(ۇلى اقىننىڭ جازىلعان جىلى بەلگىسىز ولەڭدەرىن زەرتتەپ-زەردەلەۋدىڭ جالعاسى)

اڭداتپا

حاكىم اباي جيدەبايدا تابان استىندا ايتقان ءبىر-ءبىر شۋماق ولەڭدەر بارشىلىق. ولاردىڭ ساقتالعانى – اباي ءسوزىن قادىر تۇتقان ورتانىڭ ارقاسى. حاكىمنىڭ ماڭىندا دوس-ىنىلەرى كوكباي، كاكىتاي، شاكە، شاكارىم، ىرىزىقباي، قوس ءانشى مۇحامەتجان، الماعامبەت، ەرتەگىشى بايماعامبەت، شاريعاتقا جۇيرىك سامارباي، دايىرباي، ماحمۋد، ءوز قولىنداعى اۋباكىر، كورشى اۋىلدان توپاي بەيسەمباي، انەت مۇرسەيىت، كوتىباق مۇسىلمانقۇل، ىرعىزباي ىرسايدىڭ ىسقاعى، نوعاي اۋىلىنان سىدىق، حاجيبۋللا، ماحمەت سياقتى ساۋاتتى جاستار جىلما جىل كوبەيا تۇسكەن.  مەكەندەرى جەر موينى قاشىقتا اقىلباي، ماعاۋيا، تۇراعۇلدار اكەسىن جاز جايلاۋدا جانە كۇزگى ايلاردا توڭىرەكتەدى.

جىلى بەلگىسىز «مۇقاممارازعا»، «قياسبايعا»، «باكيزاتقا»، «سماعۇلعا» سياقتى ولەڭدەر جيدەبايدا تۋىلعان. ولاي بولاتىنى،  اتالعان كىسىلەر وسى اۋماقتىڭ  تۇرعىندارى.   ەكسپرومت شۋماقتىڭ قاي قايسى دا اباي وي ەڭبەگىنەن دەمالعان كەزىندە، كوڭىلى مامىراجاي، حوش ساتىندە تۋىلعانى اڭدالادى.

ەندى ويشىل سۇرگەن زاماننىڭ اۋانى مەن احۋالىنا ازعانا توقتالايىق. 1894 جىلى اباي جيدەبايعا ءبىرجولا ورنىقتى. «ۇلكەن ۇيدەگى كەلىنى ەركەجاندى الىپ، – دەپ جازادى تۇراعۇل، – سول ۇلكەن ۇيگە كىرگەن سوڭ داۋلەتتەنىپ، مولى دا، ەل ورتاسىنداعى ءۇيى دە سول ءۇي بولىپ، امىسە سول ۇيىندە وتىرىپ، باسقا ۇيىنە وقتا-تەكتە عانا كەلەتىن بولدى».  قۇتتى مەكەن جيدەبايدا  ويشىل «ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق» دەپ ءوزى ايتقانداي، نەگىزگى شارۋاسى –  عاقليا سوزدەرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىردى ءھام تەرەڭ پالساپالىق ولەڭدەرى دۇنيەگە كەلدى. سونداي-اق، 1894 – 1895 جج. ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى قايتا جانداندى (جاس بۋىندى باۋلۋ ۇستاز حاكىمنىڭ ءسۇيىپ اتقارعان جۇمىسىنىڭ ءبىرى). بۇدان بولەك، تۇراندىق عۇلامالار قوجا احمەت ياساۋي، ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد قاشقاريدەن باستاپ، قايۋم ناسىري، ءجالاليددين اۋعاني، شيحابۋددين مارجاني، يسماعۇل گاسپرينسكيگە دەيىنگى ويشىلداردى ۇڭىلە زەرتتەيدى.  مۇحتار اۋەزوۆ: «ابايدىڭ شىنداپ توعىساتىن كىسىلەرى وسىلار» دەپ مالىمدەيدى.

اباي ۇنەمى كىتاپ وقىپ، جازۋ جازۋمەن وتىرۋدان اۋلاق ازىرگە. سىرتقى ءومىرى دە جاڭالىق پەن وزگەرىسكە تولى بولدى. ءوزى ەلى شىڭعىس بولىسىنا بولىس سايلاندى. ەسكىنىڭ ورنىنا قالا ۇلگىسىمەن جارىق، اۋاسى كەڭ ۇلكەن ءۇي سالدىرتادى. وسى كۇنگى جيدەبايداعى مۇراجاي ءۇيى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەنى بولماسا، اباي جوبالاعان سول باستاپقى ۇلگىدە تولىق ساقتالعان. ول اس بولمە، جاتىن بولمە، جۇمىس كابينەتى، قوناق بولمەسى دەگەندەي، 5-6 بولمەدەن تۇرادى. ءۇي ءىشى ءتۇرلى جيھازدارعا تولى. اۋلادا اباي مىنگەن پاۋەسكە اربا تۇر، ەت ساقتاۋعا جانە قازان-وشاققا ارنالعان ارناۋ ورىندار بار. وسى ايتىلعاندار، وعان كىتاپ جيناۋ، گازەت جازدىرتىپ الۋدى قوسىڭىز، ءبارى دە توبىقتى ەلىنە جايىلعان ونەگەلى جاڭالىقتار بولىپ تابىلادى.

جيدەبايدا اباي ءوزى سالدىرتقان ءۇي

جيدەباي بۇرىن دا «ۇلكەن اۋىل» سانالعان. ەندى 1994 جىلدان سوڭ، اباي رەسمي بي مە، بي ەمەس پە، وندا شارۋا جوق، ادىلدىك ىزدەگەن كوپشىلىك «جيدەباي قايداسىڭ» دەپ اعىلىپ وتىرعان.

ءسويتىپ، اباي ءومىرى جيدەبايدا اقشوقىمەن سالىستىرا قاراعاندا قاربالاسى مول قالىڭ كوپشىلىك ورتاسىندا، بىراق مامىراجاي ۋاقىتتا ءوتىپ جاتتى. ءبىزدىڭ ماقسات – سول قايناعان ءومىر قازانى جاعدايىندا حاكىمنىڭ تابان استىندا ايتقان ءازىل ولەڭدەرى قاي جىلعى ەكەنىن انىقتاۋ بولىپ تابىلادى.

بوستەگىم، قۇتىلدىڭ با كوتىباقتان؟

بوستەك دەيتىن بۇركىتكە اباي شىعارعان ءبىر اۋىز ولەڭ مىناۋ:

بوستەگىم، قۇتىلدىڭ با كوتىباقتان؟
«كۇيشىل» دەپ بابىن بىلمەي كىنا تاققان.
قۇل تابان، كەسكىل تۇمسىق بوستەكبايىم،
كىسىگە بوس بەرەرمىن ءبىر ءمىن تاپقان.

وسى شۋماق العاش رەت 1945 جىلعى جيناققا ەنگەن. جيناقتاعى  تۇسىنىك: «ولەڭدى قايىم مەن ءارحام ەل اۋزىنان جازىپ الىپ، 1944 جىلى عىلىم اكادەمياسىنا تاپسىرعان. قايىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ولەڭدى اباي ءوزىنىڭ نەمەرە بالاسى اۋباكىر اقىلبايۇلىن جۇمساپ، كوتىباق دەيتىن ادامنىڭ «بوستەك» دەيتىن بۇركىتىن سۇراتىپ العان، سول قۇسىنا قاراتىپ ايتىپتى».

«اۋباكىر اقىلبايۇلىن جۇمساپ» دەگەن ءسوز بىزگە وقيعا جيدەباي قىستاۋىندا بولعانىن اڭداتسا كەرەك-ءتى. ويتكەنى، اۋباكىر جيدەبايدا، وسپاننىڭ باۋىرىندا وسكەن نەمەرەسى. بىراق بۇركىت «كوتىباق دەيتىن ادامدىكى» مە؟ مۇنداي ادام ءۇش ولجاي  شەجىرەسىندە جوق (ولجايدان ايدوس، قايدوس، جاندوس. ايدوستان ءتورت ۇل - ىرعىزباي، كوتىباق، توپاي، تورعاي). دەمەك، ومىردە بولماعان. بۇركىت يەسى كورشىلەس اۋىلدا تۇراتىن كوتىباق كورپەباي بورانبايۇلى دەپ بىلەمىز. كورپەباي اۋقاتتى ادام بولعان، ونىڭ اۋىلى جيدەبايدان نەبارى 5 شاقىرىم، قازىرگى كەڭگىرباي بي مازارى تۇسىندا، ول كۇندە «شي بويى» دەيتىن جەردە ورنالاسقان. توعىزقۇمالاقتىڭ شەبەرى ول ابايمەن قاتتى ارالاسقان.  سويتىپ، «بوستەگىم، قۇتىلدىڭ با كوتىباقتان؟» دەگەن ولەڭ جولى ءازىل-قالجىڭىن كوتەرەتىن اعاسى كورپەبايعا قاراتا ايتىلعان دەپ بولجامدايمىز (ابايدىڭ سەرىگى كوكبايعا دا اتاتەگى بويىنشا «كوكشە» دەپ ات قويعانى بەلگىلى).

جۇيرىك ات، العىر قىرانعا بەي-جاي قاراماعان اباي بوستەكتى «قۇل تابان، كەسكىل تۇمسىق» دەپ ماداقتاپ جانە بۇركىتكە تاعىلعان «كۇيشىل» دەگەن كىنامەن كەلىسپەي، «وسى قۇستان، كانە، ءبىر ءمىن تاپشى، تەگىن بەرەيىن» دەگەنى بۇركىتپەن دە جاقسى تانىستىعىن اڭداتادى. دەمەك، بوستەك بۇرىن قولىندا بولعان ءوز قۇسى. بولجامدى راستايتىن ناقتى دەرەك قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ «جاڭادان تابىلعان سەگىز ولەڭ جايىندا» دەگەن ماقالاسىنان كەزىكتى: «تۋلاقتىڭ قاراشولاعى» اتانعان قىران بۇركىتتى، – دەيدى ابايتانۋشى عالىم، – تۋلاق دەگەن بۇركىتشىدەن ون شاقتى قارا بەرىپ ساتىپ العانىن، تاعى بىرەۋدەن قالاپ العان «بوستەك» اتانعان بۇركىتى بولعانىن مۇحتار اتاپ كورسەتەدى» («اباي» جۋرنالى. -1992, №2).

سونىمەن، انىعى – بۇركىتكە قاتىستى وقيعا اقشوقىدا ەمەس، جيدەبايدا بولعان. اباي بۇل مەكەنگە 1894 جىلى جاڭادان ورنىقتى. سوندىقتان جازىلعان جىلى بەلگىسىز ولەڭنىڭ داتاسىن وسى جىلعى دەپ قابىلداۋدى، رەسمي بەكىتۋدى ۇسىنامىن.

«ايەلىڭ – مەدەت قىزى، اتى – ىرىم»

اباي زامانداسى قايرانباي دەيتىن جىگىتكە شىعارعان ءبىر اۋىز ولەڭ:

ايەلىڭ – مەدەت قىزى، اتى – ىرىم،
ايىندا ءبىر جۋمايدى بەتتىڭ كىرىن.
ەر كەزەك ەر جىگىتكە ۇشكە دەيىن،
ءبىر بوقتى تاعى باس تا جانە ءسۇرىن.

العاش رەت 1945 جىلعى جيناققا ەنگەن. ونداعى تۇسىنىك: «ەل اۋزىنان جازىلىپ الىنعان. ءارحام مەن قايىمنىڭ ايتۋىنشا: ابايدىڭ زامانداسى قايرانباي دەيتىن جىگىت العان ايەلىنە كوڭىلى تولماي، «تاعى ايەل الامىن» دەگەنىنە قاراتا ايتقان ەكەن». ولەڭدە اباي «ايىنا ءبىر جۋمايتىن بەتتىڭ كىرىن» سالاق ايەلدى سىناعان جانە جار تاڭداي بىلمەيتىن جىگىتتى «ءبىر بوقتى تاعى باس تا جانە ءسۇرىن» دەپ اجۋالاعان. ابايعا ءتان تۋراشىلدىق تانىلادى. كەيىپكەرلەرى جيدەباي اۋماعىنىڭ تۇرعىندارى، سول سەبەپتەن بۇل ولەڭدى دە 1894 جىلعى بولار دەپ بولجامداپ وتىرمىز.

باكيزاتقا

باكيزات اقىلبايقىزى (1885-1924) – ابايدىڭ نەمەرەسى. اعاسى اۋباكىر ەكەۋى وسپان مەن ەركەجاننىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن. وسپان ولگەن سوڭ، اباي ەركەجانعا ۇيلەنگەن كەزدەن باكيزات اتا تاربيەسىن كوپ كورەدى. ابايدى كوك ءورىم قىزدىڭ بىلىمگە قۇمارلىعى ءتانتى ەتكەن. العاش رەت 1961 جىلعى جيناقتا جاريالانعان ءبىر اۋىز ولەڭ مىناۋ:

باكيزاتىم، شۇبارسىڭ،
وقۋعا ءوزىڭ قۇمارسىڭ.
جازايىن مەن ءبايىتتى،
تانيتۇعىن شىعارسىڭ!

وسى ءتورت جول ولەڭدى رەداكتسياعا اكەپ تاپسىرعان ءارحام كاكىتايۇلىنىڭ ايتۋىنشا، باكيزات وقۋعا زەرەك بولعان، اباي وعان جازعان ولەڭدەرىن وقىتىپ، قىزىقتاپ وتىرادى ەكەن. مىنا ولەڭدى ون جاسار قىزدىڭ سولاي ءبىر ولەڭ وقىعان كەزىندە ايتقان. اتانىڭ كوڭىلى حوش ساتىندەگى نەمەرەگە دەگەن مەيىرىمگە تولى ىستىق ىقىلاسىن اڭعارتادى. ارابتىڭ «ءبايىت» ءسوزى «ولەڭ» دەگەندى بىلدىرەدى.  ولەڭدى 1895 جىلعى دەسەك، جاڭساقتىققا ۇرىنا قويماسپىز.

«سماعۇلعا»

اباي وكپەشىل ىنىسىنە اعالىق نازىن ايتقان ولەڭ:

تاۋ جەبەلەپ جورتادى كوك بورىلەر،
و – داعى ات ارتىنا بوكتەرىلەر.
قيىر جايلاپ، شەت قونعان اعايىنىڭ،
تالاي جاننىڭ كوزىنە جەك كورىنەر.

ولەڭ 1945 جىلى ەرمۇسا ەلىباەۆ دەگەن قارتتىڭ اۋزىنان جازىپ الىنىپ، العاش رەت 1961 جىلعى جيناققا ەنگىزىلگەن. سماعۇل – قۇنانبايدىڭ ايعىز دەگەن كىشى ايەلىنەن تۋعان بالاسى. ول مىنەزى تىكتەۋ، پالۋان تۇلعالى، بىرتوعا ادام ەكەن. جيدەبايدان قونىس تيمەگەنىنە وكپەلەپ، ءبىراز ۋاقىت ەلدەن جىراق، قيىر جايلاپ كەتكەن. اباي وكپەشىل ءىنىسىن سابىرعا شاقىرىپ، باسۋ ايتقان. ولەڭ جاناشىر اعانىڭ: «سەن تۇگىلى تاۋ جەبەلەپ جورتقان كوك ءبورى دە ءبىر كۇن اتقا بوكتەرىلەدى، جات جەردە جاقسى اتانا المايسىڭ» دەگەن ەسكەرتپەسى. بۇل ولەڭ دە «اباي جيدەبايعا ورنىققان تۇستا ايتىلعانمىن» دەپ تۇر، ياعني 1895 جىلعا سۇرانىپ تۇر دەگەن ويدامىن.

«قياسبايعا»

اباي جيدەبايعا جاقىن جەردە تۇراتىن جەتىم بالا قياسبايدى (قوداردىڭ ۇرپاعى) جاقىن تارتىپ، ونىڭ جاناشىرى بولىپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر جولى:

ۇستىڭدەگى كيىمىڭ،
كيىم ەمەس قىزىل شۋ.
جۇرگەن جەرىڭ كۇندە دۋ،
ۋايىم جوق، قايعى جوق،
اتادان تۋساڭ، سەندەي تۋ –

دەپ، اياعىن ءوزىڭ ايتىپ جىبەرشى دەگەندە، قياسباي:

تاماعىم توق، ۋايىمسىز،
جانىم-اۋ، مەنىڭ ءوزىم نەتكەن قۋ؟
اگوي-اي، اگاگوي... – دەپتى.

قياسبايدىڭ سىبىزعى تارتىپ، كۇلدىرگى ولەڭدەر ايتاتىن ونەرى دە بولعان. كورىپ وتىرمىز، مىنا ولەڭدە ونىڭ ديۋانا مىنەزى، ۇستىنە كيىم كيمەي، ەكى يىعىنا ەندەي ماتا وراپ جۇرەتىن قىلىعى سۋرەتتەلگەن. ولەڭ «كەيىننەن تابىلعان» دەلىنىپ كەلەدى. ءازىل ولەڭدى اباي جيدەبايدا جاڭا ءۇيدى سالۋدى اياقتاعان 1896 جىلى ايتقان بولار دەپ توپشىلاساق، جالعاندىق بولا قويماس دەگەن ويدامىن.

«مۇقاممارازعا»

اۋىلىن پانالاعان مۇقامماراز ەسىمدى ءمۇساپىر كىسىگە قاراپ وتىرىپ اباي ايتقان ءبىر شۋماق ەكسپرومت ولەڭ:

اۋرۋ استان بولعاندا، داۋ قارىنداستان،
مۇقامماراز اتاندىم بالا جاستان.
«مۇقامماراز» دەيتۇعىن شايتان اتى،
قانداي مولدا قويدى ەكەن اياماستان؟!

ەل اۋزىنان جازىلىپ الىنعان ولەڭ العاش رەت 1940 جىلعى جيناقتا باسىلعان. ولەڭ سوزدە ءۇيسىز، كۇيسىز، وتباسى ىرىزدىعىنان ماحرۇم قالعان بايعۇسقا دەگەن اياۋشىلىق، جەرگوكتەن-اق شايتان اتىن قويعىزعان ء(دىني نانىمدا مۇقامماراز – شايتاننىڭ اتى) تاعدىرعا دەگەن اششى مىسقىل دا بار.

اباي نەمەرەسى اۋباكىر 1896 جىلى جەكە وتاۋ قۇرعان. كەلىنشەگى كاماليا ابايعا كيىم تىككەن، ءۇي جيناۋ، اس ازىرلەۋ سياقتى شارۋالاردى تياناقتى اتقارىپ، اتاسىنىڭ رازىلىعىن العان جان. سول كاماش ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «اكەم (ابايدى ايتادى) قىزىقتى، دۋماندى، ءازىل-قالجىڭدى وتە جاقسى كورەتىن» دەيدى. كاماليانىڭ وسى ايتقانىن ەسكەرە وتىرىپ، ابايدىڭ جەڭىل ءازىلى 1896 جىلدىڭ كۋاسى دەپ شامالاپ وتىرمىز.

(جالعاسى بار)

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz