بۇل ماقالانى جازۋ ويىمدا جوق ەدى. جاپوندىق تيۋركولوگ ناكاتا وكونىڭ قازاققا قاتىستى پىكىرى مەنىڭ وسى ماقالانى جازۋىما تۇرتكى بولدى.

ول كىسى بىلاي دەگەن ەكەن: «ارينە، ءبىز سىزدەرگە باعا بەرە المايمىز. ءبىر تىلدە سويلەيسىزدەر مە، الدە ەكى ءتىلدى بىردەي تاڭدايسىزدار ما – ونى وزدەرىڭىز شەشەسىزدەر. ەكى ءتىلدى بىردەي بىلگەن جامان ەمەس. بيلينگۆيزم الەمنىڭ كوپ ەلىندە بار. تاريحشى رەتىندە ايتاتىن بولسام، ماعان قازاقتار ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، ءتىلىن جوعالتىپ العان حالىق سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. سىزدەر – اداسقان جولىنان جاڭىلىپ قالعان حالىقسىزدار، مەنىڭشە. حالىقتى ادەيى نە تاريحي جادىنان ايىرىپ تاستاعان سياقتى. ايتپەسە، ەسى دۇرىس ادام انا تىلىنەن گورى  ورىسشا بىلگەن دۇرىس پا دەپ سۇراي ما؟ بۇل – ابسۋرد! تامىرىنان اجىراپ قالعان، نە ىستەرىن بىلمەي الاسۇرىپ جۇرگەن حالىقتار عانا وسىنداي سۇراق قويادى نەگىزى. ءتىل ماسەلەسىن ءبىر جولاتا شەشۋ ءۇشىن – حالىققا تاريحىن وقىتىپ، حالىقتى، ۇلتتى سوعان ىنتالاندىرۋ كەرەك.» بايقاپ قاراعان جانعا جاپون عالىمىنىڭ قازاق حالقىنىڭ قازىرگى رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ دياگنوزىن ءدال قويعانىنا  كوز جەتكىزەدى. وكىنىشتىسى، ءبىز ءوزىمىز وسىنى ءالى كۇنگە دۇرىس بايقاي الماي ءجۇرمىز. ەڭ باستىسى قازاق حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تاريح ساحناسىنا شىعارعان رۋحاني-مادەني نەگىز قايسى دەگەن سۇراققا ءالى تاريحشىلارىمىز جاۋاپ بەرگەن جوق. ولاردىڭ بىلەتىنى «قازاق كوشپەندى بولعان، سول كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ وكىلى. قازاقتىڭ مادەنيەتى دە، سالت-ءداستۇرى دە، بار بولمىسى وسى وسى كوشپەندىلىكتىڭ ىقپالىمەن پايدا بولعان» دەگەن ۇستانىمعا قاتىپ قالعان. ال، سوندا قازاق دالاسىندا تارىداي شاشىراپ جاتقان قالالاردى كىم سالعان دەگەن سۇراق تۋادى. وعان نە دەپ جاۋاپ بەرەمىز؟ وڭتۇستىك پەن سىر بويى قالالارىن سارتتار سالعان دەگەن عىلىمي تۇجىرىمدى ءبىزدىڭ عالىمدار الدە قاشان بەرىپ قويعان. ولاي بولسا، قازاققا نە قالادى؟ وسى ماسەلەگە ويلانىپ كوردىك پە؟ ءبىزدىڭ بۇل كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ وكىلدەرىمىز دەگەن تۇجىرىمىمىز ءبىزدىڭ كەيبىر كورشىلەرىمىزدىڭ ساياسي تالابىنا ساي كەلىپ تۇر.   2000 جىلدار باسىندا تۇركىمەن اعايىندار ماڭعىستاۋ جەرىن تۇركىمەندەر جەرى ەكەندىگىن دالەلدەگەن كىتاپ جاريالادى. ال، 1993-1994 جىلدارى مارقۇم وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ تاراپىنان ايتىلعان مىنا ءبىر ءسوز ەسىمدە قالىپتى. «ءامىر تەمىر اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرلەرگە ءبىز اقىلمەن جەتۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزىن وزبەكستان تەلەارناسىنان ەسىتىپ، وزبەك اعايىنداردىڭ ماقساتى ۇزاقتى كوزدەپ وتىر ەكەن-اۋ دەگەن وي قالىپتاسىپ ەدى. سول وي بۇگىن ماتەريالدانىپ كەلە جاتقان سياقتى. ولاي دەۋىمىزگە كەشەگى استانادا وتكەن «ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحشىلارىنىڭ ءبىرىنشى فورۋمىندا» وزبەكستاندىق كەيبىر تاريحشىلاردىڭ تاراپىنان قازاق حاندىعى دەگەن مەملەكەت بولماعان، وزبەك حاندىعى بولعان دەگەن سياقتى ماسەلەلەر ايتىلعاندىعى تۋرالى حابار ۆاتتساپ جەلىسى ارقىلى كەلدى. بۇل پىكىر قالالاردىڭ وزبەك اعايىنداردىڭ سالعاندىعى تۋرالى عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحتا بولعانىدىعىنا كۇمان كەلتىرىپ وتىرعان وزبەك تاريحشىلارىنىڭ بۇل پىكىرى قازاقتىڭ حالىق رەتىندەگى رۋحاني-مادەني بولمىسىنا بەرىلگەن اۋىر سوققى ەكەنىن تۇسىنە الدىق پا؟ وزبەك تاريحشىلارىنىڭ بۇلاي مالىمدەۋى قازاق حالقىنا دەگەن ولاردىڭ كوزقاراسىنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەندىگىنەن حابار بەرەدى. بۇل ءبىر ەمەس، سوڭعى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە وسى وڭتۇستىك قازاقستان جەرىندە قالالاردىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى قازاقستاندىق وزبەك ايعايىندار تاراپىنان وڭتۇستىكتەگى بارلىق قالالاردى وزبەكتەردىڭ سالعاندىعى تۋرالى پىكىرى فب بەتىندە جاريالاندى. سول ۆيدەوعا ءومىر شىنىبەك اتتى باۋىرىمىزدىڭ «بۇعان قازاق تاريحشىلارى نە ءۋاج ايتادى ەكەن» دەگەن رەپليكاسى دا بار ەدى. ارينە، ومىربەك باۋىرىمىزدىڭ بۇل رەپليكاسىنا ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالالاردىڭ پايدا بولۋى تۋرالى قالىپتاسقان بۇل پىكىرلەر نەنى بىلدىرەدى؟ دەمەك، قازىرگى قازاق تاريحى قازاق حالقىنىڭ حالىق رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىعۋى، ونى حالىق رەتىندە قالىپتاستىرعان رۋحاني يدەولوگيا  تۇگىل ونىڭ قۇرامىنداعى قالا مادەنيەتىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ءالى كۇنگە تياناقتى تۇجىرىم قالىپتاسپاعاندىعىنىڭ دالەلى.  بۇل قازىرگى ەلىمىزدەگى تاريح عىلىمىندا ۇلتتىق تاريحتى زەرتتەۋ مەتودولوگياسىنىڭ جوقتىعىن، قازىرگى قولدانىستاعى مەتودولوگيانىڭ قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن جازۋعا قاۋقارسىزدىعىن كورسەتەدى. ەڭ باستىسى قازاق حالقىن ۇيىستىرىپ تۇرعان رۋحاني وزەكتى ءالى كۇنگە تاني الماي وتىرعاندىعىن ايعاقتايدى. ءبىز ونى وسى «اباي.كز» سايتىندا جاريالانعان «قازاقتىڭ التىن وردا مەملەكەتىنە قازاقتىڭ قاتىسى بار ما؟» اتتى ماقالادا كورسەتكەن بولاتىنبىز. ول ماقالادا جوشى ۇلىسىن التىن وردا دەڭگەيىنە كوتەرگەن وزبەك حاننىڭ جۇرگىزگەن ءدىني-ساياسي رەفورماسى بولعانىن، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرگەنىن، قازاق حالقىنىڭ رۋلىق، تايپالىق  جۇيەلەرى مەن جۇزدىك قۇرىلىمدارىنىڭ وسى رەفورما ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەنىن، ول جۇيەلەردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندەگى ءرولى تۋرالى تالداپ كورسەتىلگەن بولاتىن. ەڭ باستىسى ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان تانۋ مەتودولوگياسى نەگىزىندە قازاق تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەستىگى تۋرالى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇعان قۇلاق اسىپ، ءۇن قوسقان، قارسى شىعىپ، قاتەلىگىمدى كورسەتكەن ەشكىم بولمادى. بۇل بىزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا دا، تاريحي تاعدىرىنا دا نەمقۇرايدى قارايتىنىن كورسەتسە كەرەك. ەگەردە ءبىز وسى نەمقۇرايدىلىقتان قۇتىلماي، قازىرگى تۋىنداپ وتىرعان سۇراقتارعا ۇتىمدى جاۋاپ بەرە الماساق، وندا ەرتەڭگى كۇنى بارماق شايناپ قالارىمىز انىق. ەڭ باستىسى قازىرگى قازاق تاريحى عىلىمىنىڭ باستى ۇستانىمىنا اينالعان كوشپەندىلەر وركەنيەتى مەن ەۆروتسەنتريزم، تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ مەتودولوگياسىنان باس تارتپاي، ازىرگە قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحىن جازىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ وكىنىشتىسى، قازىرگى جاڭادان دايىندالىپ جاتقان قازاق تاريحىنىڭ جەتى تومدىعى دا قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحي تانىمىن قالىپتاستىرا المايدى. قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحىن جازىپ شىعۋ ءۇشىن الدىمەن تاريحتى زەرتتەۋ مەتودولوگياسىن وزگەرتۋ كەرەك. ول ءۇشىن الدىمەن قازاق بولمىسىنداعى باستى قۇندىلىقتى انىقتاپ العانىمىز ابزال. قازاق ءۇشىن ماتەريالدىق دۇنيە باستى قۇندىلىق بولىپ تابىلمايدى. قازاق ءۇشىن باستى قۇندىلىق  - ونىڭ ار-يمانى. سوندىقتان دا قازاق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ، ار-يمان ءۇشىن بارىن قۇرباندىققا شالعان. قازاق تاريحىن زەرتتەۋدە قازاقتىڭ وسى ۇستانىمى نەگىزگە الىنبايتىن بولسا، وندا ول تاريح تاريحي وقيعالاردىڭ تەك حرونولوگيالىق تىزبەگى دەڭگەيىندە قالادى. وكىنىشكە وراي، وسى ماسەلەنى تاريحشىلارعا ايتىپ تۇسىندىرە الماي كەلەمىن. بۇل جەردە قازاق ءۇشىن نەلىكتەن ار-يماننىڭ بارىنەن جوعارى تۇرۋىنىڭ سەبەبى نە؟ – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى، كەزىندە قوجا احمەت ياساۋي يسلام ءدىنىنىڭ توقىراۋعا ءتۇسىپ، رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلگەن كەزەڭدە دۇنيەگە كەلدى. ادامنىڭ فيزيكالىق بولمىسىنىڭ قاجەتىن عانا وتەيتىن شاريعات ىلىمىمەن ادامزاتتىڭ ارى قاراي دامۋىن قامتاماسىز ەتە المايتىنىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن يسلام ءدىنىن جاڭا ساتىعا، تاريقات دەڭگەيىنە كوتەردى. ادام بولمىسىنداعى اللانىڭ بەرگەن اماناتى رۋحتى بەلسەندى كۇشكە اينالدىرىپ، ونىڭ ولمەيتىن ماڭگىلىك سيپاتىنا حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزە ءبىلدى. رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىس قايتا ورنادى. ياساۋي رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى ءوزى عانا ورناتىپ قويماي، سول بايلانىستى ۇزبەي جالعاستىرىپ تۇراتىن اۋليەلەر مەكتەبىن قالىپتاستىردى. بۇل حالىقتىڭ دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ادام بولمىسىنىڭ بولشەگى رۋحتىڭ ماڭىگى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جاراتىلعان جاراتىلىس ەكەنىن ءتۇسىندى. ءفاني مەن باقيدىڭ اراجىگىن اجىراتا الاتىن دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ادام رۋحىنىڭ اللانىڭ ادامعا بەرگەن اماناتى ەكەندىگىن، ءفاني جالعاننان وتكەننەن كەيىن باقيعا (ماڭگىلىك ومىرگە) جالعاناتىنىن سەزىندى. باقيعا جالعانۋدىڭ نەگىزگى شارتى اللانى سۇيمەك، ادامدى سۇيمەك، ادالدىق پەن ادىلدىك ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدى. اباي اتامىزدىڭ

«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەندە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى،

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى،- ولەڭ جولدارىنىڭ نەگىزىندە قۇرانداعى «اسر» سۇرەسى مەن قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ وسى ۇستانىمدارى جاتتى. ۋاقىتشا ءومىر ءۇشىن، ونىڭ قىزىلدى-جاسىلدى قىزىعى ءۇشىن ماڭگىلىگىن اۋىستىرۋعا تۇرمايتىنىن سەزىنە بىلگەن تەكتى، ماقساتى ماڭگىلىك ومىرگە ۇلاسۋ بولعان، ادالدىق پەن ادىلەت جولىن تۋ ەتكەن حالىق دۇنيەگە كەلدى. وزدەرىنە ماڭگىلىك ومىرگە بارار جولىن كورسەتكەن اۋليەسىنە حالىق جۇرەگىنىڭ تورىنەن ورىن بەردى. ازىرەتى سۇلتان دەپ توبەسىنە كوتەردى. وسىلاي تۇركىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ بولاشاعىن ايقىنداعان ياساۋي جولى-ياساۋي مادەنيەتى اتتى قاسيەتتى دە كيەلى جول دۇنيەگە كەلدى.  وسى جولدىڭ ارقاسىندا اراب-پارسى مادەنيەتىنە جۇتىلىپ بارا جاتقان تۇركىلەر قايتادان ءوزىنىڭ ءتىلى مەن  مادەنيەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك الدى. كەزىندە ارابتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن تولىق قابىلداماساڭ مۇسىلمان بولا المايسىڭ دەگەن قاعيدادان باس تارتقىزىپ، تۇركىنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ۇستانىپ تا مۇسىلمان بولۋ مۇمكىن ەكەندىگىن، دىندەگى باستى ماسەلە يماندا ەكەندىگىن حالىقتىڭ ساناسىنا قۇيا ءبىلدى. ياساۋي جولىندا ءاربىر حالىق اللانىڭ ءوزى جاراتقان ۇممەتى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءومىر سۇرگەن تابيعاتىنا قاراي وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءتىلى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى سول تابيعاتقا جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ءوزى تاراپىنان ىلايىقتالىپ بەرىلگەن. ول  زاڭدىلىقتى بۇزۋ اللانىڭ بۇيرىعىنا قارسى شىعۋ. بۇل ۇستانىمنىڭ بارلىعى قۇران سۇرەلەرىندە ايقىن كورسەتىلگەن. وزىنەن بۇرىن وتكەن ابۋ حانيفا مەن يمام ماتۋريدي ىلىمدەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، تۇركىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن تولىعىمەن قاناعاتتاندىرا الاتىن سوپىلىق جولدى قالىپتاستىردى. يسلامنان تەك بەس پارىز الىندى. ولار: يمان، ناماز، ورازا، زەكەت، حاج. قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ تولىعىمەن كونەدەن كەلە جاتقان تۇركىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە بەرىلدى. سونىمەن بىرگە، سوپىلىق تانىم نەگىزىندە  قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەر بولدى. ءدىن ءتىلى تۇركى تىلىندە سويلەدى. قوجا احمەت ياساۋيدەن كەيىنگى بارلىق شىعارمالار تەك تۇركى تىلىندە جازىلدى. الايدا، ياساۋي زامانىندا بۇل تاريقات كوپ قانات جايىپ كەتە العان جوق. تۇركىنىڭ قايتادان باس كوتەرە باستاعانىنان قورىققان حورەزمشاح مۇحاممەد ءبىر جاعىنان، قاراقىتايلار ءبىر جاعىنان ياساۋي جولىنا قاراي بەت بۇرعان قاراحاندىقتار مەملەكەتتەرىن تولىعىمەن تالقانداپ، حاندارىنىڭ بارلىعىن ءولتىردى. تەك، شىڭعىس حاننىڭ كەلۋى عانا ياساۋي جولىنىڭ-ياساۋي مادەنيەتىنىڭ يسلام الەمىنە كەڭىنەن تارالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. شىڭعىس حان اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرگە ياساۋي ءىلىمى دە جەتتى. ياساۋي بابامىزدىڭ مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقي سياقتى شاكىرتتەرى شىڭعىس حاننىڭ باس كەڭەسشىلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. جالپى قوجا احمەد ياساۋي مەن شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەگە كەلىپ، الەمدى جاۋلاۋىنىڭ نەگىزىندە جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ءوز جوسپارى جاتقان سياقتى. ءبىرى ادامزاتتىڭ ارى قاراي ءومىر ءسۇرۋ جولىن كورسەتىپ بەرسە، ەكىنشىسى سول ءىلىمنىڭ كەڭ قانات جايىپ جالپى ادامزاتتىق سيپات الۋىنا قىلىشىمەن جول اشتى. سوندىقتان بۇل ەكى ۇلى تۇلعانىڭ ارەكەتتەرى استارىندا ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا سىر جاتقاندىعىنا مەندە كۇمان جوق. بۇل ەكى تۇلعانىڭ جانقيارلىق ەڭبەگى ارقاسىندا جەر بەتىنەن جويىلىپ بارا جاتقان تۇركى حالىقتارى قايتادان باس كوتەرىپ، الەمگە ۇكىمىن جۇرگىزە الاتىن حالىققا اينالدى. سوندىقتان قازىرگى الەمدەگى تۇركى حالىقتارى وسى ەكى تۇلعانىڭ قوجا احمەت ياساۋي مەن شىڭعىس حاننىڭ الدىندا ماڭگىلىككە قارىزدار. ەگەردە قازىرگى كۇنى كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن اجىراپ، وزگەگە وتار بولعان بولسا، وندا وعان سول ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، باسقا ءدىني اعىمعا بەت بۇرعانىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سەبەبى، ياساۋي جولى كيەلى جول. ول جولدان باس تارتقاندى ءتاڭىر تاعالا كەشپەيدى. تاۋەلسىزدىگىڭدى الىپ، وزگەگە كىرىپتار ەتەدى. بۇل سول التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەپ، ىدىراۋىنىڭ باستى سەبەبى ياساۋي جولىنان شەگىنۋ بولعاندىعىن ءالى كۇنگە تۇسىنگەن ادام جوق. كەزىندە جوشى ۇلىسىندا وزبەك حان تۇسىندا ياساۋي جولى وكىلدەرى-اۋليەلەر ياساۋيا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىپ، جاراتۋشىنىڭ قالاۋىنا ساي ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ادىلەتتى مەملەكەتتى دۇنيەگە كەلتىرگەن بولاتىن. ول مەملەكەتتە ابسوليۋتتىك بيلىك نە حاندا، نە بيدە، نە قارادا بولعان جوق. ابسوليۋتتىك بيلىك تەك – شاريعاتتا، زاڭدا بولدى. ول مەملەكەت از عانا ۋاقىت ىشىندە الەمدەگى ەڭ وزىق، عىلىمى مەن مادەنيەتى دامىعان مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. وسىعان بايلانىستى بۇل مەملەكەت التىن وردا دەپ اتالا باستادى. وكىنىشكە وراي بۇل مەملەكەتتىڭ ءومىرى ۇزاق بولمادى. ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان جوشى ۇرپاقتارى قالايدا ياساۋي جولىنان قۇتىلۋدىق جولىن قاراستىردى. 1342 جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى، التىن وردا تاعىنا جانىبەك حاننىڭ كەلۋىنە مۇمكىندىك بەردى. تاق مۇراگەرى تىنىبەك پەن ءىنىسى حىزىربەكتى ءولتىرىپ، بيلىكتى ءوز قولىنا الدى.  ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، شافيعي مازحابىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەردى. اسان قايعى باستاعان ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتى ساقتاپ قالۋ جولىنداعى ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى. مىنە، سودان بەرى ەۆرازيا كەڭىستىگىندە رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك اراسىنداعى تىكە-تىرەس قازاق حاندىعى دۇنيەدەن كەتكەنشە توقتاعان جوق. تاۋكە حاننىڭ ياساۋي جولىن مەملەكتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنەن ايىرۋىنىڭ سوڭى مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە اكەلگەن باستى سەبەپ بولدى. ابىلاي حاننىڭ ياساۋي جولىن قايتادان مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرمەك بولعان ارەكەتى ءساتسىز اياقتالىپ، ءوزى سول جولدا قۇربان بولدى. تاۋكە حاننىڭ كەزىنەن قولىنا بيلىكتى قولعا العان ءجۇز، رۋ-تايپا باسشىلارى مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنان گورى قولىنداعى بيلىكتى ارتىق كوردى. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ۇلى بەكبولاتتىڭ ابىلاي حانعا قارسى ارەكەتى شەكتەن استى، حاندى قورلاپ، ورداسىنىڭ ۇستىنە باسىپ كىرمەك بولدى. اتىعاي، قاراۋىل رۋلارى بولماعاندا بەكبولاتتىڭ حاندى سول كوكشەتاۋ جەرىندە مەرت ەتۋ مۇمكىندىگى بار ەدى. الايدا، حان ودان امان قالدى. ونداعى حالىقتىڭ ويىنىڭ بۇزىلعانىنا كوزى جەتكەن ابىلاي حان، حالىققا وكپەلەپ، تۇركىستانعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. مۇنىڭ ءبارى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز قالدىرعان «ابىلاي اسپاس سارى بەل» اتتى اڭىزدار جيناعىندا ءجۇر. مۇنىڭ سوڭى ابىلاي حاننىڭ سامارقانتقا بارۋى، سول جەردە ءتۇس كورىپ، تۇسىندە ارىستاننىڭ جولبارىسقا اينالۋى، جولبارىستىڭ قاسقىرعا اينالۋى، قاسقىردىڭ ازىپ، تۇلكىگە اينالۋى، تۇلكىنىڭ ازىپ باقا-شايانعا اينالۋىن كورىپ، شوشىنعانى، ول ءتۇسىن ءپىرى جالاڭاياق قوجاعا ايتقاندا، (كەيبىر دەرەكتەردە بۇحار جىراۋ) ول كىسى مەن دە سول ءتۇستى كوردىم، وسىمەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىز كۇيرەدى. ەندى امان-ەسەن ەلگە جەتەيىك دەپ، كەرى قاراي جولعا شىعادى. جولدا كەلە جاتىپ ءوزى از عانا نوكەرىمەن تاشكەنتتە قالىپ، سول جەردى بيلەپ وتىرعان ءجۇنىس قوجانىڭ ۇيىندە بولادى. قايتار جولدا قازىرگى شىمكەنت قاسىنداعى حانقورعانعا جەتكەندە سايرامنىڭ سارتتارى 3000 اسكەرمەن قورشاپ، قىسپاققا الادى. وسى قورلىققا شىداماعان ابىلاي حان قۇسالىقتان سول جەردە كوز جۇمادى. ەڭ جامانى سول جەردە اينالا وتىرعان دۋلات پەن قوڭىرات بيلەرى قول ۇشىن بەرۋگە جارامايدى.  قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەپ، وزگەگە بودان بولۋى وسى وقيعادان باستالعان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، بۇل تاريحتان حالىقتىڭ كوپشىلىگى حابارسىز.

ەندىگى كەزەكتە سول تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان، تاراز وڭىرلەرىندەگى وزبەكتەر قايدان پايدا بولدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەيىك. بۇل جەرلەرگە سىرتتان كەلگەن ەشكىم جوق. بارلىعى كەشەگى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى. ورتاعاسىرلاردا اراب-پارسى مادەنيەتى نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ماقساتى تۇركى بيلىگىن ىشتەن ءىرىتىپ، جويۋ بولاتىن. سول تاريقاتتىڭ وكىلى تاشكەنتتە تۋىلىپ، سامارقانتتا بيلىك قۇرعان حوجا احرار ءوز زامانىندا «شىڭعىس حان ياساسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىن» دەپ جار سالعان بولاتىن. شىندىعىنا كەلگەندە ونىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرماق بولعانى ياساۋي جولى بولاتىن. ونىڭ بۇل ۇستانىمى ابسولتتىك بيلىككە ۇمتىلعان قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ تىلەگىنە ساي كەلىپ، ەسىم حاننان باستاپ ناقشبانديا تاريقاتىن قازاق اراسىنا جايۋ مەملەكەتتىك ساياسات دەڭگەيىندە جۇرگىزىلدى. ولاردىڭ بۇل ساياساتىنىڭ قارماعىنا الدىمەن قالا حالقى ىلىكتى. ياساۋي جولىنان، تۇركىلىك مادەنيەتتەن باس تارتىپ، اراب-پارسىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ەڭ باستىسى نەكەلىك قاتىناستارعا ءمان بەرىلدى. قازاق حالقىندا قالىپتاسقان جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ تۋرالى پرينتسيپ بۇزىلىپ، نەمەرە اعايىندار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناس ەنگىزىلدى. كىمدە-كىم بۇل تالاپتى ورىندامايتىن بولسا، وندا ول ادام پايعامبار (ساس) سۇننەتىنە قارسى شىققان بولىپ ەسەپتەلدى. بۇل قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ ىدىراۋىنا ىقپال ەتتى. مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى بولعان رۋ، تايپالار ىدىراعان سوڭ بيلەر ينستيتۋتى دا وزدىگىنەن جويىلادى. (تاۋكە حانعا دەيىن بيلەر ينستيتۋتى ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالاردىڭ قولىندا بولعاندى) وسىلاي قالا مەن قىستاق حالىقتارىنىڭ بىرتىندەپ سارتتانا باستاۋىنا ىقپال ەتتى. قازىرگى وڭتۇستىك قالالارىنداعى وزبەكتەردىڭ پايدا بولۋى وسى ۇدەرىسپەن بايلانىستى. بۇل جەردە ەشقانداي حالىقتىڭ ءومىر سالتىنىڭ قاتىسى جوق. كوشپەلىسىڭ بە، وتىرىقشىسىڭ با، ءبارىبىر. ءبىز وسى قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ وزبەكتەنۋى وسى ياساۋي جولىنان شەگىنىپ، ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋمەن بايلانىستى بولعانىن ناقتى عىلىمي دەرەكتەرمەن دالەلدەپ بەرە الامىز. مەن قازىر تۇركىستان مەن شىمكەنت، سايرامداعى وزبەكتەردىڭ قاي رۋ، قاي تايپادان ەكەندىگىن كورسەتىپ بەرە الامىن. مىسالى، تۇركىستانداعى وزبەكتەردىڭ كوپشىلىگى ارعىن، نايمان، قاڭلى تايپالارىنىڭ وكىلدەرى. ال، تۇركىستاننىڭ جانىنداعى بۇرىنعى كەرىز، قازىرگى بىرلىك قىستاعىنىڭ تۇرعىندارى 100 پايىز التاي ارعىندار. كەزىندە تاۋكە حاننىڭ اتالىعى، ءارى باس ءۋازىرى بولعان بارقى اتالىقتىڭ ۇرپاقتارى. ونىڭ ار جاعىنداعى قاراشىق اۋلىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ 70 پايىزى كوك مۇرىن قىپشاقتار جانە ازداعان قاڭلى مەن قوڭىرات بار. ونىڭ ار جاعىندا وتىرعان شيپان اتتى اۋىل بار.  100 پايىز نايماننىڭ بالتالى، باعانالى اتالارىنىڭ ۇرپاقتارى. ال قارناق كەنتىندە ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى تۇگەلىمەن وتىر. كەزىندە قازاق حاندارىنىڭ نەگىزگى ورتالىعى بولعان بۇل جەردەن وزبەكستاننىڭ قانشاما عالىمدارى مەن جازۋشىلارى شىقتى. سوۆەت وكىمەتى زامانىنىڭ وزىندە 9 اكادەميك شىققان بولاتىن. تۇركىستاننان 10 شاقىرىم جەردە تەكە دەگەن اۋىل بار. نەگىزىنەن قاڭلىلار تۇرادى. بىراق حالىق قازاق-وزبەك بولىپ ەكىگە بولىنگەن. سەبەبى، قازاقتارى ياساۋي مادەنيەتىندە، وزبەكتەرى ناقشبانديا تاريقاتىن قابىل ەتكەن. ال، سايرامداعى قارامۇرت، قارابۇلاق اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى دا سىرتتان كەلگەن ەشكىم جوق. بارلىعى دۋلات، سىرگەلى تايپالارىنىڭ رۋلارىنان قۇرالعان. مىسالى، قارامۇرتتا 100 پايىز جانىستار تۇرادى دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق ارالارىندا قازاق جوق. سەبەبى،  بۇلاردىڭ بارلىعى سول ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعاندار. قارابۇلاقتا دا سول.

ءبىز وسى وڭتۇستىكتەگى قازاق-وزبەك اراسىنداعى اراقاتىناسقا قاتىستى قوجا احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتى اياسىندا «تەمىرقازىق» كلۋبى ۇيىمداستىرۋىمەن ارنايى  دوڭگەلەك ستول وتكىزگەن بولاتىنبىز. وعان قازاق، وزبەك اقساقالدارى شاقىرىلىپ، وسى ماسەلە جان-جاقتى تالقىلانعان بولاتىن. حالىقتىڭ سۇراۋى بويىنشا وسى شارا بۇدان كەيىن ەكى رەت وتكىزىلدى. بىرىندە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان، ەكىنشىسى وزبەك اعايىندار تاراپىنان وتكىزىلدى. وسى ءۇش باس قوسۋدان تۇيگەنىمىز ءبىزدىڭ ۇستانعان باعىتىمىزدىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزدىك. ەگەردە وسى ماسەلەگە مەملەكەت تاراپىنان وڭ كوزقاراس بولسا، ماسەلەنى ىڭ-شىڭسىز شەشۋ مۇمكىندىگى بارلىعىنا  كوزىمىز جەتتى. بۇل ماسەلەنى بۇدان كەيىن ءىلىپ اكەتكەن «ەل بىرىلىگى» قوعامدىق قورى بولدى. سول قوردىڭ باسشىسى مۇحتار مۇحاممەدجاننىڭ بەلسەندى ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا قارابۇلاق اۋلىنان 750 وتباسى «ءبىزدى قايتادان قازاق حالقى قۇرامىنا قابىلداڭدار. ءبىز كەشەگى قازاقپىز»- دەگەن ارىز ءتۇستى. وزدەرىنىڭ سىرگەلى تايپاسى قۇرامىنداعى قاراباتىرلار ەكەندىگىن دالەلدەيتىن «دوسىمقۇل اتا» شەجىرەسى دەيتىن شەجىرەلەرىن دە جىبەردى. وسى كەزدە ءبىزدىڭ بيلىك ونداي قادامعا بارا المادى. ءار قايسىڭ جەكە-جەكە ءوتىنىش جازىڭدار دەگەن سۇيكەي سالدى جاۋاپ كەلدى. كوپ ۇزاماي وسى ماسەلەگە مۇرىندىق بولىپ، ەل بىرلىگىن نىعايتۋ جولىندا بارىن سالىپ جۇرگەن مۇحتار مۇحاممەدجان باۋىرىمىزعا جازىقسىز جالا جابىلىپ، سوتتالىپ كەتە باردى. ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جاسالىنعان مەملەكەتتىڭ ىشكى بىرلىگىن قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى ارەكەتىمىز وسىلاي كەدەرگىگە ۇشىراپ، توقىراپ قالدى. ەگەردە بۇل ماسەلە قايتادان قولعا الىنىپ، وڭ ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلمەسە  شەشۋى قيىن تۇيىنگە اينالۋ ىقتيمالدىعى بار. ءبىز ونى وڭتۇستىكتەگى قالالارعا قاتىستى  ماسەلەنى قوزعاعاندا ءسوز ەتكەن بولاتىنبىز.

قورىتا ايتقاندا، وسى ماقالا شەڭبەرىندە ءبىز قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىندا ياساۋي جولىنىڭ-ياساۋي مادەنيەتىنىڭ شەشۋشى ءرولى بولعاندىعىنا جاۋاپ بەردىك قوي دەيمىن. ەگەردە وسى قازاق دالاسىنداعى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحى حالىق ساناسىنا سىڭگەندە، قازاق دەگەن حالىقتى تاريح ساحناسىنا الىپ شىققان رۋحاني وزەك-ياساۋي مادەنيەتى ەكەندىگىن حالىق سەزىنگەندە وزگە مادەنيەتتىڭ جەتەگىندە كەتپەگەن، ءوزىمىزدىڭ تىلىمىزدەن، قازاقى بولمىسىمىزدان باس تارتپاعان بولار ەدىك. وكىنىشكە وراي، قازىر اتا-بابالارىمىزدىڭ «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن اتالى ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنۋدەن قالدىق. بەس كۇن جالعاننىڭ ەمەس، ماڭگىلىكتى مۇرات ەتكەن دانا حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ جوعارىلىعىنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن تۇسىنە المايتىن دەڭگەيگە تومەندەدىك. كەزىندە وسى ياساۋي جولىندا بولعانى ءۇشىن بۇل حالىققا «قازاق» دەگەن ات بەرىلىپ ەدى. قازىرگى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ سول اتقا ىلايىق بولا الماي، ماتەريالدىق دۇنيەنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ازعىنداپ بارا جاتقانى ءىشتى اۋىرتادى. ەگەردە وسى جولعا قايتادان بەت بۇرىپ، جوعالعاندى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋدى نيەت ەتسەك، بىزگە ول ونشالىقتى قيىندىققا سوقپايدى. بىراق وعان ەكى كەدەرگى كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الىپ، مۇمكىندىك بەرەتىن ەمەس. ءبىرىنشىسى، قمدب ۇستانىپ وتىرعان سالافيلىك باعىت بولسا، ەكىنشىسى، تاريح عىلىمىنداعى وسى كۇنگە دەيىن قولدانىستان شىقپاي، تاريحتى زەرتتەۋدى شىرماپ العان كوشپەندىلەر وركەنيەتى دەگەن كونتسەپسياسى مەن تاريحقا ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان تانۋ دەگەن مەتودولوگياسى. بۇگىنگى كۇنى قازاق وسى ەكى ۇستانىمنان قۇتىلىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىنە بەت بۇرادى نەمەسە حالىق رەتىندە جويىلادى. ءۇشىنشى جول جوق.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz