احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا ءابىش كەكىلباەۆتىڭ جاساعان بايانداماسىنان ءۇزىندى (1998 جىل)

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا ءابىش كەكىلباەۆتىڭ جاساعان بايانداماسىنان ءۇزىندى (1998 جىل)

احمەت بايتۇرسىنۇلى ادەبي مۇرامىزدى جازۋدا، زەرتتەۋدە، ناسيحاتتاۋدا ارعى-بەرگى ايتۋلى شىعىستانۋشىلارمەن قاتار تۇرادى. ونەر مەن مادەنيەت تەورياسىن جاساقتاۋدا كۇللى تۇركى دۇنيەسىندە ەڭ ءبىرىنشى بوپ باتىل قادامدارعا بارا الادى. ونىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» ەندى قاز تۇرا باستاعان كوبەڭ ادەبيەت تۇگىلى، الەم مويىنداعان كەمەل ادەبيەتتىڭ وزىنە دە كورىك قوسا الاتىن سۇبەلى ەڭبەك ەدى. «ماسا» مەن «قىرىق مىسال» وتكەلەكتە تۇرعان ۇلت ءومىرىنىڭ ەڭ ءزارۋ ماسەلەلەرىنە ەڭ ءدارۋ جاۋاپتار ىزدەدى. ول بۇرىن ۇتقىر دا وتكىر شەشەن سوزگە عانا قۇلاق اسىپ قالعان جۇرتشىلىقققا ەندى ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ، ماسەلەنىڭ مايەگىن ارشىپ، ەلىكتىرە سويلەۋدىڭ ورنىنا ەجىكتەي سويلەيتىن شىنايى كوسەم ءسوزدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ بەردى. اعارتۋ ىسىندە كوپ ماسەلەدە الەمدىك تاجىريبەدەن العا وزا ارەكەتتەندى. كوپ حالىقتاردا ەندى تالقىلانا باستاعان، جايتتەرگە ول سوناۋ عاسىر باسىندا-اق ءوز تۇجىرىمىن ايتتى. كەيىنگى تاجىريبە ولاردى دۇرىسقا شىعاردى. قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا جەر جارالىپ، سۋ اققالى بەرگى قالعان قازاقتىڭ قوسقان ۇلەسى ءبىر پارا دا، بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءبىر ءوزىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ءبىر پارا. سول ارقىلى تۇركىتانۋعا دا كەلەلى ۇلەس قوستى. جاڭا جازۋ. جاڭا الىپپە. تۇڭعىش ەملە. تۇڭعىش فونەتيكا. تۇڭعىش گرامماتيكا. تۇڭعىش سينتاكسيس. تۇڭعىش تەرمينولوگيا جانە ادىستەمە. ءتىل اشارلار. ءتىل تانىتقىشتار. ءتىل جۇمسارلار. ۇلتتىق ءتىل بىلىمىنە تۇپكىلىكتى تەمىر قازىق بولار ماڭگىلىك ۇلەستەر. كەيدە كۇللى ءبىر ۇلتتىڭ تالاي ۇرپاعىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كەلەلى ىستەردى ءبىر-اق ادامنىڭ تىندىرعانى تاندانباسقا بولمايتىن ءجايت. كەيدە، شىركىن، سول ساباز قازىر ءتىرىلىپ كەلسە عوي دەيسىڭ. بىزگە ۇيات بولعانىمەن، ەڭ ۇلكەن مارتەبەگە ەندى يە بوپ، سونى ءالى دۇرىستاپ يگەرە الماي جاتقان سورلى قازاق ءتىلىنىڭ ساۋابىنا ءبىر قالار ەدى-اۋ دەپ ويلايسىڭ. بۇل ماسەلەدەگى ءبىر كەزدەگى ءوزى ايتقان، «تورعايعا اتىپ، شىرعايعا تيگىزىپ، شىرعايدى اتىپ، تورعايعا تيگىزىپ» جاتقان تالاي ولقىلىقتارىمىزدى كۇيزەلسە دە تۇزەتىپ، كۇيىنسە دە ۇيرەتىپ بەرەر ەدى-اۋ دەپ ارماندايسىڭ. ءبىر عانا «ش» دىبىسى مەن «ش» ارپىنە قانىقتىرۋ ءۇشىن «مىناۋ سورلى شال، بويىنا نازار سال، ساقال-شاشى اق; قايراتتى شاق; بالادان ادا، قارادان تازا: اۋقاتى - شاباق، سۋسىنى - شالاپ، اياقتا - شارىق، قاتقان اش، ارىق، شاباقتان، شالاپتان بولسىن با قارىق؟»- دەپ، الەۋمەتتىك تۇرمىستىڭ كۇللى ءبىر ەپوپەياسىن كوز الدىڭا كولدەڭەن تارتاتىن، ءتىل تانىتا وتىرىپ، تىرشىلىك تانىتاتىن الىپپەلەرى، «باق-باق ەتكەن تەكەنى قىس كەلگەندە كورەرمىز، باتىرسىنعان جىگىتتى ءىس كەلگەندە كورەرمىز»، «كىسى ءبىر كورگەندە بۇلان، ەكى كورگەندە قۇلان، ءۇش كورگەندە ادام»، «ەكسەڭ ەگىن، ىشەرسىڭ تەگىن»، ء«تۇبى بىرگە تۇتىسپەيدى»، «ويناڭدار، ويلاڭدار» دەپ جاتاتىن ءتىلاشارلار، شىركىن، سالت وزگەرىپ، سانا وزگەرىپ جاتقان قازىرگى زاماندا دا كوپتەپ شىقسا عوي، احاڭدار كازىر ارامىزدا جۇرسە, باياعى «قىزىل اسكەر ءتىل اشارى» سياقتى «كاسىپشىنىڭ ءتىل اشارى»، «ىسكەرلىك ءتىل اشارى»، «تاۋەلسىزدىك ءتىل اشارى»، «دەموكراتيا ءتىل اشارى»، «ادىلەت ءتىل اشارى»، «كەڭسە ءتىل اشارى»، «بيلىك ءتىل جۇمسارى»، «قۇق الىپپەسى» قوسىلماسىنا، ءتىل تانۋ قۇرالدارى تىرشىلىك تانۋ، زاڭ تانۋ، ادام تانۋ، قوعام تانۋ قۇرالدارىنا اينالماسىنا كىم كەپىل؟ سونداي مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جولىنداعى تالاي پسيحولوگيالىق توسقاۋىلدىڭ ءوز-وزىنەن الاستالماسىنا كىم كەپىل؟ ال، وسى عاسىردىڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى تا وتباسىندا ومالىپ قالعان انا ءتىلىمىزدىڭ جوق-جىتىگىن ايتىپ، كۇنى-ءتۇنى زارلاپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرىپ السا، قازاق ءتىلى مەن ول تۋرالى عىلىمنىڭ ءالى كۇنگە كىندىگى كەسىلمەي، شىرىلداعان شارانا حالدە جاتپاسىنا كىم كەپىل؟ ەگەر احمەت بايتۇرسىنۇلى وسىنىڭ ءبارىن سول كەزدە دۇنيەگە كەلمەك تۇگىل، ءالى ەشكىمنىڭ قيالىنا دا كەلە قويماعان ۇلتتىق مەملەكەت ورناپ، سول جاساپ بەرسىن دەپ وتىرىپ السا، ۇلتتىق مەكتەپ، ۇلتتىق ءباسپاسوز، ۇلتتىق ءتىل تانۋ، ەل تانۋ، ونەر تانۋ، ءوزىن-ءوزى تانۋ بۇگىنگە دەيىن بولار بولماسىنا كىم كەپىل؟

ءيا، احمەت بايتۇرسىنۇلى- ۇلتتىق دامۋدىڭ تالاي جىل ابدەن توت باسىپ قاراۋسىز قالعان، ءتىپتى قاراڭ قالا جازداعان تەگەرشىگىن ءبىر ءوزى اينالدىرىپ كورىپ، مىگىرسىز قوزعالىسقا قوسىپ بەرگەن، ەرتەگىنىڭ ەرلەرىندەي ەرەن تۇلعا. تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ سىرىن تاپ ونداي ءبىلىپ، سول جولدا قالتقىسىز ەڭبەك ەتىپ، ماڭگى ەسكىرمەيتىن اعىل-تەگىل مول ۇلەس قوسا العان قايراتكەر قازاق توپىراعىندا وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە بولعان ەمەس.

ىقشامدالعان  نۇسقاسىن دايىنداعان م. دارمەنوۆا

Abai.kz