«ورىس الەمى» ايماعىنىڭ تارىلۋىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى پايدا بولدى. بۇرىنعى كسرو قۇرامىنداعى ورتالىق ازيا ەلدەرى كيريلليتسادان باس تارتىپ، تۇركيامەن ورتاق الىپبيگە كوشۋگە كەلىستى. جاقىندا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ (وتس) كوميسسياسى 34 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن ورتاق ءالىپبيدىڭ جوباسىن ماقۇلدادى.

بۇل وداققا ءازىربايجاننان باسقا تۇركيا، قازاقستان، قىرعىزستان جانە وزبەكستان كىرەدى. قازىر اتالعان ەلدەردىڭ ىشىندە كيريلليتسا رەسمي تۇردە قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا عانا قولدانىلادى.

سونىمەن بىرگە وزبەكستاندا 1993 جىلدان بەرى لاتىن ءالىپبيى قابىلدانعانىمەن، كيريلل ءالىپبيى ءالى دە كەڭىنەن قولدانىستا. ءازىربايجان لاتىن الىپبيىنە 1991 جىلى كسرو ىدىراعاننان كەيىن بىردەن كوشتى.

قازاقستاندا 2017 جىلدان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر، بىراق كيريلليتسا ءالى دە بەلسەندى قولدانىستا. جاڭا ورتاق ءالىپبي جوباسى ورتالىق ازياداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ كەڭەس وداعىنان قالعان كيريلل الىپبيىنەن باس تارتۋىن جەڭىلدەتەدى دەپ سانالادى.

ورتالىق ازيادا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر ماسكەۋدىڭ كورشى ەلدەرگە ىقپالىنىڭ السىرەگەنىن كورسەتەدى. بۇل تۋرالى Telegram جەلىسىندە «ورىس الەمىنىڭ» اۋەسقويى، ودەسسالىق ارىپتەس يگور ديميتريەۆ جازادى.

«ءبىز مۇنى انىق دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك: رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى سوعىسى نەعۇرلىم ۇزاعىراق بولسا، «ورىس الەمى» رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ شەكاراسىنان تىس جەردە دە، ونىڭ ىشىندە دە سوعۇرلىم ازايادى»، - دەپ جازدى پۋتين رەجيمىنىڭ جاقتاۋشىسى.

ەسكە سالا كەتەيىك، 1991 جىلعا دەيىن، نەمەسە كەڭەس داۋىردە، قازاقتار جانە ولاردىڭ اتا-بابالارى تەك كوشىپ-قونىپ، مال باعىپ ءومىر سۇرگەن ەل مەن حالىق بولاتىن دەپ كەڭەس يدەولوگيا مەن بيلىك قازاقتاردىڭ ميىنا ءار سەكۋند، مينۋت، ساعات، كۇن، جىلدار بويى قۇيىپ وتىردى. تەك لەنين مەن كەڭەس بيلىگى جانە ورىس حالقىنىڭ كومەگى ارقاسىندا، بۇرىن بارلىق جاعىنان ارتتا قالعان ەل مەن حالىق – قازاق ءوز جازۋ-سىزۋىنا، ادەبيەت، عىلىمعا قول جەتكىزدى! سوندا ەگەر ورىس جازۋى نەمەسە كيريلليتسا بولماسا، وندا بارلىق جاعىنان ارتا قالعان قازاق حالقى باياعى كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپ، ايدالادا قانعىپ جۇرەتىن ەدى.

بىراق، سول زاماندا تەك سيرەك ادامدار بىلەتىن ەدى – قازىرگى قازاقستان جەرىندە، تۇرك داۋىردە — ءۇى - ح عع. كونە تۇرىك جازۋى بولعان جانە ونى كوشپەلى كونە تۇرىكتەر وزدەرى ويلاپ تاپتى، ەشكىم ولارعا باسقا ەلدەن، جەردەن پراۆوسلاۆيەلىك اۋليەلەر كيريلل مەن مەفودي گرەكيادان سياقتى ەجەلگى رۋسگە ۇسىنعان جوق. ءبىزدىڭ كونە اتا-بابالارى وزدەرى ءوز مۇقتاجىنا مەن ءومىر سۇرۋگە ءتيىمدى ءۇشىن ويلاپ تاپقان ەدى.

ح ع. الەمدە يسلام ءدىنىڭ تاراۋى مەن ارابيزاتسيا پروتسەسى وتە قاتتى قارقىنمەن بولدى جانە سول عاسىردان باستاپ ورتالىق ازيا مەن قازىرگى قازاقستان جەرىندە يسلام ءدىنىنىڭ قابىلداۋى مەن ونىڭ ەڭ باستى كىتابىن – قۇران-كارىمدى ءبىلۋ ءۇشىن اراب ءتىلىن مەن جازۋىنا كوشۋ باستالدى مەن اياقتالدى. سودان باستاپ، ياعني 10 ع. باستاپ 1929 جىلعا دەيىن قازاق حالقى اراب جازۋىن قولدانعان. بارلىق قۇندى رۋحاني، ادەبي، تاريحي تۋىندىلار اراب جازۋىندا بولعان ەدى.

1929 ج. كەڭەس بيلىگى كسرو-دا تۇراتىن بارلىق تۇرىكتىلدەس حالىقتاردى لاتينيتسا نەگىزدىلگەن الفاۆيتىنە كوشەرۋ پروتسەسىن جۇرگىزدى. لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ – كەڭەس بيلىگى مەن يدەولوگياسى – ارتتا قالعان حالىقتارعا كەرەمەت پايدا بەرەدى جانە ولار تەز ارادا دامىعان، ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋىنا جول اشادى ەكەن.

1929 ج. لاتىن الفاۆيتىنە كوشكەندە، بارلىق جاعدايلار دۇرىس شەشىم كەڭەس بيلىگى تاپپاعان نەمەسە ىزدەۋگە تىرىسپاعان. ماسەلەن، كىم سول كەزدە مەكتەپ پەن جوو-دا وقىعان، ولاردى لاتىن الفاۆيتىندە جازۋ مەن وقۋىنا جاعداي جاسالعان. ال، باسقالارعا سونداي جاعداي بولعان جوق – سوعان بايلانىستى ۇلكەن بۋىن ادامدارى لاتىن ءالفاۆيتىن بىلمەي، اراب الفاۆيتىندە قالىپ، بارلىق اقپارات مەن ءبىلىم كوزدەرىنەن ايىرىلعان ەدى. لاتىن الفاۆيتىنە وتكەن قازاق جاستارى بىردە-بىردە اراب جازۋىنداعا قۇندى جانە ۇلتتىق تۋىندىلارىن وقىماي قالىپ، تەز ارادا كەڭەس يدەولوگيانىڭ جەمىنە اينالىپ، ءوز ۇلتتىق تامىرلارىن ايىرىلۋ پروتسەسىنە ەڭ بىرىنشىلەر كىرگەن ەدى.

بۇل پروتسەسس، اسىرەسە، 1940 جىلدان باستاپ قاتتى نىعايادى جانە سول جىلى ستالين بۇيرىعىمەن بارلىق تۇرىكتىلدەس حالىقتار، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى، كيريلليتسا نەمەسە ورىس الفاۆيتىنە كوشەدى. سودان باستاپ قازىرگى زامانعا دەيىن بىزدەر وسى ءالفاۆيتىن بارلىق جاعىنان پايدالانىپ جاتىرمىز. سوندا 1940 جىلدان باستاپ 1991 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ ءوز ۇلتتىق تامىرلارىنان مەن ۇلتتىق قاسيەتتەرىنەن ايىرىلۋ پروتسەسى ءجۇردى جانە ءوز تىلىنەن مەن رۋحىنان ايىرىلۋ باستالدى. تەك 1991 جىلدىڭ اياعىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ وسى پروتسەستى توقتاتتى، بىراق ونى تولىق توقتاتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى ەكەن.

نەگە دەسەڭىز؟ سوندا بۇگىنگە دەيىن بارلىق جاعىنان قازاق حالقى رەسەيدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە مەن يدەولوگياسىندا ءجۇزىپ جاتىر. ال، 2014 جىلدان باستاپ رەسەيدىڭ ساياساتىندا ۇلىدەرجاۆالىق پيعىل پايدا بولىپ، نىعايىپ جاتىر. ارىقاراي بۇنى ايتۋ، مەڭىڭشە، كەرەك ەمەس.

سونىمەن، لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋى – قازاق حالقىنىڭ ءوز ساياسي مەن رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ مەن دامىتۋ دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، ءوز مەملەكەتىنىڭ مەن ونىڭ بۇكىل تەرريتورياسىندا ءوز يدەولوگيالىق، اقپاراتتىق، رۋحاني جانە ت.ب. كەڭىستىگىن قۇرۋ مەن دامىتۋ دەپ ويلايمىن. ۇشىنشىدەن، ودان سايىن تۇرىكتىلدەس حالىقتارمەن بارلىق جاعىنان قارىم-قاتىناستاردى دامىتاتىن توتە جولى دەپ بىلەمىن. تورتىنشىدەن، دۇنيەدەگى ەڭ دامىعان جانە لاتىن ءالفاۆيتىن قولداناتىن ەلدەرمەن مەن حالىقتارمەن ودان سايىن حالىقارالىق، مەملەكەتارالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق، گۋمانيتارلىق قاتىناستارىن دامىتاتىن داڭعىل جولى دەپ ويلايمىن. وسى جوعارىدا ايتىلعان 4 فاكتور ماڭىلىك ەل مەن حالقى بولۋىنا قول جەتكىزۋگە اكەلەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ,

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz