نەگە ولاي دەرiڭ بار ما، سوڭ­عى جىلداردا شىققان بۇل ەلدiڭ زاڭى سولاي. اسپان استى بiزدiكi دەيتiن استامشىل مەملەكەت وز­دەرi دە بايقاماي، حالقىنىڭ سانىن ميللياردتان اسىرىپ جiبە­رiپتi عوي. ەندi تiزگiندi تەجەمەسە بولمايدى. تۋاتىن بالانىڭ سانىنا شەك قويۋ كەرەك. مەملەكەت بو­يىنشا قىتاي وتباسىنا بiر بالا، قازاق سياقتى از ۇلتتارعا – ەكi بالا. ودان اسىرساڭ، باسىڭا پالە تiلەپ العانىڭ: قوماقتى ايىپ تولەيسiڭ، قىزمەتiڭنەن قۋى­لاسىڭ. كۇنكورiس­تەن قاعىلىپ قانا قويماي، ساياساتقا قارسى ادام رەتiن­دە ءار الۋان تەرگەۋ-تەكسەرۋدەن وتكiزiپ، يت تەرiسiن باسىڭا قاپتايدى.

ۇرپاق قامى ءۇشiن بۇل وتباسى وعان دا كونۋگە بار ەدi. بiراق بۇ­لاردىڭ سوعان قولى جەتپەي وتىر عوي. بۇلاردى ودان دا قاتال جازا كۇتiپ تۇر. ءۇشiنشi بالانى قايتكەن كۇندە دە جارىق دۇنيەگە اكەلمەۋ كەرەك ەكەن. بۇل ەلدە ونىڭ امال-ايلاسى كوپ-اق: تۇسiك تاستاتادى، ودان ۋاعى ءوتiپ كەتسە، اناسىنىڭ iشiنەن جارىپ الادى. ەكi قابات ايەلدەر ەرەكشە تi­زiم­دە. جاسىرۋ مۇمكiن ەمەس، جاس ايەلدەردi اي سايىن كەلiپ، تەك­سە­رiپ تۇرادى. بولاشاق ءسابيدiڭ كو­زiن قۇرتقانشا، پوليتسيا مەن اكۋ­شەر دارi­گەرلەردە تىنىم جوق.

نە كەرەك، وسى زاڭ العاش شىق­­قاننان بەرi مەديكتەر جاس نارەستەلەردi قىناداي قىردى عوي. الدىمەن پىشاققا تۇسەتiن – بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن، ساقتانۋدى دا بiلمەيتiن قازاق ايەل­دەرi. اتا-انادان، كۇيەۋiنەن رۇق­سات سۇراۋ جوق. اۋىل ايەل­دەرiن ارباعا تيەپ الىپ كەتەدi دە، ەكi-ءۇش كۇننەن سوڭ بiلگەنiن iستەپ قايتارادى. ال بۇعان دەيiن كوپ قۇر­ساق كوتەرiپ، جاتىرى جۇقار­عان ايەلدەر مۇندايدى كوتەرە الماي ءولiپ كەتەدi ەكەن. وعان جاۋاپكەر بولاتىن ەشكiم جوق. اللا-اي، اناسىنان جارىپ العان، نە زورلاپ بوساندىرعان سابيلەر iشتەن شىر­قىراپ، جىلاپ تۇسەدi دەيدi. بiراق ولارعا دا راقىم جوق، شاراناسى كەپپەگەن كۇيi شۇقىرعا تاستاي سالادى. قىتايدا بiر ناۋقان باستالسا، ونى قوستايتىن بەلسەندi­لەرi دە دايىن تۇرادى. ۇرانعا ءۇن قوسىپ، ءوزiن پiشتiرگەن ەركەكتەر مەن جاتىرىن بۋدىرىپ تاستاعان ايەلدەر قانشاما. ورالباي پiش­تi­­رiلگەن بiر ەركەكتi ءوز كوزiمەن كور­دi. اتەككە اينالعان ەركەكتiڭ رۋ­حى ءسونiپ، ەڭسەسi مۇلدە ءتۇسiپ كەتەدi ەكەن...

وسىندايلاردى ەستiپ-بiلiپ، كورiپ جۇرگەن ورالباي قارت كەلiنi بالحاديشا اۋىر اياقتى دەگەندi ەستي سالىسىمەن، قالادا تۇراتىن ۇل مەن كەلiندi باستاۋىشتا وقيتىن ەكi قىزىمەن بiرگە اۋىلعا كوشiرiپ العان. اۋىلى الىس ەمەس-تi, شاۋەشەكتەن ون شاقىرىمداي جەردەگi جالعىزاعاشتا. بالاسى قابدi­راقىم سودان بەرi, امال جوق، قالاداعى قىزمەتiنە ەكi اياقتى موتوسەكiلiن دىرىلداتىپ، اۋىلدان قاتىناپ ءجۇر.

ورالبايدىڭ ويى iسكە اسسا، كەلiنiن اۋىلدا بوساندىرىپ، نە­مەرەسiن ەشكiمنiڭ كوزiنە تۇسiرمەي سiڭiرiپ اكەتپەك. جەكە قوجالىعى بار، اۋماقتى قوراجايدا وزدەرi عانا تۇرادى. كەيiن بالا ماسە­لەسi ءسوز بولسا، “قۇداي، جارىلقاپ، بايبiشەمنiڭ ءوزi تۋىپ الدى” دەي سالماق.

اپىراي، بۇل قازاققا تونگەن زاۋالدىڭ الدى-ارتى بولا ما، جوق پا؟! انا بiر جىلدارى، “حا­لىق كوممۋناسى” كەزiندە ءۇي باسى ءتۇتiن شىعارتپاي، ورتاق قازانعا تەلمiرتiپ، بiر قورلاپ ەدi, مىناسى ودان دا ءوتiپ كەتتi. ايتپەسە، ۇرلىق قىلعان ادامشا ءوز بالاڭدى ەل كوزiنەن جاسىرىپ، ۇرلاپ تۋدىردى دەگەن نە سۇمدىق؟! بولاشاق ۇرپاق جارىق دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ پىشاققا تۇسەتiندەي، ول نارەستەلەردiڭ جازىعى نە؟ بۇل ەلدە كوپ بولسا، قىتاي كوپ شىعار، شىڭجاڭداعى بiر ميلليون قازاق كiمنiڭ قازانىنا ءتۇسiپتi? كiمنەن تاماق سۇراپتى؟ قايتا، سول iشكەرiدەگi قالىڭ قىتايدى وسى ەل ەتپەن، استىقپەن قامداپ وتىرعان جوق پا؟

ءوز باسى جەتپەگەن سوڭ، ۋنيۆەرسيتەت بiتiرگەن وقىمىستى ۇلى قابدiراقىمنان سۇرايدى عوي. ول دا ىزادان جارىلا جازداپ جۇر­سە كەرەك، جاۋابى تىم قاپالى ءارi قىسقا بولدى:

– وي، كوكە، بۇل ەلدە ميل­ليارد­تان استام حالىق بارىن جاڭا بiلiپ ءجۇرسiڭ بە؟ سوندىقتان بiز­دە ادامنىڭ باعاسى تىم ارزان! – دەيدi, ءتۇر-تۇلعاسى اكەسi­نەن اۋ­ماي قالعان، وتىزدىڭ iشiن­دەگi جاس جiگiت. – ماسەلەن، كاسسادا مىڭ-ميلليارد دوللارى بار باي ادام بiر تەڭگەنi اقشا دەپ ساناي ما، بۇل دا سول سياقتى. قىتايدا ادام كوپ، جەر تاپشى، دۇنيەگە ارتىق اۋىزدى اكەلگiسi كەلمەيدi.

– ەندەشە، ءوز قىتايىن شەكتەي بەرسiن، قازاقتا نەسi بار؟ – دەيدi ۇلىنىڭ جاۋابىنا كوڭiلi تولماعان ورالباي. – مەنiڭ نەمەرەم قىتايدىڭ ىرىسىن iشە مە؟

– نە iستەيسiڭ، زاڭ جۇرتتىڭ بارiنە ورتاق.

ءاسiلi, ورالبايدىڭ تۇرمىس-كۇيi جامان ەمەس-تi. انا جىلى وسى ماڭايداعى قالىڭ ءتورتۋىل قازاقستانعا قوپارىلا كوشكەندە، بۇل ۇرiمجiدە وقيتىن جالعىز ۇلىنا قارايلاپ، ءوز قىستاۋىنان قوزعالماي قالىپ قويعان-دى. ەلدەن ايى­رىلىپ، قۇلازىپ قالعانى بولماسا، مۇنداعى تiرلiگi جامان بولعان جوق. الدى-ارتىنا قاراماي اسىعىس كوشكەن ەلدiڭ جۇر­تىندا كوپ مال، دۇنيە-مۇلiك قالمادى ما، سول يەن قالعان دۇنيەدەن بiراز داۋلەت جيناپ العان. كەيiن رەفورما تۇسىندا ءوز الدىنا جەكە قوجالىق قۇرىپ، دوڭگە­لەنiپ بايىپ الدى... بايلىقتى قويشى، ءتايiرi, دۇنيە – قولدىڭ كiرi. ەندiگi ارمانى – سول دۇنيەگە يە بولاتىن مۇراگەر نەمە­رە ءسۇيۋ. شۇكiر، قولدارى قۇر ەمەس، قابدiراقىمنىڭ ۇيەلمەلi-سۇيەل­مەلi ەكi كiشكەنتاي قىزى بار. ۇلكەنi – بەسiنشiدە، كiشiسi – ۇشiن­شiدە وقيدى. الايدا قىز بالا – جات-جۇرتتىق قوي. ازiرشە سەنiڭ بالاڭ بولعانىمەن، كەيiن ءوز ءورiسiن تاۋىپ كەتەدi... دەگەنمەن، اللا-تاعالا وسى جولى ورالبايدىڭ تiلەگiن بەرەتiن سياقتى. جاقىندا قابدiراقىم كەلiنشەگiن قالاداعى تانىس دارiگەرiنە ەرتiپ بارىپ، ۋزيگە تۇسiرگەن ەكەن، iشتە قوش­قارداي ۇل جاتقان كورiنەدi. ءتاڭiرiم-اي، كiشكەنتاي شۇمەتايى الدەن-اق كورiنiپ تۇر دەيدi.

سونى ەستiگەندەگi ورالبايدىڭ قۋانىشىن ايتىپ-سۇراما! دەرەۋ بiر اقسارباسىن ايتىپ سويىپ، بiر ءۇيلi جان كiشiگiرiم توي جاساعان... بiراق وسىدان كەيiن-اق ورەكەڭنەن مازا كەتتi. ەندi ول بولاشاق نەمەرەنiڭ ءومiرiن ساقتاپ قالۋدىڭ ءارالۋان جولدارىن ويلاستىرا باستاعان. بiر iنiسi مەن قارىنداسى انا جىلعى “كوشپەن” بiرگە قازاقستانعا ءوتiپ كەتكەن. اندا-ساندا حات كەلiپ تۇرادى. ايتىستارىنا قاراعاندا، شەكارادان تىم الىستاپ كەتپەي، مىنا تۇرعان ۇرجارعا قونىستانعان كورiنەدi. ەندi, مiنە، ولاردىڭ دا بiر كادەگە جارايتىن كەزi كەلدi. ورالباي شاماسى كەلسە، كەلiننiڭ ايى-كۇنi جەتكەنشە، ۇل مەن ەكەۋiن ارعىبەتكە اسىرىپ جiبەرمەك. سول ءۇشiن، قابدiراقىمعا ءوزi ايتىپ وتىرىپ، تۋىستارىنا حات جازدىردى. سولار “جەدەل تۇردە بالحاديشا مەن قابدiراقىمعا شاقىرتۋ قاعاز جiبەرسiن” دەگەن. ەكەۋi امان-ەسەن ارعىبەت اسىپ، ورالبايدىڭ نەمەرەسi اتاجۇرتقا بارىپ تۋسىنشى! بالەم، قىتايلار نە iستەي الار ەكەن؟!

سودان بەرi دە ەكi-ءۇش ايدىڭ ءجۇزi بولدى. “شاقىرتۋ” دەگەن پالەسi كەلمەي جاتىر. ساقتىق ءۇشiن تۋىستارىنا ۇل مەن كەلiننiڭ جەدەل جولاۋشىلاۋ سەبەبiن اشىق ايتپاعان-دى. ونداعىلار ارقالارىن كەڭگە سالىپ، “كۇزگە دەيiن بiر كەلەر” دەپ وتىر ما، كiم بiلسiن. ال تاياۋدا جازعان حاتتارىندا “بۇرىنعىداي ەمەس، قازاق وكiمەتi “شاقىرتۋ” الۋدى قيىنداتىپ جiبەردi. بiر كiسiمiز استانا جاقتا سول قاعازدىڭ سوڭىندا ءجۇر” دەپتi. “اشقا تارتقان – كەشكە تارتادى” دەگەن وسى دا... ورالبايدىڭ ويىنشا، سونداعى قازاق وكiمەتi شەتتەگi قانداستارىنا سالعىرت قارايتىن سياقتى ما، قالاي؟ انا جىلى بالانى شەكتەۋ زاڭى شىعىپ، قىتايلار iشتەگi نارەستەنi شەتiنەن قى­رىپ جاتقاندا، “قازاقستان وكiمە­تi قازاق سالتىنا، ءارi ادامشىلىققا قارسى بۇل زاڭعا نارازىلىق بiلدiرiپ، ءوز قانداستارىنا ارا تۇسەدi ەكەن” دەگەن بiر داقپىرت ءسوز شىققان-دى. بiراق ول ءۇمiت اقتالمادى. شىڭجاڭداعى بiر ميلليون قازاقتىڭ جاس ءتولiن قى­تايلار كوكتەي ورىپ جاتقاندا، بiر اۋىز ءسوز ايتۋعا جارامادى عوي.

“قاۋپiڭ نەدەن بولسا – اجالىڭ سودان” دەگەن عوي. ءسويتiپ جۇرگەندە، ورالباي وتباسىنا اياقاستىنان قاۋiپ ءتونiپ، iس شاتاققا اينالدى. قانشا جاسىرعانمەن، بۇل كۇندە كiمنiڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ. ورالبايدىڭ دا وزiنە جە­تەرلiك باقكۇندەس، قاس­كويلەرi بار بولاتىن. بار بولساڭ كورە المايتىن، جوق بولساڭ ءبولiپ بەرە المايتىن سول باياعى قازاق. قالانىڭ بەرگi قارادوڭ جاق شە­تiن­دە بiر الىپساتار تانىسى بولۋشى ەدi. تانىس بولعاندا، يت قاسىنىسقانداي، ساۋدا-ساتتىق بايلانىس. بiر كۇنi “كوككە شىققاندى” سىلتاۋراتىپ، قاسىنا ايەلiن ەرتiپ، سول كەلە قالىپتى. ورالباي سىر الدىرماي، ەتiن اسىپ، اراعىن قۇيىپ، كۇتiپ اتتاندىرعان. ولار ايى-كۇنi جەتiپ وتىرعان بالحاديشانى كور­دi, ارينە. ءۇشiنشi بالانىڭ زاڭنان تىس ەكەنiن دە iشتەرiنە ءتۇيiپ قويدى... نە كەرەك، سولار اتتانىپ كەتكەن سوڭ، ارادا ەكi-ءۇش كۇن وتپەي، قالا جاقتان بiر توپ ادام ساۋ ەتە ءتۇستi عوي... سويتسە، الگi الىپساتار تىڭشى كورiنەدi. قى­تايدا ەجەلدەن بەرi كەلە جاتقان “باۋجا ءتارتiبi” بويىنشا، ءار ون ۇيگە بiر تىڭشى قويىلاتىن بiر تۇتاس جۇيە بار-تۇعىن. ءسiرا، سول جۇيە ءالi دە جۇمىس iستەيتiن بولسا كەرەك.

كەلگەندەر – ەكi قىتاي، بiر قازاق. ءۇشتiڭ بiرi – ايەل ەكەن. ولار تاق بiر ۇرىنى قىلمىس ۇستiندە ۇستاعانداي قاھارىنا مiنە كەلدi. قالالىق تۋىت باقىلاۋ كوميتەتiنەن كەلدiك دەيدi. ۇرسۋ-زەكۋ، قورلاۋ ءوز الدىنا، بالحاديشانى دەرەۋ قالاعا اپارىپ، iشiندەگi بالاسىن جارىپ الماق. بەينە، بالانىڭ يەسi سولار سياقتى. قابدiراقىم قالاداعى جۇمىسىندا بولاتىن. ورالباي قازiرگi ساياساتتى دا، مىنالاردان قۇتىلۋ وڭاي بولماسىن دا بiلiپ تۇر. الايدا، جورتا بiلمەستiككە سالىنىپ، اۋىلدىڭ وقىماعان، قاراڭعى شالىنىڭ كەيپiنە كiرiپ الدى.

– اۋ، سەندەردiڭ قانداي قاقى­لارىڭ بار مەنiڭ نەمەرەمدە؟ – دەگەن داۋسىن كوتەرە كiجiنiپ. – مەنiڭ كەلiنiم قانشا بالا تۋسا دا ءوز ەركi ەمەس پە؟

مۇنىڭ ايتقان ءسوزiن ءتiلماش قازاق قىتايشاعا اۋدارىپ، سونان سوڭ ولاردىڭ ءسوزiن بۇعان قازاقشا تۇسiندiرگەنشە بiراز ۋاقىت ءوتتi. سول باياعى مىڭ رەت ەستiگەن جاراپازان. مەملەكەت ساياساتى، ۇلتتار تەڭدiگi... ورالباي ءبارiن بiلiپ تۇرسا دا، ءوپ-وتiرiك تۇسiن­بەستiككە سالىپ تۇر.

– وزگە جۇرتتى نە قىلساڭ دا ءوزiڭ بiل، مەنiڭ نەمەرەمدە شار­ۋالارىڭ بولماسىن. مەن بالالارىمدى ءوزiم باعىپ-قاعامىن. وكi­مەتتەن كوك تيىن كومەك سۇرامايمىن. وتباسىن اسىراۋعا مالىم دا، جەرiم دە جەتەدi! – دەپ قاسارىپ تۇرىپ الدى.

بۇل ارالىقتا دارiگەر ايەل بالحاديشانى وڭاشا بولمەگە اپارىپ، تەكسەرiپ جاتقان. بiر ۋاقىتتا دالاعا شىعىپ:

– Iشتەگi نارەستەگە – جەتi اي. بوسانۋىنا ءالi ەكi اي ۋاقىت بار، – دەدi توپ باستىعىنا بايانداپ.

– ءبارiبiر اناسىن قالاعا اكە­تۋ كەرەك! بالانى جارىپ العاننان باسقا امال جوق، – دەدi ور­ساق تiس قىتاي دارiگەرi قاتۋلانا سويلەپ.

بۇل كەزدە ەنەسi ايتبۇبiمەن قولتىقتاسىپ، بالحاديشا دا دالاعا شىققان. بادەندi جاس ايەلدەر ەكiقابات كەزiندە تولىسىپ، تiپتi ادەمiلەنiپ كەتەدi عوي. بالحاديشانىڭ دا سونداي بiر نۇرلانا تولىقسىپ تۇرعان شاعى ەدi. تەك، قاراقات كوزدەرiندە قورقىنىش ارالاس ۇرەي بار. ءتاڭiرiم-اي، ەكi قابات ايەلگە “iشiڭدەگi بالاڭدى جارىپ الام” دەپ، تاپ-تاپ بەر­گەندi كiم كورگەن؟ مۇنداي دا زورلىق بولادى ەكەن؟!

– قابدiراقىمعا تەلەفون سوق­تىم، ول دا كەلiپ قالار، – دەدi بالحاديشا اتاسىنىڭ قاسىنا كەلiپ.

– قورىقپا، بالام، مەن تiرi تۇرعاندا ەشكiم دە سەنi بۇل جەردەن اكەتە المايدى! – دەدi ورالباي الدەنەگە تاس بەكiنiپ. سونان سوڭ دارiگەرلەرگە بۇرىلعان. – بىلاي iستەيiك: سەندەر وسى بالانىڭ ورنىنا ماعان ايىپ سالساڭدار قايتەدi? بiر بالا قانشا تۇرادى ءوزi? ەكi ەسە باعاسىن تولەپ، ساتىپ الايىن! – دەگەن شىن نيەتiمەن.

ونىڭ ءسوزiن اۋدارما ارقىلى ۇعىنعان قىتاي دارiگەرi بiردەن باس تارتتى. الدىمەن قازاق شالىنىڭ قاراڭعىلىعىنا ۇشەۋi قارقىلداپ كۇلiسiپ الدى.

– جوق، بولمايد! – دەدi توپ باستىعى ءتۇسiن سۋىتا، باسىن شاي­قاپ. – بالانى ساتادى، بiز­دiكi باس كەتەدi. ونداي زاڭ جوق.

وسى مەزەتتە قالا جاقتان موتوسەكiلiن دىرىلداتىپ، قابدi­راقىم دا جەتiپ ەدi. وعان دا وڭاي دەيسiڭ بە، ءوڭ-ءتۇسi قاشىپ، قۇر سۇلدەرi تۇر.

– سەن مىنالارمەن ءوز تiلiندە سويلەسشi, – دەدi ورالباي بالاسىنا جiگەر بەرە سويلەپ. – كەلiندi قالاعا اپارىپ، جەتi ايلىق بالانى جارىپ الماق... وزدەرi مىناعان كونە مە ەكەن؟ بالحاديشا وسىندا امان-ەسەن بوسانسىن. سونان سوڭ بالانى قايدا اكەتسە دە وزدەرi بiلسiن.

قابدiراقىم دارiگەرلەرمەن قىتايشا بالدىرلاسىپ، نەداۋiر ۇزاق سويلەستi. ايەلiنiڭ بالانى جارىپ الۋدان قورقاتىنىن، سوعان بايلانىستى اكەسiنiڭ ءوتiنiشiن ايتىپ جاتسا كەرەك. وسىلايشا، ەكi جاق بiراز ىرعاسقان سوڭ، اقىرى دارiگەرلەر ايەلدi ۇيدە بوساندىرۋعا ماقۇل بولدى. اتتاناردا توپ باستىعى ورالبايعا بۇرىلىپ:

– اقساقال، سiزدiڭ سۇراۋىڭىز بويىنشا، كەلiنiڭiزدi ۇيدە بوساندىرۋعا كەلiستiك. بiراق وعان دەيiن سiزدەر جاقتان مالا-ماتان بولماسىن. تۋاتىن كۇنi جاقىنداعاندا، بiز قالادان دارiگەر جiبەرە­مiز! – دەدi قىسىق كوزi قيتارلانا، ءتۇسiن سۋىتىپ.

سونىمەن، قالادان كەلگەن جانالعىشتار اتتانىپ كەتكەن. ال­قىمنان الىپ، قىسقاشتاي قىسقان راقىمسىز قولدان بوسانعانداي، ءۇي يەلەرi از دا بولسا تىنىستاپ قالدى.

– شال-اۋ، نە بiلگەن ويىڭ بار؟ كوزگە كورiنگەن سوڭ ول “كۇ­شiكتi” كوزiڭ قيىپ، وكiمەتكە قالاي بەرە سالماقسىڭ؟ – دەدi مانادان بەرi سوزگە ارالاسپاي ءۇنسiز تۇر­عان ورالبايدىڭ بايبiشەسi ءايتبۇبi.

– شۇرق ەتپە، بايبiشە! بالا ولاردىڭ قولىنا تيمەيدi... ول تۋرالى مەنiڭ بiر ويىم بار، – دەدi ورالباي سول تۇنەرگەن قال­پى، ارتىق سوزگە بارماي.

بۇل، انىعىن ايتقاندا، “بالتا كوتەرiلگەنشە، دوڭبەك جول تابادى” دەگەننiڭ كەرi ەدi. الدان كۇتكەن راقىمسىز اپاتتى بiر كۇن دە بولسا سوزۋ. راس، ورالبايدىڭ كوڭiلiندە ءتۇرلi-ءتۇرلi جوسپار بار. ونىڭ قايسىسى جۇزەگە اسارىن بiر قۇدايدىڭ ءوزi بiلسiن. باسى اينالىپ، ميى شاتىسا بەرگەن سوڭ، بiر مەزەت اۋىر ويدان سەيiلگiسi كەلiپ، اتىن ەرتتەپ مiندi دە، ەگiن اراسىنداعى سۋىرتپاق جولدارمەن جوعارى تاۋ بوكتەرiنە قاراي ءجۇرiپ كەتتi.

“ويپىر-اي، مۇنداي دا زورلىق بولادى ەكەن! – دەيدi وي-قيالى ءبارiبiر ۇرپاق ماسەلەسiنەن الىستاماي. – بۇل وكiمەت مالدى الدى، جەردi الدى، ەندi سەنiڭ ءۇي-iشiڭە بيلiك جۇرگiزبەك پە؟ سەنiڭ قانشا بالاڭ بولۋى كەرەكتiگiن سولار شەشە مە؟ ايەلدiڭ ىشقىرىمەن الىسقان بۇل نە دەگەن ءباتۋاسىز ادامدار؟ سوندا، قىتايدىڭ سانى ارتىپ كەتكەن ەكەن دەپ، ورالباي ءۇرiم-بۇتاقسىز، مۇراگەرسiز قالۋى كەرەك پە؟ جو-وق، ونىڭ ءجونi كەلە قويماس. بۇل وسى جولدا ولسە ولەر، بiراق نەمەرەسiن قولدان شىعارماس”.

 

ايگiلi قۇسبەگi, وسى وڭiرگە اتى ءمالiم ساياتكەر، مارقۇم اكەسi وسپان ايتىپ وتىرۋشى ەدi: “ادام تۇگiلi, قۇس ەكەش قۇس تا ءوز ۇرپاعىن ساقتاعىسى كەلەدi” دەپ... ول بiر جولى مىناداي كەرەمەتتi كو­رiپتi. مىنا وردەگi ابدىرا اڭعا­رىندا بەرiك­قارا دەيتiن جالاما جارتاستى، بيiك شىڭ بار. قاناتتى قۇستان باسقا ەشكiم شىعا المايتىن سول جارتاسقا بۇركiتتەر ۇيا سالادى. بiراق ساياتشىلار قاي جارتاستا قانداي ۇيا بار ەكەنiن، وعان قاي قىراننىڭ جۇمىرتقالاعانىن ءبارi­بiر بiلiپ جۇرەدi. ءاسiلi, بارقىتبەل قىراندارى اقپان-ناۋرىزدا جۇمىرتقالاپ، ۇياباسار ونى قىرىق كۇندەي شايقاپ، ساۋiردە جۇمىرتقاسىن جارىپ، مامىردىڭ اياق شەنiندە بالاپانىن ۇشىرادى. مiنە، سو­نىڭ ءبارi قۇسبەگiلەردiڭ ەسەبiندە.

اكەسi وسپان جىل سايىن بەلگiلi بiر ۇيادان بالاپان الىپ جۇرەدi ەكەن. وزiندە دە بiر-ەكi بۇركiت بار. ارتىعىن باي-مىرزالارعا تارتۋ ەتiپ، پايدا تابادى. جىل سايىن ۇياداعى ۇرپاعىن قۇ­تايت­پايتىن وسپاندى ۇياباسار مەن ءشاۋلi قىران دا تانىپ السا كەرەك، بiر جولى بەلiنە ارقان بايلاپ، ۇياعا تۇسكەن وسپانعا قوس قىران الما-كەزەك شابۋىل جاساپ، قاناتتارىمەن قاعىپ، تۇمسىقتارىمەن شوقىپ، بالاپانىن الدىرماي قويادى... ال كەلەسi جىلى نە iستەگەن دەيسiز عوي؟ قۇسبەگi ۇيادا جاتقان ەكi جۇمىرتقانى دۇربiمەن كورiپ، سىرتتاي يەمدەنiپ جۇرگەندە، ۇياباسار مەن ءشاۋلi قىران جۇمىرتقالارىن باسقا بiر جاققا الىپ قاشىپ كەتەدi. قالاي؟ بۇلاي بولۋى مۇمكiن بە دەيسiز عوي؟ مۇمكiن ەكەن. الدەقايدان تاۋىپ اكەلگەن، نە وزدەرi الىپ جەگەن اڭنىڭ تەرiسiنە ارقايسىسى بiر جۇمىرتقادان وراپ الادى دا، شەڭگەل­دە­رiنە قىسىپ، تاۋ اينالىپ، باس­قا بiر جاققا ۇشىپ كەتكەن. بiرەۋ ايتسا سەنبەس ەدi, بۇل وقيعانى تاۋدا بۇركiت سالىپ جۇر­گەن وسپان ءوز كوزiمەن كورiپتi...

اكەسiنiڭ وسى اڭگiمەسi ەسiنە تۇسكەندە، ورالباي بەينە بiر جارالى اڭشا، ىشقىنعان داۋىس شىعارىپ، قينالا كۇرسiندi: “اپىراي، تiلسiز، ءۇنسiز قۇس قۇرلى بولماعانىم با؟ وتىمدى وشiرمەيتiن جالعىز نەمەرەمدi ساقتاي الماسام، ءبۇيتiپ جەر باسىپ جۇرگەنiم­نەن نە قايىر؟” دەگەن قاسiرەتتi ءسوز اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكە­نiن ءوزi دە اڭعارماي قالدى.

بiر ۋاقىت الداعى بارقىتبەل بيiكتەرiنە كوز جiبەرگەن. قازiر شiلiڭگiر شiلدە. قاي جاعىڭا قاراساڭ دا تاۋدىڭ بۇل بوكتەرi ۇزاتىلاتىن قىزداي مالىنىپ تۇر. مىناۋ – كۇركiرەگەن داۋىسى قو­زىكوش جەردەن ەستiلەتiن قارا­ۇڭگiر وزەنi, ودان شىعىس جاققا بەت الساڭ، ەكi-ءۇش بەلدiڭ استىندا ابدىرا اڭعارى. ءبارi دە – ءوزi تۋىپ وسكەن ولكە. جازدا جايلاۋ قىزىعىن كورسە، قىستا اكەسiنە ەرiپ، اڭ قاراپ، بۇركiت سالعان جەرلەرi. قازiر سونىڭ ءبارi – جات قولىندا. وسىناۋ قۇلىستاي ولكە­سiنە سىيماي وتىراتىن قالىڭ ەل انا جىلى نەبارi بiر-اق ايدىڭ iشiندە اتاجۇرت – قازاقستانعا قوپارىلا كوشiپ كەتتi دە، ولاردىڭ ورنىن iشكەرiدەن كەلگەن جاڭا قوجايىندار باستى.

ول كەلەسi ساتتە نازارىن باتىس جاققا اۋدارعان. بۇل دا – وزiنە ەتەنە تانىس جەرلەر. سوناۋ كورiنگەن – اقشوقى بيiگi. سونىڭ قويناۋىنان قاراكiتات وزەنi اعىپ وتەدi. مەملەكەتتiك شەكارا – سول وزەننiڭ ءدال iرگەسiندە. اقشوقى بوكتەرiندەگi سوناۋ بiر اعاراڭداپ كورiنگەن – “جامانتى” زاستاۆاسى. وسى ارادان تۋرا جۇرگەن كiسiگە ون شاقىرىمنان اسپايدى.

ونى جاقسى بiلەتiنi, 1962 جى­لى وسىنداعى ەل جاپاتارماعاي قازاقستانعا كوشكەندە، ورالباي تۋىستارىن اربامەن ۇزاتىپ سال­عان. سول جولى جامانتىعا دەيiن بارىپ قايتقانى ەسiندە. ول كەزدە قالىڭ كوش جالعىز جامانتى ەمەس، 150 شاقىرىم شەكارا بو­يىنداعى باقتى، ەرگەيتi, ەمiل، شاعانتوعاي قاتارلى بەس زاستاۆانىڭ تۇسىنان ءوتتi عوي. ءار زاستاۆانىڭ تۇسىنان ەكi شاقىرىمداي شەكارا سىمنان جيناپ تاستاعان. ورالباي iنiسi مەن قارىنداسىن اقشوقىنىڭ بوكتە­رiنە دەيiن شىعارىپ سالىپ، قا­زاقستان جەرiندە جارىم كۇندەي جۇرمەدi مە! ايتىپ سويىلعان مالدىڭ ەتiنەن اۋىز تيiپ، اتاجۇرتتان ءدام تاتىپ قايت­قان. سونداعى باسىنىڭ اڭكi-تاڭكi بوپ قاتقانى-اي! ەلمەن بiر كەتۋi كەرەك پە، الدە وسىندا قالىپ، وقۋداعى جالعىز ۇلدى كۇتكەنi ءجون بە؟ جالعىز ۇرپاعىن وسىندا قالدىرىپ، بايبiشەسi ەكەۋi قۋ باستارى وندا بارعاندا نە مارقادام تابادى؟ بۇلار وندا، قابدiراقىم مۇندا، ەكi جاقتا ساعىنىش كۇيiگiن تارتپاي ما؟ اقىرى، وندا دا ۇرپاق تاعدىرى جەڭiپ شىققان. قۇدانىڭ ءامiرi, وسى ۇرپاق ماسەلە­سi اراعا جىلدار سالىپ، ورالبايدى ءالسiن-ءالi سىنايتىنى نەسi ەكەن؟

ورالباي سول كۇنi باس جارىپ، مويىن سوزا باستاعان بيداي ەگiسiن ارالاعان بولىپ، جامانتى زاستاۆاسىنا تاياۋ بارىپ قايتتى. انا جىلى شەكارانىڭ بەرگi بەتiندە كۇزەت جوق سياقتى ەدi. ول كەزدە شەكارانى تەك سوۆەت سولداتى كۇزەتەتiن. ەندi باجايلاپ قاراسا، سول جامانتىعا تۇسپا-تۇس، قىتايلار دا قىزىل قىشتان مۇنارا ورناتىپ تاستاپتى. بۇل – انا جىلعى كوشتەن كەيiن iرگەسiن بەكiتiپ، شەكارا كۇزەتiن كۇشەيت­كەنi.

“بiراق، ءبارi بiر، وسى شەكارادان وتۋدەن باسقا امال جوق، – دەدi ورالباي ەكi كوزiن زاستاۆانىڭ اق ۇيلەرiنەن ايىرماي. – ۇل مەن كەلiندi كوپ ۇزاتپاي وسى ايدىڭ iشiندە شەكارادان اسىرىپ جiبەرۋ كەرەك. امان-ەسەن ارعى بەتكە وتسە، كەرi قايتارا قويماس. بiر باستارىنا جانساۋعا سۇراپ، قۇرساعىنداعى پەرزەنتiن اجالدان الىپ قاشقان اناعا ارا تۇسپەسە، قازاق مەملەكەتiنiڭ قۇ­رىعانى ەمەس پە؟!”.

قازiر بۇل ەلدە قازاقستان تۋرالى الىپ قاشتى اڭگiمەلەر كوپ ايتىلادى. “ونداعى قازاقتار باي-كەدەي بولىپ ەكiگە جiكتە­لiپتi. بايعا جول اشىق، كەدەيدiڭ كورگەن كۇنi قاراڭ” دەسەدi. “ورىسشا بiلمەگەن كiسiگە جۇمىس بەر­مەي­دi ەكەن” دەيدi. “كوشiپ بار­عان قانداستارىنا پالەن جىلعا دەيiن كۋالiك بەرمەي، تۇرمىستان قاتتى قىسادى ەكەن” دەيدi... ال قازiر ورالبايدىڭ ونىڭ ءبارiن ويلاپ جاتۋعا مۇرشاسى جوق ەدi. ەسiل-دەرتi – ۇل مەن كەلiندi ارعىبەت اسىرىپ، انە-مiنە دۇنيەگە كەلەر ۇرپاعىن ساقتاپ قالۋ عانا بولاتىن. ول ەندi ات باسىن اۋىل جاققا بۇردى دا، كۇنi بويى ويلانىپ، تابان تiرەگەن توقتامىن كەشكە جاقىن، ءتورت كوزدەرi تۇگەل وتىرعاندا جاريا قىلدى.

– ەندi “شاقىرتۋ” قاعازدان ءۇمiت از. تiپتi ول قاعاز كەلگەن كۇندە دە، مۇنداعى وكiمەتتەن رۇقسات الىپ ۇلگەرمەيمiز. سوندىقتان قابدiراقىم مەن بالحاديشانى تاياۋ كۇندەردە اتاجۇرتقا اسىرىپ جiبەرگەننەن باسقا امال جوق.

اكەلەرi وسىنى ايتقاندا، ۇل مەن كەلiننiڭ كوزدەرi الاقانداي بولىپ، داۋىستارى قاتار شىقتى:

– قالاي؟

– قايتىپ؟

– كادiمگiدەي. ەكەۋلەرiڭ شەكاراعا ءتۇن جامىلىپ باراسىڭدار دا، جامانتى زاستاۆاسىنان ارى قاراي وتە شىعاسىڭدار. بەرگi كۇزەتتەن امان وتسەڭدەر بولعانى. ارجاقتاعى قازاق شەكاراشىلارىنا وزدەرiڭ بارىپ بەرiلە­سiڭدەر...

– ال، قىتاي جاعى... – قابدi­را­قىم ءسوزiنiڭ اياعىن جۇتىپ قويدى.

– مەن بۇگiن شەكاراعا دەيiن بارىپ قايتتىم، – دەدi ورالباي.

– جامانتىعا قاراما-قارسى قىتايلار دا مۇنارا-پوتاي ورناتىپ قويىپتى... مەن بiلەتiن قىتاي بولسا، ولار ءتۇن قاراڭعىسىندا دالاعا شىقپاۋشى ەدi. ولاردىڭ كوزiنە تۇسپەي، اينالىپ وتۋگە ابدەن بولادى.

بۇل سوزگە جاستار جاعى يلانعانداي. تەك، كوڭiلi بوس، ۋايىمشىل ءايتبۇبi عانا بiرەر اۋىز ءسوز قوستى:

– شال-اۋ، نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ شەكارادان زاڭسىز ءوتۋ سونشالىق وڭاي بولىپ پا؟ ءالi تۋماعان شاراناعا بولا قولداعى بارىمىزدان ايىرىلىپ قاپ جۇرمەيiك! – دەپ كەمسەڭدەپ جىلاي باستاعان.

– قوي ءارi, جامان ىرىمدى باس­تاپ، نە كورiندi ساعان؟ – دەپ ورالباي كەمپiرiن تىيىپ تاستادى. – “شاراناڭ” نە ايتىپ وتىرعان. بiلە بiلسەڭ، بiزدiڭ بولاشاعىمىز سول “شاراناعا” تiرەلiپ تۇر. ول – وسپاننىڭ وتىن وشiرمەيتiن جال­عىز جارىق شىراعىمىز... ۇرپاعىمىزدى تۋماي جاتىپ، قىتايدىڭ جالاڭداعان پىشاعىنا قالاي بەرە سالماقسىڭ؟

– وي، اللا-اي، ءوز وتباسىڭنىڭ قىزىعىن وزiنە كورسەتپەيتiن قانداي زامانعا تاپ بولعانبىز؟! – دەپ شاراسىز قالعان ءايتبۇبi وكسiپ بارىپ توقتادى...

سول كۇننەن تارتىپ، قىزۋ دا­يىندىق باستالعان. “دايىندىق” دەگەندە، جولعا الاتىن بiرەر قابات كيiمنەن باسقا نە بار؟ قابدiراقىم ازiرشە ەشكiمگە سىر بiلدiرمەي، موتوسەكiلiن دىرىلداتىپ، قالاداعى قىزمەتiنە بارىپ ءجۇر. ورالباي ونى بiر رەت كۇندiز، ەكiنشi رەتiندە كەشكە جاقىن شەكاراعا دەيiن اپارىپ، جول كورسەتiپ قايتتى. ەكi ەل كۇزەتiنiڭ قالاي ورنالاسقانىن ۇعىندىرعان. كەش تۇسە اپارعان سەبەبi, تۇندە جامانتى زاستاۆاسىنىڭ شامدارى جارقىراپ كورiنiپ تۇرادى ەكەن. سوعان كوزi ۇيرەنسiن، اداسپاي تۋرا بارسىن دەگەنi. قابدi­راقىم بiراز قىتاي اقشاسىن دوللارعا ايىرباستاپ العان. ۇر­جارداعى تۋىستاردىڭ ادرەس-حاتتارى – قالتادا.

بۇل ارالىقتا جالعىز ورالباي ەمەس، قابدiراقىم مەن بالحاديشانى دا ادامدىق، ازاماتتىق نامىس بيلەپ العان ەدi. سەنiمەن ساناسپايتىن، سەنi ادام­عۇرلى كورمەيتiن استامشىل دۇلەيلەرگە قارسى كوتەرiلگەن اشۋ-ىزا دا جوق ەمەس. ەكەۋi دە ءوز قاندارىنان جارالعان جازىقسىز نارەس­تەنi اجالعا بەرمەۋگە بەكiگەن. اسi­رەسە، بالحاديشا بۇكiل جا­ۋاپكەرشiلiك بiر وزiنە تiرەلiپ تۇرعانىن سەزiنگەن سايىن مازاسىزدانا باستادى. بiر وڭاشادا قابدiراقىمعا:

– انەگۇنi دارiگەرلەر “ەكi ايداي ۋاقىتىڭ بار” دەگەن سياقتى ەدi. بiراق مەنiڭ كۇنiم ودان گورi تاياۋ سەكiلدi. Iشتەگi “باتىردىڭ” ويناق سالۋى الەي، – دەگەن كۇيە­ۋiنە جاۋتاڭداي قاراپ. – شەكاراعا جەتپەي تۋىپ قالماسام جارادى.

– نە دەيدi? ويباي-اۋ، وندا اسىعۋىمىز كەرەك قوي! – دەدi قابدiراقىم دا جول ءجۇرۋدi جە­دەلدەتiپ.

بۇل تۋرالى ورالباي قارتتىڭ دا ءوز بايلامى بار ەكەن:

– باياعىدا بiرەۋ: “قاپ، مەن ۇرلىق قىلعان كۇنi ايدىڭ جارىق بولعانى-اي” دەپ وكiنگەن ەكەن. جالپى، جاسىرىن شارۋاعا اتتانعان كiسiگە ايدىڭ قاراڭعىسى جاقسى. وسى سەندەر شiلدە بiتiپ، تامىز باستالاتىن ءولiارادا اتتانىپ كەتسەڭدەر قايتەدi? – دەگەن جاستارعا اقىل سالا سويلەپ. – كۇن بۇلتتى، جاۋىن-شاشىن بولسا تiپتi جاقسى.

بۇل ءسوزدi ۇل مەن كەلiن دە قۇپ كورiپ، الداعى سارسەنبiنiڭ ساتiنە جولعا شىعۋعا كەلiستi. جالعىز­اعاشتان – شەكاراعا دەيiن ون بەس شاقىرىمنان اسپايدى. بiراق ايى-كۇنi جەتiپ وتىرعان اۋىر اياقتى ايەلدi سونشا جەرگە جاياۋ ساندالتۋ اقىلعا سىيىمسىز. سوندىقتان، شەكارا بويىنا جاقىنداعانشا، ەكەۋi ورالبايدىڭ تورتوبە­لiنە مiنگەسiپ بارادى دا، مەجەلi جەرگە جەتكەن سوڭ، اتتىڭ شىلبىر-تiزگiنiن باسىنا ءتۇرiپ، قايتارىپ قويا بەرەدi. سىرالعى جىلقى ەشقايدا بۇرىلماي اۋىلعا كەلەرiنە كۇمان جوق.

ءبارi دە سول الدىن الا ويلاستىرعانداي بولدى. جولعا العان كيiمدەرi ءايتبۇبi توقىعان ۇلكەن الا قورجىننىڭ ەكi باسىنا سىيىپ كەتتi. قوشتاسۋ دا تىم ۇزاققا سوزىلعان جوق. بالحاديشا ەكi قىزىنىڭ بەتiنەن ءسۇيiپ، اۋەلi قۇدايعا، سونان سوڭ ەنەسiنە تاپسىردى دا، كوپ اينالماي ۇزەڭگiگە اياق سالدى. ساقتىق ءۇشiن بۇل جۇرiستەرiنiڭ ءمانiسiن قىزدارىنا ايتقان جوق. مامەتەك iشiندەگi توركiنiنە باراتىن كiسi بولىپ، اتتانىپ كەتتi.

اق باتالارىن بەرiپ، اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنىپ، ورالباي مەن ءايتبۇبi قالدى ارتتارىندا. ورەكەڭ، اسiرەسە، ءوزiنiڭ كەلiنiنە رازى ەدi. ايەل باسىمەن قايتپاس قايسارلىق تانىتتى-اۋ! سول ءسات ونىڭ كوز الدىنا ۇياداعى جۇمىرتقاسىن الدەبiر تەرiگە وراپ الىپ، شەڭگەلدەپ، ۇشىپ بارا جاتقان انا قىران ەلەستەدi.

 

ەرلi-زايىپتى جاستاردىڭ بۇدان بىلايعى ساپارى اكەلەرi ايتقان جوبادان كوپ اۋىتقىعان جوق. بەلگiلi مەجەگە دەيiن تورتوبەل اتقا مiنگەسiپ كەلدi دە، شىلبىر-تiزگiنiن ءتۇرiپ، اۋىلعا قويا بەردi. شۇكiر، بارار باعىتتان جاڭىلماعان سياقتى. جامانتى زاستاۆاسىنىڭ شامدارى مەن مۇندالاپ، بۇلاردى قونالقىعا شاقىرىپ تۇرعانداي. تۋرا جۇر­گەن كiسiگە ءتورت-بەس شاقىرىمنان اسپاس.

ەگiستiك جەرلەر وسى ارادا اياقتالىپ، بۇدان ارى بوز جۋساندى، قاراعان-توبىلعىلى دالا باس­تالادى ەكەن. قابدiراقىم الا قورجىندى يىعىنا اسىپ، بالحاديشانى قولتىقتاپ الدى دا، جاياۋ اياڭداپ ءجۇرiپ كەتتi. اينالاسىنا ساقتانا قاراپ، ۋاق-ۋاق توقتاپ، تىڭ تىڭدايدى. تاياۋ ماڭدا ەلەڭ ەتەر ءۇن جوق. ءتۇن بوياۋى بەتكە جۇعاتىنداي قاپ-قاراڭعى. بۇلار وسى ۇردiسپەن ەكi شاقىرىمداي جول ءجۇردi. قابدiراقىم شاقپاعىن جىلت ەتكiزiپ، ساعاتىنا قاراپ ەدi, ۋاقىت تۇنگi بiر جارىمنان اسىپ بارادى ەكەن. بiراق كوپ ۇزاماي بالحاديشانىڭ ءجۇرiسi اۋىرلاي باستادى. Iشi شەڭبiرەك اتا كەۋiپ، قۇرساعىندا الدەبiر بۇلiك باستال­عان سياقتى. اۋا جەتپەگەندەي تىنىسى تارىلىپ، بۇدان ارى قوزعالۋ قيىن بولعان سوڭ، بiر ءتۇپ قاراعاننىڭ تاساسىنا توقتاپ، از-كەم ايالدادى.

– شىدا، جانىم! شىداشى... كوپ بولسا جارىم ساعاتتىق قانا جول قالدى، – دەيدi قابدiراقىم بايەك بولىپ.

– وعان بولىپ تۇر ما... مەن بiلسەم تولعاق باستالعان سياقتى، – دەيدi بالحاديشا. – الدەنە شاتىما تiرەلiپ، جۇرگiزەر ەمەس.

– سوندا دا شىدا!.. تولعاقتىڭ كەلiپ قايتاتىن كەزەگi بولۋشى ەدi عوي. سەن قايتكەن كۇندە دە شەكارانىڭ ارجاعىندا بوسانۋعا تيiسسiڭ! – دەيدi قابدiراقىم جانىن قويارعا جەر تاپپاي.

كۇيەۋiنiڭ ءسوزi دەم بەردi مە، بالحاديشانىڭ ءسال دە بولسا تىنىسى كەڭiپ تاعى دا بiر شاقىرىمداي جول ءجۇردi. بiراق جۇرiستەرi ءونديتiن ەمەس، كەلiنشەك كۇيەۋiنiڭ يىعىنا اسىلىپ، شاتقاياقتاپ، زور­عا ءجۇرiپ كەلەدi. بiر ءتاۋiرi, وڭ بۇيiردە قالىپ بارا جاتقان قى­تاي كۇزەتiنەن ەش بەلگi بiلiن­بەيدi. سوڭعى جىلدارى شەكارانىڭ بۇل تۇسىندا ارى-بەرi قاشىپ ءوتۋ سەكiلدi وقىس وقيعالار بولماعان-دى. تىنىشتىققا بويى ۇي­رەنگەن شەكاراشىلار ونەبويى سىعالاپ، قاراپ وتىرۋدى قويعان سياقتى.

الايدا بالحاديشانىڭ بۇ­دان ارى اياق باسارلىق حالi جوق ەدi. سۋ ورىپ كەتكەن الدەبiر جارلا­ۋىتقا كەلگەندە بۇك ءتۇسiپ وتىرا كەتتi.

– قابەن (ولار ءۇيiشi بولىپ، قابدiراقىمدى وسىلاي اتايتىن), ولتiرسەڭ دە ەندi اياق باسار شامام جوق. تولعاق قىسىپ تۇر، – دەدi قالتىراي ءۇن قاتىپ.

– ايتكەنمەن، شىدا! شەكاراعا دەيiن ۇزاسا بiر شاقىرىمداي عانا جەر قالدى...

قابدiراقىم سونى ايتىپ، ساعاتىنا قاراپ ەدi, ۋاقىت تۇنگi ەكi جارىمنان اسىپ بارادى ەكەن. بۇدان ارى بوگەلۋگە بولمايدى. جازعى تاڭ قىسقا. كوپ ۇزاماي جەرگە جارىق ءتۇسۋi مۇمكiن. ول ايەلiن سۇيەمەلەپ تۇرعىزدى دا، قارسىلاسقانىنا قاراماي ارقالاپ الدى. قابدiراقىم – جاسىندا سپورتپەن اينالىسقان، مەل­جەم­دi, مىقتى جiگiت بولاتىن. ايت­كەنمەن، iشتi-تىستى ەكi ادامدى كوتەرۋ وڭاي دا شارۋا ەمەس. امال نە، قايتكەن كۇندە دە شەكارادان ءوتۋ كەرەك! اۋىر جۇك كو­تەرگەن ادام اسىقپاي، ماڭ-ماڭ باسىپ جۇرە المايدى. سوندىقتان ول بالحاديشانىڭ ەكi قىلتاسىنان ۇستادى دا، بۇكەڭدەي جونەلدi. ايتتى-ايتپادى، شەكاراعا مۇلدە از قالسا كەرەك. كەنەت الدارىنان اكەسi ايتقان قا­راكiتات وزەنi شىعا كەلدi. قابدi­راقىم وعان بوگەلگەن جوق، تاس-تاستىڭ اراسىمەن سىلدىراپ اق­قان وزەندi ەتiگi­مەن كەشiپ وتە شىقتى.

 

وزەننەن وتكەن سوڭ ايەلiن جەرگە ءتۇسi­رiپ، از-كەم تىنىس الدى. تولعاق شىداتپاي تۇرسا كەرەك، بالحاديشا ىشقىنا ىڭقىلداپ، اۋزىمەن اۋا قارماي بەرەدi. زاستاۆا شامدارى قول سوزىم جەردە تۇر. بiراق وزەننiڭ ارعى جاعى ەداۋiر ءور ەكەن. نەدە بولسا شەكاراعا جەتiپ جىعىلماسا بولمايدى. سول ويمەن كەلiنشەگiن ارقالاپ الدى دا، ورگە قاراي تىرمىسا جونەلدi. ونەبويدان تەر سورعالاپ، قۇيىلىپ جاتىر... سپورتتا “ەكiنشi تىنىس” دەيتiن بولادى. سوڭعى كۇش، سوڭعى سەرپiن. كومبەگە تاياعاندا قابدi­راقىمدا دا سول “ەكiنشi تىنىس” اشىلدى-اۋ دەيمiن. تىڭنان الدە­بiر كۇش قوسىلعانداي، العا قاراي جانۇشىرا جۇگiردi. اياقاستىنان كوڭiلi كوتەرiلiپ، ارقاسىنداعى كەلiنشەگiنە: “تار توسەكتە قابىر­عاڭ قايىسىپ، مەنi تالاي كوتەرiپ ەدiڭ، بۇگiن سونىڭ ەسەسiن بiر قايتاردىڭ” دەپ قالجىڭداعىسى كەلگەن... بiراق ونى ايتىپ ۇلگiرگەن جوق. كەنەت قارسى الدارىنان قۋاتتى فانار جارق ەتiپ:

– توقتا!.. كiمسiڭ؟ – دەگەن ءامiرلi داۋىس ەستiلدi.

قاراسا، اۆتومات اسىنعان ەكi سولدات تۇر الدارىندا. جەتەگiن­دەگi قاسقىر-يت ارس-ارس ەتiپ، العا ۇمتىلادى. شەكاراشىلار بiرiن-بiرi ارقالاعان ەكi ادامدى بiرتا­لايدان بەرi كورiپ وتىرسا كەرەك، ونشالىق ابىرجىماي، بەيقام تۇر. ءتاڭiرiم-اۋ، ەكەۋi دە – مۇرت­تارى جاڭا تەبەندەپ كەلە جات­قان قازاق بالالارى... سونى كورگەندە، قابدiراقىمنىڭ ارقاسى كەڭiپ، جۇيكە-جۇيەسi مۇلدە بوساپ كەتتi. كوزiنەن جاس پارلاپ قويا بەرگەن.

– جiگiتتەر، بiز قازاق جەرiنە وتتiك پە؟ – دەگەن كەلiنشەگiن ار­قالاعان كۇيi.

– ءوتتiڭiز...

– وتسەك، جەڭگەلەرiڭ تولعاتىپ كەلەدi... كومەكتەسiڭدەر! – دەدi بالحاديشانى جەرگە ءتۇسi­رiپ.

شەكاراشىلار اياعىن ارەڭ باسىپ تۇرعان ايەلدiڭ اۋىر حالiن كوردi دە، ارتىق سوزگە بارماي، بالحاديشانى سۇيەمەلدەپ، iشكە كiرگiزiپ اكەتتi. زاستاۆا اۋلاسىندا بالاپان تەرەكتەر وتىرعىزعان شاعىن باق بار ەكەن، تولعاتقان ايەلدi سونىڭ ساياسىنداعى الدە­بiر ورىندىققا جايعاستىردى. بiرەۋi وسىندا قالىپ، ەكiنشiسi iش جاققا جۇگiرiپ كەتتi. ءسiرا، توتەنشە جاعدايدى باستىعىنا مالiم­دەمەك سەكiلدi.

– قابەن، وسىندامىسىڭ؟ مەنi مىنا ورىندىقتان ءتۇسiرiپ، كوك­ماي­ساعا جاتقىزشى! – دەدi بالحاديشا بiر مەزەتتە ىقىلىق اتا ىش­قىنىپ.

سودان، شەكاراشى جاۋىنگەر ەكەۋi ەكi جاقتاپ، بالحاديشانى بiركەلكi قىرقىلعان كوك ءشوپتiڭ ۇستiنە جاتقىزعان. سىڭايى، جول بويى تولعاعى پiسكەن iشتەگi جان يەسi وسى ساتتە بار كۇشiمەن جا­رىق دۇنيەگە ۇمتىلعان سەكiلدi... سونىڭ اراسىنشا iش جاقتان زاستاۆا باستىعى اعا لەيتەنانت پەن اق حالاتتى الدەبiر ايەل دە كەلiپ قالعان. بiراق ولار تولعاتقان ايەلدi قاراپ ۇلگiرگەن جوق. ءدال وسى مەزەتتە “شىر” ەتكەن نارەس­تەنiڭ داۋىسى ەستiلدi... “مەن كەل­دiم! جارىق دۇنيە، اش ەسiگiڭدi!” دەپ جار سالىپ جاتقان سەكiلدi اجالدان قاشىپ قۇتىلعان كۇناسiز پەرiشتە. بۇل كەزدە تۋعان ايەلمەن اق حالاتتى دارiگەر اينالىسىپ جاتقان-دى.

– ۇل بالا! – دەدi ول بiر ۋاقىتتا قىزىلشاقا نارەستەنi جوعارى كوتەرiپ. – شەكارادا تۋدى عوي. قاي ەلدiڭ ازاماتى دەيمiز مۇنى؟

– قازاقستان ازاماتى! – دەپ ايقايلادى قابدiراقىم قۋانىشتان جۇرەگi جارىلا جازداپ. – سول ءۇشiن شەكارا بۇزىپ، قاشىپ كەلگەن جوقپىز با!

بۇل ساتتەگi قابدiراقىمنىڭ كوڭiل كۇيiن سوزبەن ايتىپ جەتكiزۋ قيىن ەدi. وسپانوۆتاردىڭ وتىن وشiرمەيتiن تاعى بiر ۇل كەلدi دۇنيە­گە! بۇدان ارتىق ادام بالاسىندا قانداي باقىت بولۋى مۇمكiن؟! بارiنەن دە اۋىلداعى اكە ارمانىنىڭ ورىندالعانىن ايتپايسىڭ با؟! سوڭعى ايلاردا ەڭسە كوتەرتپەگەن ۋايىم، ءتۇسi قاشىپ، ءتۇن قاتقان مازاسىز ءجۇ­رiس، قاۋiپ-قاتەر، شارشاپ-شالدىعۋ، بەينە بiرەۋ قولمەن سىپىرىپ العانداي لەزدە عايىپ بولدى.

قابدiراقىم ەسiن جيىپ قاراسا، بالحاديشانى دا، جاڭا تۋعان نارەستەنi دە iشكە ەنگiزiپ الىپ كەتiپتi. ماناعى ورىندىقتا الا قورجىنىن قۇشاقتاعان ءوزi مەن اعا لەيتەنانت قانا قالىپتى.

– سiزدەردiڭ جاعدايلارىڭىز بىلاي دا تۇسiنiكتi. شاماسى، وسى نارەستەنi اجالدان اراشالاپ، قاشىپ كەلگەن ادامسىزدار عوي... قالعانىن ەرتەڭ سويلەسەرمiز، بۇگiنشە دەمالىڭىز! – دەپ زاستاۆا باستىعى دا ورنىنان كوتە­رiلدi.

قابدiراقىم قاتتى شارشاعان ەكەن. اقجايما جايىلعان جايلى توسەكتە تۇياق سەرiپپەي قاتىپ قا­لىپتى. تاڭەرتەڭ ويانسا، كەشەگi قور­قىنىش، ۇرەيدiڭ بiرi جوق، قۇر اتتاي سەرگەك سەزiنەدi ءوزiن. سول بەتi دالاعا شىققان. تاڭ الدىندا جاڭبىر جاۋىپ وتكەن بە، اۋا تاپ-تازا. اينالا-توڭiرەك نۇرعا مالىپ العانداي، كوڭiلگە قۋانىش ۇيالاتادى... اۋلادا كەشەگi اعا لەيتەنانت ۇشىراسقان. اراداعى اڭگiمە بۇل جولى دا قىسقا بولدى.

– ءۇشiنشi بالا... تۋماي جاتىپ پىشاققا iلiنەتiن بولعان سوڭ، اتاجۇرتقا الىپ قاشىپ كەلگەن بە­تiم وسى. تۇسiنەسiز عوي، ونىڭ ۇستiنە ەكi قىزدان كەيiنگi ۇل بالا! – دەپ قابدiراقىم ءوز جاعدايىن بايانداپ كەلدi دە، قالتاسىندا جۇرگەن ۇرiجارداعى تۋىستارىنىڭ حاتتارى مەن ادرەسiن كورسەتتi. – وسىلارعا جەتكiزiپ سالساڭىز، سiزدەر­گە ماسىل بولمايمىز.

زاستاۆا باستىعى ءۇرiجاردان كەلگەن حاتتارعا كوز جۇگiرتiپ قاراپ شىقتى دا:

– تۋىستارىڭىز بiزگە كورشi, جاپ-جاقىن جەردە ەكەن. سوعان قاراماستان ءتورت-بەس كۇن كۇتۋگە تۋرا كەلەدi. تۇسiنەسiز عوي، شەكارانىڭ ءوز ءتارتiبi بار. ەلiمiزگە سىرتتان كەلiپ قوسىلعان ءۇش بiر­دەي ادامدى قابىلداۋ ءۇشiن جوعارعى جاقتىڭ بەكiمi كەرەك، – دەدi قاب­دiراقىمنان كەشiرiم سۇراعانداي. – ۇرجارداعى تۋىستارىڭىز­عا حابارلايمىز. جاس نارەستە ءسال شيراعان سوڭ، تۋىستارىڭىز كە­لiپ الىپ كەتەر، نە بiز اپارىپ سالارمىز.

قابدiراقىم تاڭعى استان كە­يiن بالحاديشا جاتقان بولمەگە كiرگەن. مiنە، تاماشا! كەلiن­شە­گi كiرشiكسiز اپپاق توسەكتە دەمالىپ جاتىر. قاسىندا قۇنداقتاۋلى بالاسى. اۋىرىنان جەڭiل­دەن­گەن بالحاديشا كوڭiلدi ەكەن. قالجاسى جاعىپ، قانى بەتiنە تەۋiپ، بەينە كوكتەمگi دالاداي بۋسانىپ وتىر.

– اتامنىڭ ارمانى بiر ۇل ەدi. كوپ ماشاقاتپەن قاشىپ-پىسىپ ءجۇرiپ، وعان دا قولىمىز جەتتi-اۋ! – دەدi كۇيەۋiنە ەركەلەي قاراپ. – ۇلىڭا ات تاپتىڭ با؟ كiم دەپ قوياتىن ويىڭ بار؟

 

قابدiراقىم ۇيىقتاپ جاتقان نارەس­تەنi قولىنا الىپ، قۇشىرلانا يiسكەدi. سالماعى ءاجاپتا­ۋiر... اينىماعان وسپانوۆتاردىڭ پاروداسى. ماڭدايى دوڭەس، قوشقار تۇمسىق.

– اتىن جوشى قويام! – دەدi ول لەپiرiپ. – شىڭعىس حان بابامىز باياعىدا جولدا تۋعان تۇڭعىش ۇلىنىڭ اتىن جوشى قويعان ەكەن. مۇنىڭ ەسiمi دە – جوشى بولادى!

– قويشى، اتىن ابىلاي قويام دەيتiنiڭ قايدا؟ – دەدi بالحاديشا حوش كورمەي.

– جوشى – بۇكiل قازاق حاندارىنىڭ، سول قاتاردا ابىلايدىڭ دا اتاسى، – دەدi قابدiراقىم العان بەتiنەن قايتپاي. – ەندi ەركiن ەلگە كەلدiك قوي، بالكiم، كەلەسi ۇلدىڭ اتىن ابىلاي قويارمىز.

مۇنداي ۇيعارىمعا بالحاديشا دا قارسى ەمەس سياقتى. كەنەت ءسال مۇڭايعان تۇرگە ەندi دە:

– قازiر اۋىلداعى اتام مەن اپام نە كۇيدە ەكەن؟ – دەدi اتا-ەنەسiن ەسكە الىپ. – مىنا جامان نەمەرەسiن كورسە، اتامنىڭ توبە­سi كوككە جەتەر ەدi-اۋ! ءارi-بەرi­دەن سوڭ، وسى ساپاردى ويلاپ تاپ­قان – سول اتام ەمەس پە؟!

– ايتپاقشى، بiزدiڭ اۋىل وسى ارادان جاپ-جاقىن. قالتا تەلەفونمەن سويلەسۋگە بولاتىن شىعار، ءا؟ – دەدi قابدiراقىم ويىنا الدەنە تۇسكەندەي.

سونى ايتىپ، بەلدiگiندە جۇر­گەن تەلەفونعا قول سوزعان. قاپ، اتتاناردا اسىعىپ ءجۇرiپ، توكپەن “سۋارۋدى” ۇمىتىپ كەتiپتi-اۋ! قۋاتى بiتiپ قالىپتى.

– قالتا تەلەفونمەن الۋىن الادى. بiراق ول ءۇشiن زاستاۆا باس­تىعىنان رۇقسات الۋ كەرەك شىعار، – دەدi بالحاديشا.

قابدiراقىم قولما-قول اعا لەيتەنانتقا جولىعىپ، ءوزiنiڭ ءوتiنiشiن ايتقان.

– بiزدiڭ اۋىل وسى ارادان ۇزاسا ون بەس شاقىرىمداي. بiز­دiڭ اكەي بiزدەن حابار الا الماي، قاتتى مازاسىزدانىپ وتىرعان شىعار. تەلەفون نومەرiن بەرسەم، بiزدi از ۋاقىتقا جالعاي الاسىز با؟

– جالعاۋعا بولادى. تەك، ءۇش-اق مينۋتقا! – دەدi زاستاۆا باستىعى. سونى ايتىپ بەلبەۋiندە جۇرگەن راتسياعا قابدiراقىم ايت­قان نومەردi تەردi دە:

– اللو، بۇل ورالباي اقساقال ما ەكەن؟ سiزبەن قازiر بالاڭىز سويلەسەدi, – دەپ راتسيانى مۇنىڭ قولىنا ۇستاتتى. اكەسi كۇتپەگەن جەردەن كiممەن سويلەسەرiن بiلمەي ەسi شىعىپ تۇر ەكەن.

– كوكە، بۇل – مەن عوي. قابدi­را­قىممىن! – دەدi بۇل بايسالدى تiل قاتىپ. – جولىمىز بولدى، كوزدەگەن جەرiمiزگە دەر كەزiندە جاقسى جەتتiك... وسىندا كەلiسi­مەن بالحاديشا امان-ەسەن بوسانىپ، ۇل تاپتى!

انا جاقتان:

– ا، قۇداي، اقسارباس! – دەگەن اكەسiنiڭ قۋانىشتى داۋسى ەس­تiلدi. – اللا تاعالا جولدارىڭدى وڭعارسىن!.. ۇرجارداعى تۋىس­تار­عا حابارلاستىڭدار ما؟

– ولارعا حابار كەتتi. جاقىندا بارامىز ول جاققا...

– بارساڭدار ايتىڭدار، ولار ەندi ءايتبۇبi ەكەۋiمiزگە شاقىرتۋ جiبەرسiن!

– الاڭداما، كوكە! بiز ءالi-اق قايتادان قاۋىشامىز...

وسى اراعا كەلگەندە، راتسيانىڭ ۋاقىتى بiتiپ، اڭگiمە ءۇزiلiپ كەتتi... ۋاقا ەمەس، ۇزiلگەن اڭگiمە قايتادان جالعاسار. ەڭ باستىسى، ۇزiلە جازداعان ءومiر ءوز جالعاسىن تاۋىپ، وسپانوۆتار اۋلەتi اتا­جۇرتتا جاڭا ورiسكە شىقتى عوي! اپاتتى جاعداي ارتتا قالدى.