعى مەكەنى بولۋى دا مۇمكىن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «وكىنىشتە» اتتى تاراۋىندا ابايدىڭ پەتەربوردان كەلگەن ءابىشتى سەرگىپ، سەرپىلىپ قايتسىن دەپ قوڭىر اۋليەگە جىبەرەتىنى باياندالادى. سوندا ۇڭگىردىڭ ماڭىنداعى قورىمدارعا تاڭدانا قاراعان ابىشكە ابايدىڭ شاكىرتى، ءارى ءىنىسى كوكباي اقىن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ابىلاي حاننىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، قالاي «دارابوز» اتانعانى تۋرالى اڭگىمەنى ايتىپ بەرەدى.

1892 جىلى «ۆيتەبسكيە گۋبەرنسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ №63 سانىندا قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى جايىندا ماقالا جارىق كورىپتى. وندا بۇل ۇڭگىر جايىندا: «قوڭىر اۋليە – قازاقتاردىڭ سەمەي ماڭىنداعى اۋليە ۇڭگىرى، وندا ادام بويىنداي ايەلدىڭ مۇسىنىنە ءتاۋ ەتۋگە كوپتەگەن ادامدار كەلىپ جاتادى. ونىڭ اينالاسىندا تاستان جاسالعان ۇساق زاتتار، مونشاق جانە قولا مۇسىنشەلەر شاشىلىپ جاتادى. اۋليە ماڭىندا قۇرباندىق شالىنادى، ىندەت بولعان جاعدايدا اۋىرعان مال دا وسى جەرگە اكەلىنەدى» دەپ جازىلعان ەكەن. كەيىننەن «سەميپالاتينسكيە ۆەستي» باسىلىمىندا سەمەي ولكەسىن زەرتتەۋشى ۆيكتور بريۋحانوۆتىڭ قوڭىر اۋليەگە جاساعان ساپارى تۋرالى جازباسى جاريالانادى. ۆ. بريۋحانوۆ - 1897 جىلدان سەمەي قالاسىندا تۇرعان. 1900-1904 جىلدارى سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىندە قىزمەت ىستەگەن. سول جىلدارى ابايمەن بىرنەشە رەت جۇزدەسىپ، اقىننىڭ بالالارى، تۋعان-تۋىستارىمەن، تۇراعۇل، شاكەرىممەن ارالاسىپ تۇرعان كورىنەدى. قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنە قاتىستى دەرەكتەردە، وسى ۇڭگىر قابىرعالارىنىڭ بىرىندە ۇلى ابايدىڭ ارابشا جازىلعان قولتاڭباسى بار ەكەندىگى دە ايتىلادى.

كونەكوز قاريالار بۇرىن وسى ۇڭگىردە شالقالاي جاتقان ايەلدىڭ تاستان قاشالعان مۇسىندەرى مەن 15 شاقتى بالبال تاستاردىڭ، كىرەبەرىستە «لوتوس» تۇرپاتىندا تۇعىردا وتىرعان ادامنىڭ تاس ءمۇسىنى بولعانىن دا ايتادى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ول مۇسىندەر قولدى بولعانعا ۇقسايدى. نەمەسە ول مۇسىندەردىڭ وسى ماڭدا قىرىق جىل بويى بولعان يادرولىق سىناقتىڭ ناتيجەسىندە ۇڭگىردىڭ توبەسىنەن وپىرىلىپ جەرگە قۇلاعان الىپ تاستاردىڭ استىندا قالىپ قويۋى دا مۇمكىن.

ۇڭگىردىڭ ءوزى جانە ىشىندەگى كولشىكتىڭ سۋى ەلدىڭ ءتاۋ ەتىپ، قۇربان شالاتىن جەرىنە اينالعان. ۇڭگىرىنىڭ ءتۇپ جاعىندا جىلاپ اققان بۇلاق كوزى بار.

قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى جايىندا ەل اراسىندا اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردىڭ ىشىندە اۋىز ادەبيەتىندە ساقتال­عان دەرەكتەردىڭ دەنى جوڭعار شاپ­قىن­شى­لىعىمەن بايلانىستى. قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى اتاۋى «قابانباي باتىر» مەن شاكىر ابەنوۆتىڭ «توقتامىس باتىر» داستان^­دارىندا دا كەزدەسەدى. سوناۋ 1750 جىلداردىڭ ورتاسىندا بولعان شاعان شايقاسى كەزىندەگى ءبىر ايقاستا جاۋ جاعى قالىڭ شاڭنان قازاق قولىنىڭ ازدىعىن بىلمەي دۇركىرەي قاشادى. سول قاشقاننان شاعان تاۋىنىڭ ءبىر تاس ۇڭگىرىنە بارىپ تىعىلسا كەرەك. ۇڭگىرگە كىرىپ بەكىنىپ العان قالماقتار بۇلارعا العىزباي قويعان ەكەن. سول كەزدە ابىلايدىڭ قويعان شارتتارىنا ساي جاۋدان ايلاسىن اسىرىپ، جەڭىسكە جەتكەن قولباسشى قاراكەرەي قابانباي باتىر ءدال وسى جەردە «دارابوز» اتانادى.

سول ۇڭگىر قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى ەكەن. ال بۇل شايقاس كەيىننەن «شاڭدى جورىق» نەمەسە «قالماققىرعان» دەگەن اتپەن تاريحتا قالىپتى. ۇڭگىر ماڭىندا جوڭعارلارمەن قانشاما كەس­كى­لەس­كەن قاندى شايقاستاردىڭ وتكەنىن سول توڭىرەكتەگى تاس قورىمداردىڭ ءوزى ايگى­لەيدى.

ۇڭگىردىڭ قاي زاماننان بەرى «قوڭىر اۋليە» اتانعانىن ناقتى ەشكىم بىلمەيدى. جەرگىلىكتى جۇرت اراسىندا تىلسىم مەكەنگە قاتىستى ءتۇرلى اڭگىمە ايتىلادى. «بالا كەزىمدە اكەممەن بىرگە قوڭىر اۋليەنىڭ ۇستىنەن وتەتىنبىز. سول كەزدە ۇڭگىر الدى قاپتاعان بەلگىلەر بولاتىن. ءار قويىلعان تاستا ءار رۋدىڭ تاڭبالارى بىلىنەتىن. مىسالى، كوز، شوشاق نايزا دەگەن سەكىلدى. اكەم «بۇل – قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارى» دەپ ايتاتىن. سول كەزدەگى قالىڭ قورىمنىڭ قازىر بىردە-بىرەۋى جوق. قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى نەسىپبەك ايتۇلى سوناۋ ەلوردادان قازاق باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرى قاشالىپ جازىلعان تاس جاساتىپ اكەلىپ، قوڭىر اۋليەنىڭ باسىنا قويدى. سوندا اقىن «بۇل جەردى «قازاقتىڭ بورودينوسى» دەپ اتاۋعا بولادى» دەيدى. ويتكەنى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ابىلاي حان باستاعان، قابانباي، بوگەنباي، توقتامىس، بايمۇرات سەكىلدى قازاقتىڭ اتاقتى باتىرلارى وسىندا اتاقتى شاعان شايقاسىنا قاتىسىپ، قالماقتارعا العاش سوققى بەرگەن. اڭىزداردا قازاق باتىرلارى جوڭعارلاردى ۇڭگىر ىشىنە تىعىلعان جەرىنەن قۋىپ شىققانى جايىندا ايتىلادى. بەرىرەكتە ەستىگەن اڭگىمەم، قوڭىر اۋليەگە اباي اتامىزدىڭ ءوزى دە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ارنايى كەلىپ كورىپ، «بۇل نە دەگەن سۋ؟» دەپ ۇڭگىر ىشىنە كىرىپ، ورىس دوستارىنىڭ بىرىمەن كولدىڭ ءبىراز جەرىنە دەيىن قايىقپەن بارعان سەكىلدى. بىراق ارىرەك بارا الماعان دەيدى. ورىس دوسى، مەنىڭ ويىمشا، دولگوپولوۆ بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى ول وسى جاقتى كوپ زەرتتەگەن عوي. بالا كەزىمىزدە ۇڭگىرگە ارقانمەن ءتۇسىپ جۇرگەنىمىزدە ۇڭگىر ىشىندە اۋليە دەگەن تاس بولاتىن. تاستان جاسالعان ءمۇسىن. قىز با، ۇل ما، بەلگىسىز. كەلگەن جۇرت الگى ءمۇسىندى اۋليە تۇتىپ، ءارتۇرلى زاتتار، اقشا، تيىن-تەبەن قالدىرىپ كەتەتىن. سول اۋليە تاس قازىر جوق. ول تاس ءمۇسىن وزەنگە تۋرا كەتكەندە سول جاق قاپتالداعى ۇڭگىردە جاتاتىن. سول تاس ءمۇسىن سول جەردەگى تاستاردىڭ ءبىرىنىڭ استىندا قالدى ما، بىرەۋ الىپ كەتتى مە، تۇسىنىكسىز. ەلدىڭ ايتۋىنشا، ۇڭگىر ىشىندەگى سۋ ءارى قاراي قوڭىرشاۋلى، اقشاۋلى، اياگوزگە قاراي كەتىپ، سولاردىڭ ۇلكەن سۋلارىنا قوسىلادى»، دەيدى ەل-جەر تاريحىنا قانىق، ابايلىق بەلگىلى اقىن تولەگەن جانعاليەۆ. ۇڭگىرگە قاتىستى ەل اراسىندا اڭگىمەدە «كول سۋىنىڭ ءدامى كۇشىكباي اسۋىنداعى بۇلاق سۋىنىڭ دامىمەن بىردەي» دەگەن ۇعىم بار.

كەلۋشىلەر ءتۇسىپ ءجۇ­رەتىن بەرگى كولدەن وزگە ونىڭ ءار جاعىنداعى كول تۋرالى دا اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. كەيبىر باسىلىمداردا ۇڭگىر تۇبىندە كولەمى 35ح5 مەتر بولاتىن تاعى ءبىر كولدىڭ بار ەكەندىگى دە ايتىلىپ ءجۇر. ءتىپتى، وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن ەلىمىزدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن تۋريزم قىزمەتكەرى س.كيستانوۆ، تۋريزم جانە سپورت عىلىمي-زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ك.ميلياەۆ جانە «تۇران» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى ۆ.ۆولوشين باستاعان توپ قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىندەگى كولدىڭ تۇبىنە سۇڭگىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپتى. ناتيجەسىندە، كول سۋىنىڭ استىندا كولەمى 10ح10 م بولاتىن قارا قۋىستىڭ بار ەكەنى، ونىڭ ارعى جاعىنىڭ تۇڭعيىق تەڭىز ەكەنى انىقتالىپتى. ەل اراسىندا وسى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىندە ايگىلى شىڭعىس حان جەرلەنگەن دەگەن دە ءبىر بولجام بار. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن سەرگەي افاناسەۆ دەگەن تاريحشى دا وسىنداي توقتامعا كەلىپ، ونىسىن «ەكسپرەسس ك» باسىلىمى ارقىلى كوپتىڭ تالقىسىنا ۇسىنعانى بەلگىلى.

ۇڭگىر كەرەمەتى سوناۋ ەرتە زاماننان باستالعانىمەن، عىلىمي تۇرعىدا حح عاسىردىڭ باسىندا زەرتتەلدى. ايەل-انا قۇرساعى تەكتەس ۇڭگىردىڭ اۋىزى تار، ادام تەك قىرىمەن كىرە الادى. بيىكتىگى – 2 مەتردەن ءسال اسادى. بىراق ءبىر جارىم مەتردەن كەيىن كىرگەن ادام كەڭ الاڭعا تاپ بولادى. ۇڭگىردىڭ وڭ قاناتىنان قۋىستار ەرەكشەلەنىپ كورىنەدى. بۇرىن وسى قۋىستاردا  شالقالاي جاتقان ايەل زاتىنىڭ تاستان قاشالعان ءمۇسىنى بولىپتى. قاريالاردان جەتكەن اڭىزداردا، وسى قۋىستاردا ەرتەدە 15-كە تاياۋ بالبال تاستاردىڭ بولعانىن ايتادى.ۇڭگىرمەن ءارى جۇرسەڭىز ۇڭگىردىڭ توبەسى كوتەرىلە بەرەدى دە، دالىزدەن كەيىنگى بولمە توبەسى شاڭىراق كەيپىن كەلتىرىپ تۇرادى. اسپان كورىنەردەي كەڭ شاڭىراق ورىنىن قالىڭ قاتپار تاس جاۋىپ تۇر. ۇڭگىر ىشىمەن بويلاي بەرگەندە تاس جولدار كۇرت تومەندەپ، كەسەك تاستار تىكتەپ، ۇڭگىر كولىنە باستايدى. كەيىنگى عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا  قوڭىراۋليە تۇبىندەگى كول جەراستى تەڭىزىمەن بايلانىسىپ جاتىر دەيدى.

ۇڭگىر ءتۇبى ءتۇسۋى قيىن ۇشكىر تاستارمەن كومكەرىلگەن. ۇڭگىرگە كىرگەندە ۇستىڭدەگى تاستاردى كورىپ دەنەڭدى قورقىنىش بيلەيدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن قولمەن ۇستاپ كورۋگە بولادى، ال قالعاندارى بيىكتە ورنالاسقان. كىرەبەرىستەن باستاپ كولبەۋ بۇرىشى 50 گرادۋسقا سوزىلادى. ارى قاراي ۇڭگىردىڭ تۇبىندە ۇلكەن تاستار جاتىر.ۇڭگىر ىشىندەگى تاستاردان ءارتۇرلى تۇسىنىكسىز جازۋلاردى، قاشالعان ءارتۇرلى بەينەلەردى دا اڭعارۋعا بولادى. اباي اتامىز قالدىرعان قولتاڭبا سونىڭ اراسىندا سان جىلعى ىستان كورىنبەي كوزگە تۇسپەي قالۋى دا مۇمكىن.  الايدا بۇعان مۇقيات ءۇڭىلىپ، ۇڭگىر ىشىندەگى تاستارداعى تاڭبالاردى زەرتتەپ-زەردەلەگەندەر جوق.

تاريحشى ارداق بەركىمبايدىڭ ايتۋىنشا ۇڭگىردىڭ "قوڭىر اۋليە" اتالۋى شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنۋىمەن بايلانىستى-مىس. ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، شىڭعىس حورەزم جورىعىنا اتتاناردا ۇڭگىردىڭ ىشىنە ءوزى عانا كىرىپ، ءۇش كۇن بويى شىقپاعان ەكەن. كەيىن ومىردەن وتكەنگە دەيىن تالاي مارتە ۇلكەن جورىقتار الدىندا وسىلاي جاساپ وتىرعان. ءوزى ولگەننەن كەيىن وسىندا جەرلەۋدى مۇراگەرلەرىنە وسيەت ەتىپ تاپسىرعان دەسەدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا

Abai.kz