قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ بايىرعى مۇشەسى، قانىش ساتباەۆ اتىنداعى گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءنازىر ابدۋلقادىرۇلى ازىرباەۆ قوعامنىڭ جارعىلىق مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا قوعام شاڭىراق كوتەرگەلى بەرگى وتىز بەس جىل بويى ءاردايىم بەلسەنە اتسالىسىپ كەلەدى.

ول «ادىلەت» باسقارماسىنىڭ وكىلى رەتىندە حالىقارالىق «مەموريال» ۇيىمىنىڭ رف بيلىگى تاراپىنان 2021 جىلى جويىلعانعا دەيىنگى ءىس-شارالارىنا دا قاتىسىپ، ەلىمىزدە ورىن العان ستاليندىك رەپرەسسيالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بارشانىڭ نازارىن اۋدارىپ ءجۇردى. ال قوعامىمىزدىڭ  جيىندارىندا رەپرەسسيالانعان العاشقى قازاق ينجەنەرلەرىنىڭ، مۇنايشى گەولوگتاردىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋداعى ويلارىن ورتاعا سالىپ، ۇنەمى ولاردى وتاندىق گەولوگيا تاريحىنا قايتارۋدى ازاماتتىق پارىزىمىز رەتىندە العا تارتاتىن.

بۇل رەتتە ول ايگىلى دە اتاقتى گەولوگ-عالىمىمىز، عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆتىڭ ستاليندىك رەپرەسسيا قاساپحاناسىنا تۇسكەن قۇرداستارىنىڭ – ورتاق يدەيا، ورتاق ماقسات تۇتاستىرعان ءبىر توپ تالانتتى جەر قويناۋىن زەرتتەۋشىلەردىڭ  تاعدىرىن اڭگىمەلەۋدەن جالىققان ەمەس. قازاق گەولوگتارىنىڭ العاشقى توبىنىڭ – سول عىلىمي-تەحنيكالىق ۇدەرىس جولىندا جاسامپازدىق ىستەرىن ورىستەتىپ كەلە جاتقاندارىندا  قىرشىنىنان قيىلعان ءبىر شوعىر ۇرپاقتىڭ – ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇربانىنا اينالدىرىلعانعا دەيىنگى قىسقا عۇمىرىندا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ گەولوگيالىق سالاسىن قاز تۇرعىزۋعا، پايدالى قازبالار كەن ورىندارىن اشۋعا جانە يگەرۋگە قالاي ەلەۋلى ۇلەس قوسقانىنان ءنازىر اقساقال قوعام جيىندارىندا دالەلدى تۇردە  سىر شەرتىپ، باسپاسوزدە تالاي ماقالا جاريالادى.

سونىمەن، «ادىلەتتىك» ءنازىر ازىرباەۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 30-شى جىلدارى ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ گەولوگيالىق بارلاۋ ينستيتۋتتارىندا جانە تاۋ-كەن اكادەمياسىندا وقىعان التى قازاقتىڭ تورتەۋىنىڭ، اتاپ ايتقاندا – ماردان ازىرباەۆ، بەركىنعالي اتشىباەۆ، ءورازالى جاندوسوۆ پەن مەرعالي قادىلبەكوۆتىڭ ءومىر جولدارى جازالاۋشى ورگان قاپاستارىندا ءۇزىلدى.  بۇلار جەرگىلىكتى ۇلت تەحنيكالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ العاشقى بۋىنىنان ەدى. سول كەزدە بۇل بۋىن قاتارىندا اتالعان ازاماتتارعا قوسا قانىش ساتباەۆ، جارقىن ايتاليەۆ، سەرگەي (وقتاي، ۇگەدەي) بوكەيحانوۆ سىندى گەولوگتار عانا بولعان-تىن. ءبارى دە وتە ءبىلىمدى، بىلىكتى، ماقساتتى تۇردە العا ۇمتىلعان ماماندار رەتىندە گەولوگيالىق قىزمەت پەن گەولوگيا عىلىمىن ۇيىمداستىرۋعا، سيرەك جانە ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالدار مەن مۇناي كەن ورىندارىن ىزدەستىرۋ جانە بارلاۋ ىستەرىن جۇرگىزۋگە زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان.

سولاردىڭ ىشىندەگى ۇلكەن تەررور جالماعانداردىڭ ءومىر جولىن قىسقاشا شولايىق. ماردان نىعمەتۇلى ازىرباەۆ 1931 جىلى ماسكەۋ گەولوگيالىق بارلاۋ ينستيتۋتىن بىتىرىسىمەن سسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاجىك-پامير عىلىمي ەكسپەديتسياسى جۇمىسىنا قاتىسقان. ول 1932–1934 جىلدارى گرۋزيادا التىن  كەن ورىندارىن ىزدەۋ جانە بارلاۋ سالاسىندا قىزمەت اتقاردى، 1934 جىلدان «قازاقسيرەكمەتالبارلاۋ» («كازرەدمەترازۆەدكا») ترەسىندە ىستەدى. ىزدەۋ جانە زەرتتەۋ جۇمىستارىن التاي مەن ورتالىق قازاقستاندا جۇرگىزدى. تاۋلى التايداعى موليبدەن-ۆولفرام-ۆيسمۋت كەن ورنىن ءبىرىنشى بولىپ اشتى. ول قازاقستان، وزبەكستان مەن كاۆكازدىڭ سيرەك مەتال، التىن جانە مىس كەن ورىندارىنىڭ گەولوگياسى مەن  گەنەزيسى تۋرالى ماسكەۋ مەن لەنينگراد باسىلىمدارىندا بىرنەشە ماقالا جاريالادى. جاڭادان اشىلعان قازاق تاۋ-كەن ينستيتۋتىنداعى گەولوگيالىق بارلاۋ فاكۋلتەتىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلتتان شىققان تۇڭعىش وقىتۋشىسى بولدى. دالالىق گەولوگيا مەن گەولوگيالىق كارتالاۋدان ءدارىس وقىدى. قازاق اۋىلدارىنان كەلگەن، ورىسشا دارىستەردى تولىق تۇسىنە الماي جۇرگەن ستۋدەنتتەرگە نەبىر كۇردەلى قۇبىلىستاردى قازاق تىلىندە وتە تۇسىنىكتى ەتىپ ۇعىندىراتىن. قازاق حالقىنىڭ ماقال-ماتەل, قاناتتى سوزدەرىن جيناۋمەن دە شۇعىلداندى. اكادەميكتەر ارىقتاي قايىپوۆ، گريگوري ششەربا، عا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى اقجان ماشانوۆ، التىن جانە ۋران كەن ورىندارىن العاش اشقان پروفەسسور ماۋحيدا ابدۋلكابيروۆا، باسقا دا بىرقاتار عالىمدار مەن ماماندار ونىڭ شاكىرتى بولعان.  ال 20-سىنشى جىلدارى پارتيا، سوۆەت جەلىلەرىندە ءتۇرلى لاۋازىمدا قىزمەتتەر اتقارىپ، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى رەتىندە تانىلعان ءورازالى كاكىمۇلى جاندوسوۆ (اتاقتى پارتيا قايراتكەرى وراز جاندوسوۆتىڭ ءىنىسى) وقۋعا پارتيانىڭ ارنايى جيناقتالعان توبى («پارتتىسياچنيك») قاتارىندا جىبەرىلگەن-ءتىن. ول 1929 جىلى لەنينگراد تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، وقۋىن تاۋ-كەن اكادەمياسىندا جالعاستىردى، ودان، ماسكەۋ گەولوگيالىق بارلاۋ ينستيتۋتىن بىتىرەر الدىندا،  1933 جىلعى 24 اقپاندا، باس حاتشى يوسيف ستالين مەن بك(ب)پ قازاق  ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لەۆون ميرزويانعا قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنىڭ تىڭداۋشىلارى بىركە ايباسوۆ، جۇسىپبەك  ارىستانوۆ، عاتاۋللا ىسقاقوۆ، ءىلياس قابىلوۆ، قازولكەكوم مۇشەسى عابباس توعجانوۆپەن بىرگە جولدانعان، قازاق اۋىلىنداعى اپاتتى احۋالدىڭ – سوناۋ الاپات اشتىق قاسىرەتىنىڭ سەبەپ-سالدارى جايىندا بيىك باسشىلىققا ۇلكەن ازاماتتىق جۇرەكتىلىكپەن جاندارى اۋىرا جازعان، بۇگىندەرى كوپشىلىككە كەڭىنەن ءمالىم «التاۋدىڭ حاتى» اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدى. وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن قازگەولوگوترەست مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، «كازرەدمەترازۆەدكا» («قازاقسيرەكمەتالبارلاۋ») ترەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بوستاندىق اۋدانىندا گەولوگيالىق بارلاۋ پارتياسىنىڭ باستىعى، الماتى وبلىسى قاسكەلەڭ گەولوگيالىق بارلاۋ پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى بوپ ىستەدى. 1936 جىلى جاڭادان قۇرىلعان تەكەلى كەنىشى باسقارماسىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەنىندە، 1937 جىلعى مامىردا تۇتقىندالدى. مەرعالي قادىلبەكۇلى قادىلبەكوۆ لەنينگراد تاۋ-كەن ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن وڭتۇستىك قازاقستان, قاراتاۋ وڭىرىنە جانە قىرعىزستان جەرىنە گەولوگيالىق بارلاۋ جاساعان ەكسپەديتسيانىڭ باستىعى بولدى. ورازالى جاندوسوۆپەن بىرگە  قازاقستان ءتۇستى مەتاللۋرگياسىنىڭ تۇڭعىشى – شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىنا قاجەتتى شيكىزات قورىن جاساۋعا زور ۇلەس قوستى. اششىساي, بايجانساي، حانتاعى, مىرعالىمساي، قاراعايلى, قايراقتى, تەكەلى، تاعى باسقا كەن ورىندارىن اشتى. قازاق تىلىندە عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازدى. تەحنيكالىق كىتاپتاردى قازاقشاعا اۋدارۋدى عىلىمي جولعا قويۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، گەولوگيا جانە تاۋ-كەن ءىسى جونىندە تەرمينولوگيالىق سوزدىك جاسادى. ول قانىش ساتباەۆتىڭ جەرلەسى بولاتىن. قانىشتىڭ قىزى ءشامشيابانۋدىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، مەرعالي قازاق تىلىنە «مينەرالوگيا» وقۋلىعىن تارجىمەلەپتى، تامىلجىتا ءان شىرقاپ، دومبىرادا قۇيقىلجىتا كۇي تارتاتىن ودان جانە ونىڭ ون جاسار ءىنىسى احمەتتەن كەزىندە اتاقتى مۋزىكا ەتنوگرافى الەكساندر زاتاەۆيچ بىرنەشە حالىق ءانى مەن كۇيىن جازىپ الىپتى. ول تەكەلى كەن باسقارماسىنىڭ باس ينجەنەرى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندە، 1937 جىلعى 30 مامىردا تۇتقىندالدى.  اعاسى نۇرعالي قادىلبەكوۆ (كادولەنكو) بەلگىلى ساياسي جانە شارۋاشىلىق قايراتكەرى بولعان، ول دا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى.

ءنازىر ابدۋلقادىرۇلى «ادىلەت» باسقارماسىندا بەركىنعالي مۇقاشۇلى اتشىباەۆ جايىندا ونىڭ «الاشوردا باتىس ءبولىمى باسشىلارىنىڭ ءبىرى» رەتىندە «قازاق (كيرگيز) ەڭبەكشى بۇقاراسىنان وقشاۋلاندىرىلعانىن»، ءسويتىپ باتىس ءبولىمنىڭ وزگە باسشىلارىمەن بىرگە ماسكەۋگە جىبەرىلگەنىن، سوندا «ماسكەۋ تاۋ-كەن اكادەمياسىندا» 1930 جىلعا دەيىن وقىعانىن ايتاتىن. ودان كەيىنگى «قىسقا دا قىز-قايناعان ەڭبەك جولى «ەمبى-مۇناي» («ەمبانەفت») ترەسىندە ءوتىپ، قاتارداعى گەولوگ، ىزدەۋ پارتياسىنىڭ باستىعى، كارتالى-كرەليۋستى سەكتوردىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنەن  گەولوگيالىق بارلاۋ كەڭسەسىنىڭ باستىعىنا دەيىن ءوستى» دەگەن. اتشىباەۆ 1931 جىلى مۇنايلى، 1932 جىلى التىكول، ەسكەنە  مۇناي كوزدەرىن اشىپ، گەولوگيالىق بارلاۋعا تىكەلەي قاتىستى. دۇيسەكە، قاراشۇڭعىل، شوقاي، باسقا دا كەن ورىندارىنىڭ گەولوگيالىق قۇرىلىمىن زەرتتەدى. قوندىباي، جولدىباي تۇز كۇمبەزدەرىن زەرتتەپ، ولاردىڭ گەولوگيالىق كارتاسىن جاسادى. كاسپي ماڭى ويپاتىندا مۇناي جانە گاز كەن ورىندارىنىڭ ورنالاسۋىمەن بايلانىستى بوپ شىققان تۇزدى-كۇمبەزدى قۇرىلىمداردى زەرتتەۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولعا الدى. بۇرىن اشىلعان دوسسور، ساعىز، قۇلسارى، تۇلەس كەن ورىندارىنىڭ گەولوگيالىق قۇرىلىمىن كرەليۋستى بۇرعىلاۋ جولىمەن ەگجەي-تەگجەيلى ناقتىلادى. ەمبى مۇنايلى اۋدانى مەن  كاسپي ماڭى ويپاتىنىڭ قازاقستاندىق بولىگى اۋماعىندا مۇناي مەن گازعا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ اۋقىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن كوپ قاجىر-قۋاتىن جۇمسادى. گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنا قازىرگى تاڭدا دا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن قارت عالىم ءنازىر ازىرباەۆ بەركىنعالي مۇقاشۇلى اتشىباەۆتى كاسپي ماڭى باسسەينىنىڭ گەولوگياسى جونىندەگى زاماناۋي يدەيالاردىڭ ىرگەتاسىن قالاعان العاشقى گەولوگتاردىڭ ءبىرى بولدى دەپ تۇجىرىمدايدى. قازىرگى زامانعى وزىق ينجەنەرلىك ويعا بەركىنعالي مۇقاشۇلى جول سالعان وسى جەردە، دەيدى ماقتانىشپەن، 20-سىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا  اسا الىپ مۇناي كەن ورىندارى بارلانىپ، قازاقستاندى  الەمدىك مۇناي دەرجاۆاسىنا اينالدىردى!..

باتىس الاش-وردا باسشىسى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ ءىى جالپىقازاق سەزى شەشىمىنە سايكەس ارنايى قۇرىلىپ، اسكەري دايىندىقتان وتكىزىلگەن قوسىنىنىڭ باتىل سوعىس قيمىلىمەن 1919 جىلدىڭ اياق كەزىندە ايماقتاعى اقتاردىڭ قولىن تالقانداپ، شتابىن باسقارعان گەنەرالدى تۇتقىنداۋىمەن سوۆەت بيلىگى جاعىنا وتكەندەرىن ناقتى جاۋىنگەرلىك كۇرەسپەن دالەلدەدىك دەپ ساناعان دا، كۇنباتىس الاش وكىمەتىنىڭ كەڭەستىك قۇرىلىمعا قوسىلۋ شارتتارىنىڭ قازرەۆكوم جانە تۇركىستان مايدانى وكىلدەرىمەن 1920 جىلدىڭ باسىندا وتكىزىلگەن كەلىسسوز-ماجىلىستە تيىسىنشە راسىمدەلگەنىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان. وعان دەيىن الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى مەن ساياسي ماقساتى جونىندە قازرەۆكومعا ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە حات جازىپ، «...ءبىز، الاش­وردا وكىلدەرى، ...ۋاقىتشا بيلىككە جانە قازاقتىڭ ساياسي ءومىرىن باسقارۋعا حالىقتىڭ ءوز شاقىرۋىمەن كەلدىك، وكىمەت بيلىگىنىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن كوتەردىك... ...ءبىز وزىمىزگە سەنىپ تاپسىرىلعان بيلىكتى قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنە وتكىزە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى – باسقارۋداعى دەربەستىگى بۇزىلمايتىنىنا سەندىك. قازرەۆكوم دا ءبىز قىزمەت ەتكەن يدەياعا، قازاق ولكەسىن اۆتونومدى باسقارۋ يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋعا جۇمىستانادى دەپ سانادىق. ءبىز ...قازاق حالقىنىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك بيلىگى، اپپاراتى بولۋى كەرەك دەگەن ساياسي ويدى جاقتاۋشىلارمىز. بىزدە قازاق ولكەسىن باسقاراتىن جوعارى ورگانعا ۇمتىلۋ نيەتى مۇلدەم جوق، الايدا ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتۋدەن بۇدان بىلاي دا ايانبايمىز»، – دەپ حابارلادى.

ودان ءارى وقيعا بولشەۆيكتىك رۋحتا ورىستەتىلدى دە، كەيىن، وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتۋىندە  جانشا دوسمۇحامەدوۆ قازرەۆكوم توراعاسى ستانيسلاۆ پەستكوۆسكي ماسكەۋگە باستاپ اكەلگەن سەرىكتەرىنىڭ حالەل دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، كارىم جالەنوۆتەن كەيىنگى بەسىنشىسىنىڭ فاميلياسىن ۇمىتىپ قالعاندىقتان (وزىنەن ون جاس كىشى قىزمەتكەرىن ادەتتە ەسىمىمەن عانا اتاپ جۇرگەندىگىنەن بولار) اتىن عانا ايتىپ، «ءبىزدىڭ ينتەندانتىمىز» دەگەن-ءدى. الاش-وردا باتىس ءبولىمىنىڭ بۇدان ارعى تاعدىرىن بۇكىلرەسەي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (ۆتسيك) شەشەدى دەپ ورتالىققا جىبەرىلگەن بەس باسشى قايراتكەرى قاتارىنداعى بۇل جيىرما ەكى جاسار جاس ينتەندانت – بەركىنعالي اتشىباەۆ بولاتىن.

ونىڭ ءومىر جولى، جالپى باتىس الاش-وردانىڭ تاۋاريحى تاۋەلسىزدىك جىلدارى، اسىرەسە بەرتىندە، ۇستىمىزدەگى عاسىر باسىندا ءتاپ-ءتاۋىر زەرتتەلدى. نەگىزگى دەرەكتەر ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتاردا جاريا بولدى، جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى «قايراتكەر» قوعامدىق قورىنىڭ ءتورايىمى عالىم دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا ۇزبەي جاريالاپ جۇرگەن الاش قوزعالىسى جونىندەگى عىلىمي ماقالالارىندا، «الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ تاريحى – ولكە تاريحىنىڭ قۇرامداس بولىگى» اتتى مونوگرافياسىندا بۇرىن بەيمالىم كوپ ءجايتتىڭ بەتىن اشتى. باتىس ولكەنىڭ تاريحى تاقىرىبىنا ۇدايى قالام تەربەگەن،  كوپتەگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋعا بەلسەنە ات سالىسقان بەلگىلى قالامگەر ابىلقايىر سپان، جۋرناليست-تاريحشى، كەيىپكەرىمىزدىڭ تۋىسى جانات نۇرماحانوۆا، بەلگىلى قالامگەر سىرىم باقتىگەرەيۇلى  مەرزىمدى باسىلىمداردا اتشىباەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن ارنايى زەرتتەگەن ماقالالارىن شىعاردى...

سونىمەن، بەركىنعالي مۇقاشۇلى اتشىباەۆ 1897 جىلى قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىنداعى ميالى اۋىلىندا ساۋدامەن شۇعىلداناتىن داۋلەتتى كىسىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سول كەزگى گۋرەۆ ۇيەزىنىڭ ەسبول بولىسىنداعى ءبىر سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىندە وقىدى،  سوسىن ورال كازاكتارىنىڭ يمپەريا بويىنشا جاقسى وقۋ ورنى ساناتىندا تانىلعان، جاراتىلىس عىلىمدارىنىڭ نەگىزدەرىن جانە ماتەماتيكانى وقىتۋعا باسىمدىق بەرىلەتىن  ناقتى (رەالدى) جالپىاسكەرلىك ۋچيليششەسىندە ورتا ءبىلىم الدى. ورىس، نەمىس تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. ءىى جالپىقازاق سەزى شەشىمىنە سايكەس جىمپيتىدا ۇيىمداستىرىلعان  وفيتسەرلەر دايارلايتىن التى ايلىق يۋنكەرلەر مەكتەبىن 1918 جىلى پراپورششيك شەنىمەن ءبىتىردى. سودان الاشوردا باتىس ءبولىمىنىڭ باس ينتەندانتى قىزمەتىنە تاعايىندالعان اتشىباەۆتىڭ بەلسەندى ەڭبەك جولى باستالدى. مىندەتىن بىلىكتىلىكپەن تىڭعىلىقتى اتقارۋى ناتيجەسىندە ايماقتاعى تۇڭعىش قازاق (الاش) اسكەرىن قاجەت ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراق، وق-ءدارى، قيلى مۇقتاج قۇرالمەن كىدىرىسسىز قامتاماسىز ەتىپ تۇردى. باتىس ءبولىمنىڭ قارۋلى كۇشىن جابدىقتاۋ جولىندا، قاجەت كەرەك-جاراققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن – قىزىلقوعا، ساعىز ۇيەزدىك زەمستۆولار ارقىلى ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك-باتىس استىقتى ايماقتارىنداعى كووپەراتيۆتەرمەن، ورال، ءىلبىشىن، قاراتوبە بازارلارىندا جەرگىلىكتى كازاكتارمەن ايىرباس ساۋدا جاساۋدى جولعا قويدى. ورال كازاكتارىنىڭ اسكەري ۇكىمەتى ارقىلى اعىلشىن قارۋلارىن، سامارادا قۇرىلعان قۇرىلتايشى جينالىس مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى (كومۋچ) ارقىلى بەساتارلار، وقشاشارلار، زەڭبىرەكتەر جانە اۆتوموبيلدەر الۋعا اتسالىستى. (اۋىزەكى ەستەلىكتە ايتىلاتىنداي، ونىڭ ءبىرىن – باتىس الاشوردا توراعاسى جاھانشاھ مىنگەن ماشينانى ارنايى كونسەرۆاتسيالاپ – جىلقى مايىنا شىلانعان كيىزگە وراپ – قۇمعا كومىپ جاسىرۋدىڭ باسى-قاسىندا بولۋى دا عاجاپ ەمەس). وسىلاي، اسكەري شارۋاشىلىقتى مۇلتىكسىز ۇيىمداستىرىپ-باسقارىپ جۇرگەندىكتەن دە، «قازاق ۇلتتىق الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باتىس ءبولىمىن تاراتۋ تۋرالى» 1920 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا ارنايى ماسەلە قاراعان قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى  بەركىنعالي اتشىباەۆتى الاشوردا ۇكىمەتى باتىس ءبولىمىنىڭ جاۋاپتى باسشىلارى قاتارىندا  «سوۆەت وكىمەتى قازاق ولكەسىندە بەكەم ورنىعىپ بولعانشا قازاق ەڭبەكشىلەرىنەن وقشاۋ ۇستاۋ» قاجەت دەگەن قاۋلى الدى. ويتكەنى قازرەۆكوم ولاردىڭ قازاق دالاسىندا ءجۇرۋى جەرگىلىكتى جەردە سوۆەتتىك ءتارتىپ يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋعا زياندى اسەر ەتۋى مۇمكىن دەپ بىلگەن-ءدى. سوندىقتان دا  جانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، كاريم جالەنوۆ جانە بەركىنعالي اتشىباەۆ 1920 جىلعى اقپاندا ۆتسيك-ءتىڭ قۇزىرىنا جىبەرىلگەن بولاتىن.

قازرەۆكوم قازاق دالاسىندا كەڭەستىك بيلىك ورناعانعا دەيىن ەلدەن جىراقتا ۇستالسىن دەپ ۇيعارعان وسى بەس الاشوردالىق قايراتكەر ىشىنەن سول جىلعى جازعىتۇرىم ورىنبورعا اتشىباەۆ قانا قايتارىلدى. ول قازرەۆكومنىڭ ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءابدىراحمان ايتيەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن 12 ماۋسىمدا رەۆكومنىڭ ءىس جۇرگىزۋشىسى قىزمەتىنە بەكىتىلدى. 1921 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن تۇركىستان جانە بۇحارا رەسپۋبليكالارىندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى توتەنشە وكىلى بولىپ، اشارشىلىققا ۇشىراعان ايماقتارعا ازىق-تۇلىك جەتكىزۋدە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. 1922 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ، ورىنبوردا الەۋمەتتىك تاربيەشىلەر دايارلاۋ جونىندەگى كۋرستىڭ مەڭگەرۋشىسى، ودان شىمكەنتتەگى ەمدىك شوپتەردەن، نەگىزىنەن جۋساننان ءدارى جاسايتىن «سانتونين» زاۋىتىندا («سانتونين» ترەسىندە) ىستەگەن. زەرتتەۋشىلەر كەلتىرىپ جۇرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول 1928 جىلى ماسكەۋدەگى تاۋ-كەن اكادەمياسى مۇناي فاكۋلتەتىنىڭ گەولوگيا بولىمىنە وقۋعا تۇسكەنگە دەيىن باسقا دا جۇمىستاردا – حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ جوعارعى كەڭەسىندە (ۆسنح),  اقتوبە وبلىسىنىڭ ۇجىمشارلىق قوزعالىسقا جاردەمدەسەتىن «قازاق ولكەلىك وداعىندا» («كازكرايسويۋزدا»),  سونداي-اق  جوعارى سوتتىڭ جازباشا اۋدارماشىسى بولىپ تا جۇمىس ىستەگەن كورىنەدى. «مەملەكەتتىك كاسىپشىلىكتەردىڭ اكىمشىلىك جانە ينجەنەر-تەحنيكالىق پەرسونالىن ەسەپكە الۋ كارتوچكاسىندا» بۇلارعا قوسا «كادرلار دايارلاۋ جانە كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، نەمىس تىلىندەگى تەحنيكالىق ادەبيەتتى ەركىن وقيدى» دەگەن دە مالىمەتتەر بار ەكەن.  ورىنبوردا ىستەگەن جىلدارى قازاق ءان-كۇيىن جيناپ جۇرگەن ايگىلى زاتاەۆيچ اتشىباەۆتىڭ ورىنداۋىندا مۇحيتتىڭ ەكى-ءۇش ءانىن،  سولاردىڭ ىشىندە «پاڭكويلەكتى» جازىپ الىپتى...

1930 جىلى ءتورتىنشى كۋرستاعى بەركىنعالي «الاشورداشىل، سوۆەتتىك قوعامعا جات ەلەمەنت» دەگەن ايىپپەن وقۋدان شىعارىلعان. سول جىلى ول گۋرەۆ (اتىراۋ) قالاسىنا كەلىپ، «ەمبى-مۇناي» («ەمبانەفت») ترەسىنە قىزمەتكە كىرگەن دە، 1937 جىلى قازان ايىندا تۇتقىنعا الىنعانعا دەيىن ءتۇرلى لاۋازىمدا ىستەپ، جوعارىدا اتالعان ماڭىزدى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرعان. انىقتامالىقتاردا بەرىلگەن مالىمەتكە قاراعاندا، جەلتوقسان ايىنىڭ اياق كەزىندە گۋرەۆتەن سول شاقتاعى وبلىس ورتالىعى ورال قالاسىنا ايدالىپ، سودان حابارسىز كەتكەن. زايىبى ليديا گەورگيەۆنا سوفەنرەيتەر 1956 جىلعى 6 ساۋىردە كسرو اسكەري پروكۋرورىنا كۇيەۋى اتشىباەۆ بەركىنعالي مۇقاشۇلىن  اقتاۋدى سۇراپ جازعان وتىنىشىندە ونى 1937 جىلعى 27 قازاندا گۋرەۆتە ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ۇستاپ اكەتكەنىن، سودان 1938 جىلدىڭ مامىر ايىندا «ورالعا جونەلتىلگەن، ءتىرى ەمەس» دەگەن سىبىستى ەستىگەنىن ايتىپتى.  بىراق تەرگەۋ ورىندارى ارحيۆتەرىنەن اتشىباەۆتىڭ عۇمىرى قالاي ۇزىلگەنى جايىندا ناقتى دەرەك تابىلمادى. تەك العاشقى جازعان وتىنىشىنەن ءبىر جىل سەگىز اي وتكەندە عانا «ولگەننەن سوڭ اقتالعانى تۋرالى انىقتاما» كەلدى. وڭتۇستىك ورال اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري پروكۋراتۋراسى بەركىنعالي مۇقاشۇلى اتشىباەۆتى 1957 جىلى 6 جەلتوقسانداعى قاۋلىسىمەن رەابيليتاتسيالاعان-دى.

تاۋ-كەن جىنىستارىنىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامىن زەرتتەۋدەگى نەگىزگى عىلىمي مىندەتتەرىن ۇزبەي اتقارۋمەن قوسا، العاشقى عالىم-گەولوگتاردىڭ قايعىلى تاعدىرلارىن قاراستىرۋعا،  وتاندىق گەولوگيانىڭ ۇمىتىلعان بەتتەرىن ىزدەستىرۋگە ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ جۇرگەن قازاقستانداعى جەتەكشى ليتولوگ ءنازىر ازىرباەۆ  ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىندەر ديىرمەنىنە ءبىرىنشى كەزەكتە زيالى قاۋىم، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق عىلىم مۇددەسىنە جان-تانىمەن قىزمەت ەتكەن جەر قىرتىسى بايلىعىن زەرتتەۋشىلەر تۇسكەنىنە كۇماندانبايدى. «قازاق حالقىنىڭ بۇل داڭقتى ۇلدارىنا كونتررەۆوليۋتسيالىق، تىڭشىلىق-ديۆەرسيالىق قىزمەت ىستەدى، قازاقتىڭ انتيسوۆەتتىك ۇلتشىلدىق ۇيىمىنا بەلسەندى تۇردە قاتىستى،  تروتسكيستەرمەن جانە جاپوندىق بارلاۋمەن بايلانىس جاسادى دەگەن كىسى كۇلەرلىكتەي سەنىمسىز، سونىمەن بىرگە جوسىقسىز، اسىرەسۇمدىق ايىپتاۋلار تاعىلدى»، – دەپ جازدى ول. سوۆەتتىك جازالاۋشى ورگانداردىڭ،  قۇپيا قىزمەتتىڭ 30-ىنشى جىلدارعى جاساندى جاۋ سومداۋ جولىندا ويدان شىعارعان ايىپتارىن تۇتقىنعا مويىنداتپاق بوپ جاساعان ءىس-ارەكەتتەرى شىندىقتى تەرەڭ بۇركەمەلەگەنى داۋسىز، اسىرەسە بەركىنعالي اتشىباەۆتىڭ تۇرمەدەگى تاعدىرىنان ءىز قالدىرماي، قۇجاتتاردى ءىزىم-قايىم جويىپ جىبەرۋى مۇنىڭ راستىعىنا كۇمان كەلتىرمەيدى.

جۇبايى، نەمىس قىزى ليديا سوفەنرەيتەر بولاشاق جارى بەركىنعاليدى العاش رەت 1933 جىلى گەولوگيالىق پارتيادا كەزدەستىرگەن ەكەن. قىزدىڭ ۇعىمىندا ول زيالى، جۇعىمدى جان-تىن. اتشىباەۆ جاقسى گەولوگ رەتىندە تانىمال، گەولوگيالىق پارتيانىڭ باستىعى بولاتىن، ال بۇل گۋرەۆ مۇناي تەحنيكۋمىنىڭ گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پراكتيكادان  وتۋشى ستۋدەنتى ەدى. ستۋدەنت قىز بەركىنعاليدى «وتە ادال، ەلگەزەك، ءبىلىمدى ادام» دەپ تانىدى. 1933 جانە 1934 جىلدارعى وندىرىستىك تاجىريبەدەن ءوتۋ مەرزىمىن  سونىڭ توبىندا وتكەردى. ەكەۋى 1935 جىلى ۇيلەندى. ءبىر جىلدان سوڭ دۇنيەگە قىزبالا  كەلگەن، بىراق 1937 جىلدىڭ شىلدەسىندە كۇتپەگەن جەردەن شەتىنەدى. ليديانىڭ  ەكىنشى بالاعا اياعى اۋىر ەدى. «كوڭىلىن سەرگىتۋ ءۇشىن» بەركىنعالي كەلىنشەگىن ماسكەۋگە اپارعان، سوندا 18 تامىز كۇنى ۇلبالا تۋدى... كەلىنشەگى ەرىن ەركەلەپ اتايتىن ەسىمدى قايتالاپ، بالاسىنا بەركەن دەپ ات قويعان. سوسىن ليديا جورگەكتەگى بەركەنمەن ەلگە ورالدى، ال بەركىنعالي شارۋالارىمەن ماسكەۋدە قالا تۇردى. سودان ليديا جۇبايىن  گۋرەۆتە 24 قازان كۇنى قارسى العان-دى، بىراق كەلگەنىنە ءۇش كۇن وتەر-وتپەستەن ونى نكۆد-لىكتەر الىپ كەتتى.   سونداعى بەركەنىنىڭ ليلۋسياسىنا ايتقان سوڭعى ءسوزى مىناۋ بولدى: «مەن ەشقانداي دا كىنالى ەمەسپىن، ليلۋسيا، شىدا. بالكىم جىل وتەر، بىراق ءبارى دە انىقتالادى، ورالامىن». الايدا ورالمادى، ول كۇيەۋىن سودان قايتىپ كورە العان جوق. 22-اق جاستا ەدى، ارتىندا ەكى ايلىق سابيمەن قالدى. تۇرمەدەن  ەكى رەت حات الدى. بىرىنشىسىندە: «ليلۋسيا، سەنىڭ تۋعاندارىڭا بارۋىڭدى ءجون سانايمىن، سولاي ەتۋ ءوزىڭ ءۇشىن دە، بەربيشكا ءۇشىن دە جاقسى بولادى. ...ماعان شاي، ماحوركا مەن قاعاز، كىتاپ، قانت ساتىپ الىپ بەرىپ جىبەر. سەندەردى قاتتى سۇيەمىن. بەركەن»، – دەپ جازعان-دى. ەكىنشى حاتپەن

«22 قاراشا كۇنى 1 پار قولعاپ، ەتىك، شۇلعاۋ، ءىش كيىم، شۇلىق قابىلداپ العاندىعى تۋرالى» تۇتقىننىڭ قولحاتى جەتتى...

– ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. بەركەن مۇقاشۇلىنان سولاردان باسقا ەشقانداي حابار كەلمەدى. مەنىڭ ساۋالىما ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى، – دەپ ەسكە الدى بەرتىندە ليديا گەورگيەۆنا. – 1938 جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ سوڭىنا تامان «اتشىباەۆ تىرىلەر اراسىندا جوق، ول تۋرالى قالاداعىلاردىڭ كوبى بىلەدى» دەگەن قاۋەسەت تاراپ كەتتى. ىلە-شالا جۇرت ونىڭ ءولىمى «اشتىق جاريالاعانىنان» بولدى، «جاۋاپ الۋ كەزىندە تەرگەۋشى اتىپ تاستاعان»، «ەسىن بىلمەيتىن اۋرۋعا شالدىققان-مىس» دەپ، سان-ساققا جۇگىرتىپ جاتتى. بەركەننىڭ قازاسىنىڭ شىندىعى وسى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. ساپ-ساۋ شاعىندا تۇرمەگە قامالعان ادام ءىز-ءتۇزسىز، ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز كۇيدە جوعالدى دا كەتە باردى. پارتيانىڭ XX سەزىنەن سوڭ مەن سسرو اسكەري پروكۋراتۋراسىنا، ودان سوڭ چكالوۆ (ورىنبوردىڭ 1938–1957 جج. اتى – ب.ق.) قالاسىنداعى وڭتۇستىك ورال اسكەري پروكۋراتۋراسىنا سۇراۋ سالىپ حات جازدىم. بارلىق ارحيۆ اقتارىلدى، وڭ حابار بولمادى. الماتى مەن اقتوبە دە جارتىمدى جاۋاپ بەرمەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇتقىن اتشىباەۆ ۇشتى-كۇيلى جوق بوپ كەتتى. ول جايىندا تەك قانا گۋرەۆ تۇرمەسىنىڭ تىركەۋ جۋرنالى «توڭكەرىسكە قارسى دەپ ايىپتالعان ب.م. اتشىباەۆتىڭ 1937 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورالعا ەتاپپەن جىبەرىلگەنى» تۋرالى جازباسىمەن ساراڭ حابار قالدىرىپتى. سوندا مەنىڭ كوز جاسىمدى توگىپ: «بۇل قالاي، سوندا؟ قاپاستا قولدان ولگەن ادامنىڭ، ەڭ بولماسا، ءولى دەرەگى دە تابىلماي ما؟ – دەگەن ساۋالىما پروكۋرور: «ءسىرا، بۇل جەردە ايىپتالۋشىعا قاتىستى قاعازدىڭ ءبارىن جويىپ جىبەرۋگە ماجبۇرلەگەن ءبىر زۇلىمدىق جاسالعان عوي»، – دەپ جاۋاپ بەردى...

توتاليتاريزم داۋىرىندەگى ستالينيزم قىلمىستارىنىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي بولعان. مۇندايلاردى اشكەرەلەي بەرۋ ءوز الدىنا، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ  موينىنداعى ورىندالۋى ءجون بولماق پارىز رەتىندە مىنانى ەسكە سالعىمىز كەلەدى:  اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگى تاقىرىبى ەتىپ العان العاشقى قازاق تەحنيكالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان مۇنايشى-گەولوگتاردىڭ ءبىرى ءام بىرەگەيى، الاش-ازاتتىق قۇرىلىمىنىڭ ساربازى جانە سوۆەت ينجەنەرى بەركىنعالي مۇقاشۇلى اتشىباەۆتىڭ جاسامپاز ىستەرگە تولى قايعىلى تاعدىرىنا، ونىڭ ەل مۇددەسىنە ارناعان قىزمەتىنە  جان-جاقتى نازار اۋدارۋ قاجەت، ويتكەنى ول بۇگىنگى، ەرتەڭگى وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق تۇلعا. ونىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى مەن بەينەسىن ونەر كۇشىمەن جاڭعىرتىپ، جاستاردى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋ ىسىنە پايدالانۋ بەك ۇتىمدى شارا بولماق. سونىمەن قاتار 20-سىنشى، 30-ىنشى جىلدارى ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ينجەنەرلەر قاۋىمى مەن ولاردىڭ تاريحي قىزمەتتەرىن جاڭاشا جۇيەلەپ، زامانداستارىمىزعا قازىرگى تاڭداعى مىندەتتەرمەن ساباقتاستىرا  تارتۋدىڭ تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىمەن كەرەمەت ۇيلەسىم تابارىنا ەشكىم شاك كەلتىرە الماس دەگەن ويدامىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،

«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz