قۇل بولعىم كەلمەيدى!..
«قۇل جاساۋ تەحنولوگياسى»
(قۇل يلەنۋشى قۇرىلىستىڭ ومىرشەڭدىگى)
«قۇل جاساۋ تەحنولوگياسى»
(قۇل يلەنۋشى قۇرىلىستىڭ ومىرشەڭدىگى)
مەنىڭ مەكتەپتەگى مۇعالىمدەرىم مىقتى بولدى. اسىرەسە، تاريح ساباعى قىزىقتى وتەتىن ەدى. ەجەلگى دۇنيە تاريحىنىڭ قۇل يلەنۋشى قۇرىلىس تۋرالى ساباقتارىنىڭ بىرىندە ۇستازىم راحمەتوۆ حايرەتدين اعاي ايتقان مىنا سوزدەر جادىمدا جاقسى ساقتالىپ قالدى. جۇمىس جاساۋعا كونگەن (ونى قالاي سىندىراتىنى ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە) قۇلدى، مىسالى، ءجۇزىم پلانتاتسياسىنا الىپ بارادى. سول العاشقى كۇنى ءبىر توپ باقىلاۋشى الگى قۇلدى الا تاڭنان قارا كەشكە دەيىن تاياقتىڭ استىنا الا ءجۇرىپ، تىنىم تاپقىزباستان جۇمىس ىستەتەدى. ء سويتىپ، ونىڭ مۇمكىندىك شەگىن انىقتايدى. مىسالى، ەگەر قۇل سول العاشقى كۇنى 1 توننا ءجۇزىم جيناعان بولسا، ونىڭ كۇندەلىكتى نورماسى 700-800 كگ بولىپ بەكىتىلەدى. سەبەبى، قۇل يلەنۋشى، سول زاماننىڭ كاسىپكەرى رەتىندە، قۇلعا ونىڭ مۇمكىندىگى شەگىندە كۇنىنە مىڭ كگ ءجۇزىم جيناتا بەرسە ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ونىڭ زورىعىپ ولەتىنەن بىلەدى. ال بار-جوعى ءبىر اي جۇمىس ول قۇلدى ساتىپ الۋعا، جۋاسىتۋعا، جۋىندىسىنا كەتكەن قارجى-كۇشتى اقتاپ ۇلگەرمەيدى. سوندىقتان دا قۇلعا، وعان كەتكەن قاراجات-كۇشتى اقتاپ جانە بەلگىلى ءبىر مەرزىم ىشىندە بەلگىلى ءبىر پايدا-تابىس تۇسىرەتىندەي، سالماق (نورما) سالىنادى. اڭگىمە قىلىپ وتىرعان بۇل مەزگىل، ادەتتە، ەكى جىلدىڭ ار جاق بەر جاعىن قۇرايدى. بىرەۋلەر «نەگە قۇلعا مۇمكىندىگىنىڭ سەكسەن پايىزى شەگىندە ەكى جىل جۇمىس ىستەتكەنشە مۇمكىندىگىنىڭ ەلۋ پايىز شەگىندە ون-ون بەس جىل قىزىعىن نەگە كورمەسكە؟» دەۋى مۇمكىن. ماسەلە مىنادا، ول زاماننىڭ قۇل يلەنۋشىسى تەك قانا كادىمگىدەي كاسىپكەر، ەكونوميست عانا ەمەس ەمەس ساياساتكەر، الەۋمەتتانۋشى دا. ول ەگەر قۇلعا ەلۋ پايىز مۇمكىندىگىندە جۇمىس ىستەتسە، بۇل قۇلدا بوس ۋاقىت قالاتىنىن بىلەدى. ال بوس ۋاقىتى مەن سارقىلىپ بىتپەگەن قۋاتى بار قۇل – قوجايىن ءۇشىن اسا ۇلكەن ىقتيمال قاۋىپ. ابدەن ساعى سىنعان قۇل بولماسا، ويلانۋعا ۋاقىت پەن كۇش تابا العان تىرشىلىك يەسى جوق دەگەندە قاشۋعا، قولدان كەلسە كەك الىپ، ءوزىنىڭ دە سول جەردىڭ دە قوجايىنى ءوزى بولۋعا تىرىسادى. سوندىقتان، تەك ەكونوميكالىق پايدانى عانا ويلايمىن دەپ قۇل يلەنۋشى ءوز ومىرىنە قاۋىپ توندىرە المايدى. جۇمىستان كەيىن تاماعىن ىشە سالا ۇيقىعا قۇلايتىن يدەال قۇلدىڭ جۇمىسىنىڭ يدەال ىرعاق/سالماعى، تۇنگى ۇيقىسى، ىشكەن-جەگەنى وعان ەرتەڭ جۇمىسىن جالعاستىرۋعا عانا جەتكىلىكتى قابىلەت بەرەتىن بولۋى ءتيىس. ادەتتە، قۇل يلەنۋشىلەر ەرەكشە ءبىر قابىلەتتەرى بار، نە شىن بەرىلگەن قۇل بولماسا ەكى-ءۇش جىلدان سوڭ رەسۋرسىن تولىق سارقىپ بولماعان قۇلداردىڭ وزىنەن دە نە ءولتىرىپ، نە بارىنشا الىس جاققا ساتىپ قۇتىلاتىن بولعان. سەبەبى، ەكى-ءۇش جىل ىشىندە ول ءتىل ۇيرەنىپ، اينالاسىن زەرتتەپ، بوي ۇيرەتىپ الۋى مۇمكىن. ال اناۋ-مىناۋدان حابارى بار، ءتىل بىلەتىن قۇلدىڭ بەرەر پايداسىنان تيگىزەر قاۋپى باسىم تۇسە باستايدى.
قۇل جاساۋ مەن ونى جۇمساۋ تەحنولوگياسى عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، شىندالعانىمەن ماڭگىلىك تۇرا المادى. ونىڭ ورنىن قوعامدىق قارىم-قاتىناستىڭ وزگە فورماتسيالارى باستى. ول ءداۋىردى كەلمەسكە كەتتى دەيىن دەسەڭ، ونىڭ ءبىراز ەلەمەنتتەرىن ءوز زامانىمىزدان كورىپ ويلانىپ قالاسىڭ. ەگەر ءبىر ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ بەلسەندى ۋاقىتىنىڭ جارتىسىنان ارتىعى نان تابۋعا كەتەتىن بولسا وندا بۇل قوعامدا قۇلدىق قاۋىمنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كورىنىس تاپقانى بولىپ سانالادى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ونداي ادام ەرىكتى نە ەرىكسىز تۇردە قۇل بولىپ تابىلادى. ەرىكتى تۇردە قۇلقىننىڭ قۇلى بولعاندارعا وبال جوق ارينە، بىراق بۇنداي ەرىكتى قۇلداردىڭ ەتەك جايىپ، قوعامنىڭ كادىمگىدەي ءبىر ەلەنەتىن توبىنا اينالۋى ول قوعامنىڭ، ءبارىبىر، قۇل يلەنۋشى قوعام ەكەندىگىن كورسەتەدى. سەبەبى، دەنى دۇرىس قوعامدا بۇنداي احۋال قالىپتاسپاۋى كەرەك ەدى. ال بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قۇلعا اينالدىرىلعانداردىڭ ستاندارت رەجيمى: جۇمىس (ادەتتە، ەكى نەمەسە ودان دا كوپ جەردە جۇمىس جاساۋ), ۇيقى جانە ساۋىق دەگەن قۇرامداس بولىكتەردەن تۇرادى. اڭگىمە، نەگىزىنەن، ءۇشىنشى فەنومەن تۋرالى بولماق. بىراق، دەگەنمەن، جۇمىس تۋرالى از-كەم ءسوز ايتا كەتەيىن. قازىرگى قوعامدا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ جەردە جۇمىس جاسايتىن ادامداردىڭ ۇلەس سالماعى ارتىپ كەلەدى. بۇنداي جاندار جايلى ء«ۇي كورمەيدى» دەسە دە بولادى، ولاردى بەلسەندى ءومىرىنىڭ 70-90 پايىزى جۇمىستا وتەدى. ادەتتە، بۇنداي جۇمىسباستىلىق بەلگىلى كاسىپ وكىلدەرىنە (مىسالى، كۇزەتشى) ءتان بولعانىمەن باسى ارتىق ساعات پەن كەزەكشىلىك ىزدەپ ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ اراسىندا (نە ىشىندە) شارق ۇرعان مۇعالىمدەر، مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەردى، جۇمىسىنان شىعىپ تاكسيست بولىپ قىزمەت ەتەتىندەردىڭ قاراسى ەداۋىر. بۇلاردىڭ بارىنە ورتاق دەرلىك ءبىر قاسيەت - كوپ جۇمىستارىنىڭ بارىندە سالىستىرمالى تۇردە از تولەنەتىندىگى جانە ارقايسىنىڭ مويىندا وتەلمەگەن نەسيەنىڭ بولۋى. ءسويتىپ، قۇل يلەنۋشى ءداۋىردىڭ قۇلى مەن قازىرگى زاماننىڭ وسى اڭگىمە بولىپ وتىرعان ورتان قول مۇشەسى بەلسەندى ۋاقىتىنىڭ 80-90 پايىزىن امالسىزدان جۇمىسقا ارنايدى.
بۇدان شىعاتىن تاعى ءبىر قورتىندى: كەز كەلگەن ءداۋىردىڭ قۇلىنىڭ بەلسەندى ۋاقىتىنىڭ 10-20 پايىزى ءبارىبىر جۇمىستان بوس قالادى. ءتىپتى، ەجەلگى ءداۋىردىڭ وزىندە بۇل پايىزدى بارىنشا بارىنشا سىعىمداپ، ازايتقانىمەن ونى مۇلدە جوق قىلا (قازىر پايدالى اسەر كوەفيتسيەنتىن 100 پايىزعا جەتكىزە الماعانى سياقتى) الماعان. امال جوق، قۇل يلەنۋشىلەرگە بۇل بوس ۋاقىتتى ءارتۇرلى نارسەلەرمەن (ايەل، قۇمار ويىندارى، اراق-شاراپ) تولتىرۋعا تۋرا كەلگەن. ارتىنان بۇل نارسەلەر ساۋىق دەگەن ورتاق ۇعىمعا بىرىكتىرىلگەن. شىن مانىندە، قۇل يلەنۋشىنىڭ وداقتاسى بولىپ تابىلاتىن بۇل ساۋىق قۇلدىق ءداۋىردىڭ عۇمىرى ۇزاق بولۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. مەن بۇل جەردە ساۋىق دەگەن ۇعىمدى ونىڭ پايداسى جوق ۋاقىت ءولتىرۋ ماعىناسىندا قولدانىپ وتىرمىن. قۇل يلەنۋشى قۇلاق كەستى قۇلىنىڭ مادەنيەت، ساۋلىق ت.س.س. دەڭگەيىن كوتەرىپ نە قىلسىن. ول قۇلدىڭ بوس ۋاقىتىن بارىنشا ارزان دۇنيەلەرمەن (ارزان كۇلكى، ارزان دا الدامشى لاززاتتارمەن) تولتىرۋعا تىرىسقان.
ال قازىر سولاي ەمەس دەپ ايتا الامىز با؟ قازىرگى قوعامنىڭ ورتاشا اريفمەتيكالىق مۇشەسىنىڭ بوس ۋاقىتى نەمەن تولتىرىلۋدا. سول قۇل يلەنۋشىلىك قۇرىلىم كەزىندەگى ارزان ساۋىقپەن ەمەس پە؟ بۇل جەردە «ارزان» دەگەن ءسوز ساۋىقتىڭ قۇنىنا ەمەس ونىڭ بەرەرىنە بايلانىستى قولدانىلىپ وتىر. قازىرگى ساۋىق يندۋسترياسى ءناپسىنىڭ قالاۋىن وتەۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى، ستاحانوۆشىلاردىڭ ءوزى تاپ بۇلاي جۇمىس جاساماعان شىعار.
قۇل يلەنۋشلىك قۇرىلىستى كورۋ قانداي دا بولماسىن ءبىر ادامنان كورۋ قاتە. بۇل - كوپتىڭ ءىسى. بىراق، سونداي-اق، قۇل يلەنۋشىلىك قوعام ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ول قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە تەپ-تەڭ قىلىپ تاعى بولە المايسىڭ. كەيبىر جەكە ادامنىڭ قۇلدىق قوعام ءۇشىن قوسقان ۇلەسى وزگە ونداعان مىڭ جانە ودان دا كوپ ادامداردىڭ بىرىككەن ۇلەسىنەن كوپ بولىپ شىعۋى دا عاجاپ ەمەس. قۇل يلەنۋشى قۇرىلىس ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە كەلگەندە ءبىر قاراعاندا ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى بولىپ كورىنەتىن ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. ءبىرىنشىسى- بارىنە ادامنىڭ ءوزى كىنالى. ەكىنشىسى – بارىنە قوعام كىنالى. مىنانداي مىسال كەلتىرەيىن: قىستىڭ كۇنى ءبىر ادام سىرتتا ءجۇر ەكەن دەلىك. ونىڭ توڭىپ قالماۋى، ءبىر جاعىنان ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى. ەگەر ونىڭ كيىمى جىلى، قارنى توق بولىپ، قيمىلداپ تۇرسا ول اناۋ-مىناۋ سالقىنعا بىرازعا دەيىن بوي الدىرمايدى. الايدا، قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسى اسا سۋىق تا ىعالدى، جەلى وتكىر دە كۇشتى بولسا كيىمى قانشا جىلى بولىپ، قانشالىقتى سەكەڭدەگەنىمەن ادام بالاسى ۇزاققا توتەپ بەرە الا ما؟ سوندىقتان، مەنىڭشە بۇل تاقىرىپ بويىنشا جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى مەن ۇلەسى ىشكى (تۇلعا) جانە سىرتقى فاكتورلاردىڭ (قوعام) قارىم-قاتىناس پراپورتسياسىنا تاۋەلدى دەپ ويلايمىن. بويىندا قۇلدىق قاسيەتتتەردىڭ بولعانى ءۇشىن پەندەنىڭ موينىنان جاۋاپكەرشىلىكتى ەش الىپ تاستاماماستان، ونىڭ قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى، ەلەمەنتى ەكەنىن دە ەسكەرۋىمىز قاجەت. مەن بۇل جەردە «تۇلعا» دەمەي «پەندە» دەگەن تەرميندى ادەيى قولدانىپ وتىرمىن. سەبەبى، «قۇل» مەن «تۇلعا» دەگەن ءبىر-بىرىنە انتوگونيست كاتەگوريالار.
نەگىزى، دۇرىس ماعىناسىنداعى ءدىن ادامدى قۇلدانۋعا قارسى تۇراتىن اسا الەۋەتتى كۇشتەردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس-ءتى. سەبەبى، دىنگە سايكەس ادام تەك – قۇدايدىڭ عانا قۇلى. سوندىقتان، ادامدى قۇل جاساۋعا ۇمتىلعان كۇشتىڭ بارىنە ءدىن ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعۋعا كەرەك ەدى، الايدا، وكىنىشكە وراي، كوبىنەسە، ءدىن مەن ونىڭ كاسىبي قىزمەتكەرلەرى ۇستەم تاپتىڭ وداقتاسى بولۋدان تانبادى. ادامداردىڭ دىنگە دەگەن سەنىمىنەن ايىرىلۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسى بولۋى دا مۇمكىن. تەك ادامنىڭ رۋحىنا عانا وداقتاس بولۋى ءتيىس ءدىننىڭ ادامزاتتى قۇلعا اينالدىرۋشىلاردىڭ قۇرالىنا ءجيى-ءجيى اينالا بەرۋى وكىنىشتى جاعداي.
قۇل يلەنۋشىلىك وركەنيەتتىڭ ماڭگىلىك بولا الماعانىنىڭ سەبەبى تۋرالى پىكىرلەر كوپ-اق. مەنىڭ ويىمشا بۇل جۇيەنى قۇلاتقان قۇل يلەنۋشىلەردىڭ مەنەدجەرلىك قابىلەتىنىڭ كەمدىگى دە ەمەس، قۇلداردىڭ كوتەرىلىسى دە ەمەس (ول كوتەرىلىستەردىڭ ىشىندە جەڭىسكە جەتكەن بىرەۋى دە جوق), ۆارۆارلار شاپقىنشىلىعى دا ەمەس. ءتىپتى بۇل فاكتورلاردىڭ ازدى-كوپتى اسەرى بولدى دەپ ساناعاننىڭ وزىندە، ەڭ باستى سەبەپ – شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ بۇل ءتاسىلى ءتيىمسىز بولىپ شىققانىندا دەپ سانايمىن. قورىققانىنان جاساعان ەڭبەك ەشقاشان جاسامپاز بولا المايدى، سوندىقتان ونىڭ ورنىن از دا بولسا اقىسىنا قىزىعىپ جاساعان، سوندىقتان بەرەرى كوپ جالدامالى ەڭبەك باستى. بار بولعانى سول عانا. وركەنيەتتى ەلدەر ونىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن ءبىلىپ، بىرتىندەپ بۇل فورماتسيادان باس تارتتى. ال قۇل يلەنۋشىلىك بۇرىن-سوڭدى تاريحىندا مۇلدە بولماعان، ياعني ودان سايىن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ اۋماعىندا ءححى عاسىردا بۇل فورماتسيانىڭ قايتادان باس كوتەرۋى – مۇلدەم اقىلعا سىيمايتىن فەنومەن.
قازىر قۇل يلەنۋشىلىك قۇبىلىس ءتۇپ-تامىرىمەن جويىلىپ كەتپەگەنى بىلاي تۇرسىن، ول كوپ عاسىرلاردان سوڭ ءارتۇرلى بەينەدە، ءتىپتى بۇرىنعىسىنان دا سوراقى فورمالاردا كورىنىس تابا الدى. سونىمەن، قازىرگى ازاماتاردىڭ ءبىرازى، تۇپ-تۋرا ماعىناسىنداعى كۇنكورىس ءۇشىن، بارلىق كۇشىن سارقا دەرلىك قۇل سەكىلدى جۇمىس جاساۋعا ءماجبىر، ولاردىڭ قالعان-قۇتقان بوس ۋاقىتى ساۋىق يندۋسترياسىنىڭ ونىمدەرىمەن تولتىرىلادى. بۇل جەردە ول ونىمدەردىڭ نوبايى شەتەلدىك ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. سونداي-اق، اقپارات كەڭىستىگىنىڭ دە بىزگە دوس پيعىلدى دەپ اتاۋعا كەلمەيتىن جاتجۇرتىكى ەكەنى دە ەڭسەمىزدى ودان سايىن ەزە تۇسەدى. جەپ وتىرعان تاماعىنىڭ جوق دەگەندە جەتپىس پايىزى تابيعي دەپ اتاۋعا كەلمەيدى; تاپ-تازا زيان الكوگول، تاباك، ت.س.س ەسىرتكىلەردى بىلاي قويعاندا، جاساندى جولمەن ءوندىرىلىپ، جاساندى جولمەن عۇمىرى ۇزارتىلعان، باقا-شايان/قۇرت-قۇمىرسقانىڭ گەنى قوسىلعان گمو ونىمدەر قۇل جاساۋ ىسىنە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسارىن ءسوزسىز. رۋحاني دا، ءناپساني ىشكەن-جەگەنىمىز ۇقساماسا ازات ادام بولۋعا دەگەن مۇمكىندىگىمىزدىڭ ازاياتىنى ايتپاي-اق تا تۇسىنىكتى. مەن قارا اسپاندى ءتوندىرىپ، قازىرگى زاماننىڭ اسان قايعىسى دەگەن اتاققا ۇمتىلىپ وتىرعانىم جوق. بار بولعانى، ءبىر مەزگىل «مەن نە جەپ جاتىرمىن؟!»، «مەن نە دەپ جاتىرمىن؟!» دەپ ءوز-وزىمىزگە ءۇڭىلىپ، سول «ىشكەن-جەگەنىمىز قۇل بولۋدان الىستاتا ما، الدە جاقىنداتا ما» دەپ ويلانۋعا شاقىرۋ عانا. (كۇن كورۋگە دەگەن ۇمتىلىس تابيعي زاڭدىلىق قوي، تەك سول «كۇن» دەپ جۇرگەنىمىز، شىنىمەنەن كۇن بە سونى دا ويلانىپ قويسا دەيمىن)
قۇل بولعىم كەلمەيدى!...
نۇرلان ءسادىر
Abai.kz
