سەرىك ابىكەنۇلى، "پاراسات" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

- سەرىك ابىكەنۇلى، ءبىز ءسىزدى ءوز ۇلتىڭىزدىڭ جاناشىرى رەتىندە جاقسى بىلەمىز. باق -تا جاساعان ەڭبەكتەرىڭىز سونىڭ ءبىر دالەلى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا تەلەارنا مەن جۋرنالدىڭ قايسىسى كەڭ اۋقىمدا جۇمىس ىستەي الادى؟

سەرىك ابىكەنۇلى، "پاراسات" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

- سەرىك ابىكەنۇلى، ءبىز ءسىزدى ءوز ۇلتىڭىزدىڭ جاناشىرى رەتىندە جاقسى بىلەمىز. باق -تا جاساعان ەڭبەكتەرىڭىز سونىڭ ءبىر دالەلى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا تەلەارنا مەن جۋرنالدىڭ قايسىسى كەڭ اۋقىمدا جۇمىس ىستەي الادى؟

راسىن ايتۋ كەرەك قازىردە ەلەكتروندى باق-ڭ ارشىنداپ تۇرعان زامانى. سوندىقتان تەلەارنانىڭ اۋديتورياسى كەڭ ەكەنىنە ءشۇبا بولماۋى كەرەك. گازەت المايتىن ۇيلەر بارشىلىق، ال، تەلەديدارى جوق ءۇيدى كوز الدىڭا ەلەستەتە المايسىڭ... دەسە دە بۇل ء«باسپاسوز دارمەنسىز» دەگەن ءسوز ەمەس. باسىلىمداردىڭ قازىرگى «دارمەنسىزدىگى» قولدان ەگىلگەن  دەرت.   ەگەر بيلىك قۇلقتى بولسا كەز كەلگەن جۋرنال يا گازەت ۇلت قالقانى بولا الادى. ماسەلەن، كەڭەس زامانى كەزىندە «مادەنيەت جانە تۇرمىس» (قازىرگى «پاراسات» ) جۋرنالىنىڭ تارالىمى 250-300 مىڭعا دەيىن جەتكەن. ءار وتباسىدا 2-3 ادامنان بار دەپ ەسەپتەپ جوعارىداعى سانعا كوبەيتسەك ميلليونعا جەتىپ جىعىلامىز. بۇل وسى كۇننىڭ وزىندە  كەي تەلەارنالار جەتە الماي وتىرعان جەتىستىك.  «مادەنيەت جانە تۇرمىس» وسىسىمەن قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن،  بولمىسىن ساقتاپ قالۋعا زور ۇلەس قوستى. قازىردە ونداي باسىلىمداردىڭ كەرەگى بولماي تۇر ۇكىمەتكە؟! شىنداسا قازاق ءتىلدى ءار جۋرنالدىڭ تارالىمىن  «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ۇقساتىپ 200 مىڭنان اسىرىپ جىبەرەر ەدى...  سوندىقتان «كەڭ اۋقىمدا جۇمىس ىستەۋدىڭ» تاعدىرى پيعىلعا بايلانىپ تۇرعانىن مويىنداماسقا لاج جوق. 

- ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قۇرىلىمى تۋرالى سونىڭ ىشىندە، ۇلتتىق مەملەكەتكە قاراي ويىسۋ دەگەن پىكىر ءار كەز ايتىلىپ ءجۇر، ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز؟

- قازاقستاندا مەملەكەت قۇراۋشى ءبىر-اق ۇلت بار: ول –قازاق. وزگەلەرى سول قازاقتىڭ مەملەكەتىنە تاعدىر ايداۋىمەن قوسىلعان وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى عانا.  بۇنداي جاعدايدا «ۇلتتىق مەملەكەت قۇرامىز با، جوق پا؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى – ابسۋرد.  ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ سانى 70 پايىزدان اسقان قازىرگى كەزەڭدە مونوۇلتتى مەملەكەت قۇرۋعا كەز كەلگەن حالىقارالىق تالاپ رۇقسات بەرەدى. ەگەر شەتتەگى قانداستارىمىزدى ەلگە ورالتۋ پروتسەسسىن ۇدەتسەك 90 پايىزعا جەتۋىمىز دە عاجاپ ەمەس. دەمەك، «كوپۇلتتى» دەگەنگە كەنەشە جابىسىپ وتىرعان ءوزىمىز.  وسىدان بارىپ ورالماندارعا زاڭي توسقاۋىل قويىلۋىنىڭ دا استارى  تۇسىنىكتى بولاتىنداي.  كوپۇلتتى... كوپۆەكتورلى... تولەرانتتى...  تولەرانت ءسوزىنىڭ مەديتسينالىق ماعاناسى: كىرمە زاتتى   قابىلداۋ ءۇشىن اعزانىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ ءولۋى.  ياعني، كوپ ايتىلاتىن «قازاقستاندىق ۇلت» بولۋ ءۇشىن قازاق بولمىسى ءولۋى كەرەك. وسى يدەيانى ۇرانداتقاندار امەريكانى مىسال ەتۋدەن تانبايدى. «جابايى باتىستىڭ»  تاريحىمەن تانىستار «امەريكاندىق ۇلت» پايدا بولۋى ءۇشىن 100 ميلليوننان اسا ءۇندىس قىرىلعانىن جاقسى بىلەدى. ءوز باباسىنىڭ جەرىندە مەملەكەت قۇرعان قازاققا وسىنداي ءساتسىز مىسالدى ۇلگى ەتكەندەردىڭ تۇپكى ويى نە؟ نە ۇتپاق؟   بىرەۋلەر قالاسىن قالاماسىن قازاقستان ءتۇبى ۇلتتىق مەملەكەت بولادى.  ساياسي ساسىق نيەت تابيعي ءوسىمنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولا المايدى.  

- ۇلتارالىق قاتىناس ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاقسى جولعا قويىلعان. كورشى مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق يدەولوگياعا قاراعاندا، بىزدەگى "جاقسى" قانداي جاقسى؟

- بىزدەگى «جەتىستىككە» تەك قازاقتىڭ ەسەبىنەن  قول جەتىپ جاتىر عوي.  ءتىلىڭ-ۇشەۋ، ءدىنىڭ-مىڭ. بۇنداي جاعدايدا دىلدەن دە اداساتىنىڭ انىق. ال دىلىنەن اداسقان ۇلت-تامىرسىز.  ماسەلەن ءوزىمىز قولتىعىنا سۇڭگىپ بارا جاتقان رەسەيدى الايىق. ولار دا ءبىز سەكىلدى «زايىرلى-قۇقىقتىق» جولدى تاڭدادى. بىراق ءوز ءدىنىن وگەيسىتكەن جوق: ەلتاڭبالارىندا پروۆاسلاۆ ايقىشى مەنمۇندالاپ تۇر، مەكتەپتەردە 1-سىنىپتان باستاپ «پروۆوسلاۆيە نەگىزدەرىن» وقىتادى، ت.ب.  ىرگەمىزدەگى وزبەكستان  وزگە ۇلتتاردىڭ بارلىعىن وزبەكشە سايراتىپ قويدى. شالا ءبۇلىنىپ، ەر-توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاعان ەشكىمدى بايقامادىق. تۇركىمەنستان دا سولاي. ءتىپتى، ءتۇبى ءبىر قازاقتىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستادى.  كوممۋنيستىك قىتايداعى احۋالدى مەن ايتپاسام دا بىلەرسىڭدەر... اينالاڭدا ء«وزىڭ ءۇشىن وزەك جۇلۋ» ساياساتى ءجۇرىپ جاتقاندا ورتادا جايباراقات وتىرعان قازاق ەلى عانا.    ءتىلىمىز «كوپۇلتتىنىڭ» كولەڭكەسىندە قالعانىنا 22 جىل. وسىدان 22 جىل بۇرىن تۋعان ادام ءتىلى شىقپاق تۇگىلى ۇرپاق ءسۇيىپ ۇلگەردى. ال ءبىز ءالى ماقاۋمىز. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت-نۇرى تاسىسىن» دەيدى، بىراق بىزدەگى «جاقسىنىڭ»  قازاققا ايتارلىقتاي  جاقسىلىعى  بولماي تۇر.         

- باق-تىڭ تىلدىك ايىرماشىلىعى قالاي؟ مىسالى، قازاق ءتىلدى جۋرناليستەردىڭ ورتاشا جالاقىسى 100 مىڭعا ارەڭ جەتسە، ورىس ءتىلدى جۋرناليستەر بۇدان 2-3 ەسە كوپ الادى ەكەن، سەبەپ نەدە؟

باق-ى بايعۇس ەلدەن باق تايادى. ءبىزدىڭ «اعالار» وكىنىشكە وراي وسىنى تۇسەنە المايدى. ماسەلەن اۋىل حالقى تۇتاس اقپاراتتىق بلوكادادا. ولار ۋكراينادا  الاي-تۇلەي بولىپ جاتقانىن بىلەتىنىنە ءشۇبام بار. تام-تۇمداپ جەتكەن اقپاراتتىڭ ءوزى رەسەيلىك كوزقاراسقا بۇرمالانعان. ونىڭ ۇستىنە نارىقتى ورىس ءتىلدى گازەت-جۋرنالدار باسىپ العان، كابەلدىك جەلىنى قوسساڭ دا رەسەيلىك تەلەارنالار. وسىنداي جاعدايدا وتىرىپ قازاق ۇكىمەتى «دالا مەن قالا»، «الاش ايناسى» سەكىلدى ءبىراز باسىلىمدى جاۋاپ تاستاماق؟! دەمەك قازاقى وي-سانانى ءوربىتىپ وتىرعان باسىلىمدار سانى كەمىپ، يدەولوگيالىق ەكسپانسيا ۇدەي تۇسەدى.  جۋىردا  اقپارات مينيسترلىگى «ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەس-سالماعىن تەكسەرەمىز» دەپ اتتان سالدى. سەبەبى كەي تەلەارنالارداعى قازاقشا ۇلەس 27 پايىزعا جەتپەيدى ەكەن.  تاۋەلسىزدىك العانىنا شيرەك عاسىر بولىپ قالعان ەل ءۇشىن بۇدان وتكەن ماسقارا بولماس.  ورىس تىلىنە ۇستەمدىك بەرۋدىڭ «جارناما كوپ تۇسەدى» دەگەن جەلەۋى بار. ەگەر جوعارىدان «جارناما مىندەتتى تۇردە قازاقشا بەرىلسىن» دەگەن ءبىر اۋىز پارمەن بولسا جاعداي كۇرت وزگەرىپ، جەلەۋ ىزدەگەندەردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلار ەدى.     

- ال ەندى جالاقى ماسەلەسىنە كەلسەك. يگور مەلتسەردىڭ كەزىندە «ۆرەميا» باسىلىمى تىلشىلەرى الاتىن جالاقى قازاق باسىلىمدارىنداعى جۋرناليستەر ءۇشىن قيال-عاجايىپ ەرتەگى سەكىلدى كورىنەتىن. باستى ماسەلە باسىلىمنىڭ تاساسىندا تۇرعان الەۋەتتى ادامداردىڭ ءوزارا اقپاراتتىق مايداندى رەسمي تىلدە جۇرگىزەتىنىندە ەدى. سوندىقتان ول گازەتكە كوپ اقشا قۇيىلدى. «كاراۆان» دا سولاي. ءتىپتى، تەلەارنالاردا دا ورىس ءبولىمى تىلشىلەرى قازاق ءتىلدى ارىپتەستەرىنەن كوپ ايلىق الاتىن. گازەتتەردەگى جاعدايدى جاقسى بىلمەيمىن بىراق رەداكتسياسى قوسارلانعان تەلەارنالاردا بۇل قاراما-قايشىلىق جويىلدى دەسە بولار. ەندىگى ماسەلە تەلەارنالارداعى رەسەيلىك «دانىشپان-مەنەدجەرلەرگە» تىرەلىپ تۇرسا كەرەك. وتكەندە قازاقى ءيسى اڭقىپ تۇر دەگەن ءبىر ارناداعى پالەي دەگەننىڭ 6 ملن. تەڭگەدەي ايلىق الاتىنى  جاريالاندى.  ءتىپتى، سولوۆەۆ پەن پوزنەردى اكەلسەڭ دە بەرۋگە بولمايتىن مول   اقشانى اتى-ءجونى، ىستەگەن جۇمىسى  بەلگىسىز بىرەۋگە قالاي قيدى تەلەارنا باسشىلىعى؟ وتكەندە عانا قازاق جاڭالىقتارىنا قىسىم كورسەتىپ، شۋ شىعارعان «ەۋرازياداعى» رەسەيلىك مەنەدجەرلەردىڭ دە ءبىزدىڭ ەلدە تيىن-تەبەن ءۇشىن جۇرمەگەنى بەلگىلى. سوندا ولارعا جەرگىلىكتى ۇلتتى قورلاعانى ءۇشىن قىرۋار اقى تولەپ وتىرمىز با؟ «وزگەنىڭ قاڭسىعى قازاقتىڭ تاڭسىعى» بولىپ تۇر.   تانامىل تەلەجۋرناليست يمانباي جۇباەۆ سول پالەي دەگەن پالەدەن ارتىق بىلمەسە كەم بىلمەيدى تەلەۆيزيا سالاسىن.  دەمەك ءتۇپ سەبەپ: وزىڭدىكى-قور، وزگەنىكى-زور. وسى شالاقاي ۇستانىمنان باسقا سەبەپ بايقاپ تۇرعان جوقپىن.        

- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!

سۇحباتتاسقان - ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ

 2 كۋرس ستۋدەنتى - جانسايا سەرجانقىزى

Abai.kz