كەرەكۋدەگى ت-34 تانكىنە بايلانىستى داۋ قازىر وبلىس كولەمىنەن اسىپ، بۇكىل رەسپۋبليكاعا جايىلىپ بولدى. ءبىر عانا تانك ءۇشىن وسىنشاما شۋ كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ ماقساتى نە؟ «لەگەندارنىي تانك ت-34 بىل ۋستانوۆلەن ۆ تسەنترە پاۆلودارا ۆ سكۆەرە پو ۋليتسە لەنينا ۆ 1987 گودۋ ۆ پاميات و توم، كاك پاۆلودارتسى ۆ گودى ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى سوبيرالي دەنگي دليا وتپراۆكي نا فرونت كولوننى تاكيح بوەۆىح ماشين»-دەيدى جەرگىلىكتى ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ ءبىرى.

سوندا بۇل تانك نەسىمەن «لەگەندارنىي» دەپ ويلادىق. ەگەر ەرتىس وڭىرىندە ءبىر كەزدەرى سوعىس قيمىلدارى ورىن السا، نە بولماسا شەشەنستانداعىداي قارۋلى قاقتىعىستار بولسا ءبىر ءسارى. ءتىپتى وسى جەردە تانك شىعاراتىن زاۋىت جۇمىس ىستەسە، ءجونى باسقا بولار ەدى. ەگەر بۇل تانك ەرتەڭ ورنىنا قايتا قويىلاتىن بولسا دا، بۇگىنگى شۋ كوتەرىپ جۇرگەن ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ ءبىرى دە سول تانكتىڭ ماڭىنا بارمايدى. ءتىپتى جانىنا ءوتىپ بارا جاتىپ، موينىن دا بۇرمايتىن شىعار. ەندەشە نەگە سونشا شۋلاسادى دەيسىز عوي؟ بۇل جەردە ماسەلە پرينتسيپتە بولىپ وتىر. ءورىستىلدى اعايىن ءوزىنىڭ باياعى وكتەمدىگىنە باسىپ، قايتسەمدە ايتقانىمدى ىستەتەم دەپ وتىر. ال اشىعىن ايتساق، بۇل كوپە-كورنەۋ ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋ! سوسىن شاما كەلسە جاڭا اكىمنىڭ مىسىن باسىپ الۋ...

كەرەكۋدەگى ت-34 تانكىنە بايلانىستى داۋ قازىر وبلىس كولەمىنەن اسىپ، بۇكىل رەسپۋبليكاعا جايىلىپ بولدى. ءبىر عانا تانك ءۇشىن وسىنشاما شۋ كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ ماقساتى نە؟ «لەگەندارنىي تانك ت-34 بىل ۋستانوۆلەن ۆ تسەنترە پاۆلودارا ۆ سكۆەرە پو ۋليتسە لەنينا ۆ 1987 گودۋ ۆ پاميات و توم، كاك پاۆلودارتسى ۆ گودى ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى سوبيرالي دەنگي دليا وتپراۆكي نا فرونت كولوننى تاكيح بوەۆىح ماشين»-دەيدى جەرگىلىكتى ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ ءبىرى.

سوندا بۇل تانك نەسىمەن «لەگەندارنىي» دەپ ويلادىق. ەگەر ەرتىس وڭىرىندە ءبىر كەزدەرى سوعىس قيمىلدارى ورىن السا، نە بولماسا شەشەنستانداعىداي قارۋلى قاقتىعىستار بولسا ءبىر ءسارى. ءتىپتى وسى جەردە تانك شىعاراتىن زاۋىت جۇمىس ىستەسە، ءجونى باسقا بولار ەدى. ەگەر بۇل تانك ەرتەڭ ورنىنا قايتا قويىلاتىن بولسا دا، بۇگىنگى شۋ كوتەرىپ جۇرگەن ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ ءبىرى دە سول تانكتىڭ ماڭىنا بارمايدى. ءتىپتى جانىنا ءوتىپ بارا جاتىپ، موينىن دا بۇرمايتىن شىعار. ەندەشە نەگە سونشا شۋلاسادى دەيسىز عوي؟ بۇل جەردە ماسەلە پرينتسيپتە بولىپ وتىر. ءورىستىلدى اعايىن ءوزىنىڭ باياعى وكتەمدىگىنە باسىپ، قايتسەمدە ايتقانىمدى ىستەتەم دەپ وتىر. ال اشىعىن ايتساق، بۇل كوپە-كورنەۋ ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋ! سوسىن شاما كەلسە جاڭا اكىمنىڭ مىسىن باسىپ الۋ...

سوعىس كەزىندە كىمدەر مايدان ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، قارجى جينامادى. ءتىپتى قاجىمۇقان بابامىز اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ونەر كورسەتىپ، جيناعان اقشاسىنا ۇشاق جاساتىپ بەرگەنىن بىلەمىز. ەندەشە نەگە قاجىمۇقاننىڭ زيراتىنىڭ باسىنا نەمەسە اۋىلىنا ۇشاقتىڭ ەسكەرتكىشىن قويمايمىز؟

سوعىس ۋاقىتىندا اقمولادا 310, 387, 29 (كەيىن 72-ءىنشى) اتقىشتار ديۆيزياسى، 106 كاۆالەريا ديۆيزياسى جاساقتالعان. بىراق اقمولانىڭ كوشەسىننەن مىلتىق ۇستاعان سولداتتىڭ نەمەسە اتتى اسكەردىڭ ەسكەرتكىشىن كورگەمىز جوق. سەبەبى بۇل سەكىلدى شارۋالار سول كەزدە كەڭەس ەلىنىڭ قاي جەرىندە بولسىن جاپپاي ۇيىمداستىرىلىپ جاتتى. سول ۋاقىتتاعى مىندەتتى جۇمىستاردىڭ ءبىرى بولدى. ال سوعىس كەزىندە تانككە اقشا جيناعانبىز دەپ، ەسكەرتكىش قويۋ ءتىپتى اقىلعا قونبايتىن نارسە. ولاي بولسا بۇنداي ەسكەركىشتەر قازاقستاننىڭ بارلىق قالاسىندا تۇرۋى كەرەك. ويتكەنى سوعىسقا اتسالىسپاعان قالا مەن اۋىل جوق.

ال ءورىستىلدى اعايىندار شىنىمەن تاريح قۇرمەتتەيتىن بولسا، نەگە پاۆلوداردا شىنجىر تابان تراكتورگە ەسكەرتكىش قويۋدى تالاپ ەتپەيدى. سەبەبى كەزىندە وسى جەردە «قازاقستان» دەگەن تراكتور شىعاراتىن ۇلكەن زاۋىت بولعان. مىڭداعان ادام سول جەردە تالاي جىل ەڭبەك ەتىپ، ناپاقا ايىرعان ۇلكەن كاسىپورىن بولاتىن.

داۋكەستەردىڭ «ارداگەرلەر 9 مامىر كۇنى ول جەرگە گۇل شوقتارىن قويادى» دەگەندەرى دە بوس ءسوز. گۇل قويام دەسە، وبلىستىق اكىمدىكتىڭ جانىندا جەڭىس الاڭى بار، سول جەردە ماڭگىلىك الاۋ جانە داڭق وبەليسكىسى تۇر. سورموۆ كوشەسىندە اسكەري داڭق ساياباعى بار. ول جەر گ.پوتانين اتىنداعى وبلىستىق مۇراجايدىڭ فيليالى بولىپ تابىلادى. ساياباقتا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ماحمەت قايىرباەۆتىڭ زەڭبىرەگى، باسقاداي اسكەري قارۋلار جانە مايدانگەردىڭ بيىك ءمۇسىنى ورناتىلعان. سوعىس تاريحىن قۇرمەتتەيمىن دەگەن ادامعا بۇدان ارتىق نە كەرەك. مىنا تانكتى دە سول جەرگە اپارىپ قويعان ەدى. ەندى جوق جەردەن داۋ تۋعىزىپ، ورنىنا قايتا اكەلمەكشى. شىنىن ايتقاندا، ونىڭ تۇراتىن جەرى دە سول ارا عوي.

ەلەكتروندى اقپاراتتاردان وقىپ جاتىرمىز، وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنان باشيروۆا دەگەن ءبىر ايەل «تانك 9 مامىرعا دەيىن ءوز ورنىنا ورالادى» دەپ قۋانا حابارلاپتى. (بۇعان قانشا قارجى كەتەتىنىن ەسەپتەي بەرىڭىز. سول اقشانى باسقا ءبىر پايدالى شارۋاعا نەگە جۇمساماسقا). ارينە، باشيروۆا سەكىلدىلەرگە وكپەلەيتىن ءجون جوق، ول تەك ايتقاندى ورىنداۋشى عانا. ونىڭ ۇستىنە مادەنيەت باسقارماسى قازىر «يەسىز» تۇر. بۇرىن ونى باسقارعان قادىسوۆا دەگەن ايەل ە.ارىننىڭ كادرى رەتىندە ورنىنان الىنعان. بىراق ونىڭ دا ۇلتقا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعانى شامالى بولاتىن.

ال شىندىعىنا كەلگەندە، اكىمدىك توڭىرەگىندە بوزىمباەۆقا وسى وڭىردەگى ۇلت ماسەلەسىنە بايلانىستى جاعدايلاردى ءتۇسىندىرىپ، اقىل-كەڭەسىن ايتاتىن ءجىبى ءتۇزۋ ادام دا جوق. كەڭەس ايتپاق تۇگىلى، قاي كۇنى قايسىمىزدى ورىنىمىزدان الىپ تاستار ەكەن دەپ وزدەرى جالتاقتاپ وتىر. ەل ىشىندەگى دۇرىس ءسوز ايتادى دەگەن اقساقالداردان اقىل سۇراپ جاتقان اكىم دە جوق. سوندىقتان ازىرشە جەرگىلىكتى ءورىستىلدى اعايىننىڭ ايتقانى مەن ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ جازعانى عانا ەسەپكە الىنىپ جاتىر.

وڭىرگە كەلگەن جاڭا اكىم ەڭ اۋەلى جەرگىلىكتى زيالى قاۋىممەن، قالام ۇستايتىن اعايىنمەن كەزدەسىپ، ايماقتىڭ الەۋمەتتىك-رۋحاني جاعدايدانان اقپارات الار ەدى. بىراق بوزىمباەۆ ونى قاجەت دەپ تاپپاعان سەكىلدى. ال ونىڭ جانىنداعى باس شۇلعىعىشتارعا ۇلت نامىسىنىڭ كەرەگى شامالى. ولار ءۇشىن قىزمەت ورىندارىن ساقتاپ قالسا بولعانى.

جارايدى، ونى ايتا بەرىپ قايتەمىز. بۇل جاقتاعى قازاق قاشاندا قاعاجۋ جەپ ۇيرەنگەن عوي. «پاۆلودار قالاسىنىڭ لەنين كوشەسىندەگى» ءوزىنىڭ تۇعىرىنا ت-34 تانكى تە قايتىپ ورالار. جەرگىلىكتى بيلىكتەن تاعى دا ءبىر مەسەلىمىز قايتار. نە كورمەگەن باس دەيمىز دە قويامىز. ەڭ ماسقاراسى، بىزدەر ءوز جەرىمىزدە ءوزىمىزدى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت ەمەس، ديساپورا سەكىلدى سەزىنەمىز. بىزدەر ءۇشىن  بارلىعىن ءورىستىلدى قاۋىم شەشەدى. بيلىك تە سولاردى قۋاتتايدى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 23 جىلدان اسىپ بارادى،  جاعدايىمىز وسىنداي.

كەرەكۋدەگى كوشەلەردىڭ 90 پايىزىنىڭ اتاۋى ورىسشا ەكەنىن تالاي مارتە جازىپ ءجۇرمىز. لەنين، كۋتۋزوۆ، ەرماك، سۋۆوروۆ بولىپ كەتە بەرەدى.  ايتپەسە، جوعارىدا ايتىلعان، اتىن ەشكىم بىلمەيتىن سورموۆ دەگەن سياقتىلار... ال ەندى وسىنىڭ ءبىرىن قازاقشاعا وزگەرتەم نەمەسە ءبىر تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمىن بەرەم دەپ كورىڭىزشى، نە بولار ەكەن! كەرەكۋدەگى ء ورىستىلدى قاۋىم ورە تۇرەگەلەدى. بۇل ولاردىڭ وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەتتى، ونىڭ تۇرعىلىقتى حالقىن، سول حالىقتىڭ تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن سىيلاماعانى. ءالى دە باياعىشا توبەدەن قاراعىسى كەلەدى. شىنىن ايتقاندا، كوشەلەردىڭ قالاي اتالعانىنىڭ ولارعا كەرەگى شامالى. (ورىستاردىڭ بارلىعى بىردەي ۇلتشىل-شوۆينيست ەمەس). بىراق سولاردى قوزدىرىپ، ايداپ سالىپ وتىرعان بەلگىلى ءبىر ادامدار نەمەسە باسىلىمدار بار. ولاردى قارجىلاندىرىپ وتىرعان سىرتقى كۇشتەر بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.

وبلىس ورتالىعىندا ورىس تىلىندە شىعاتىن 3-4 باسىلىم بار. وسى داۋدى ءورشىتىپ وتىرعان دا سولار. جانە ايماقتاعى ەلدىڭ 90 پايىزى ورىسشا وقيتىندار. ولار وسى گازەتتەردىڭ جازعانىنا يمانداي سەنەدى. جاسىراتىن جوق، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ كوبى (مارگينالدار) سولاردى قولدايدى. «باسسىز ءۇيدىڭ-ءيتى وسىراق» دەگەن سەكىلدى، بۇل باسىلىمدارعا ازىرشە قوي دەيتىن قۇدايدىڭ قۇلى بولماي تۇر. ءبىر قىزىعى، قازاقشا جازاتىن ءجۋرناليستىڭ ءار ءسوزىن قاداعالاپ وتىرعان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى بۇلاردى بايقامايتىن سەكىلدى...

وسىندايدا تالاي نارسە ويىڭا كەلەدى. جايشىلىقتا گازەتتىڭ بەتىن بەرمەي، بار قازاقتىڭ اتىنان سويلەيتىن الماتىداعى «ۇل جاناشىرلارى» قايدا ءجۇر ەكەن دەپ ويلايسىڭ. ءدال وسىنداي كەزدە بىزگە نەگە قولداۋ كورسەتپەيدى ەكەن؟ الدە ولار دا ارناۋلى «زاكازبەن» عانا جۇمىس ىستەيتىندەر مە؟ بولماسا كەرەكۋ ءوڭىرى قازاقستاننىڭ قۇرامىنا كىرمەي مە؟

...كەيدە وسىنىڭ بارلىعىن نەمەنەگە جازامىز، كىمگە كەرەك دەپ ويلايسىڭ. ءتىپتى شاراسىزدىقتان ايدالاعا بەزىپ كەتكىڭ كەلەدى. ءدال وسى كۇيىمدى ءبىر قالامداس قارىنداسىما ايتىپ ەدىم ول: « اعا، ءسىز دە قىزىقسىز، كرەديتىن جابا الماي باسى قاتىپ جۇرگەن قازاققا ۇلت ماسەلەسىن تۇسىندىرەم دەيسىز. قازاقتىڭ ودان باسقا دا پروبلەماسى تولىپ جاتىر عوي»-دەدى. مۇمكىن ونىكى دە راس شىعار...

پاۆلودار وبلىسى

Abai.kz