وسى زامان قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، سوناۋ 1950 جىلدارى-اق، پروزا جاندىرىندا ءوز بيىگىنە كوتەرىلگەن سارابدال جازۋشى، درامماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، زەرتتەرمەن، كومپوزيتور، باسپاگەر، ساقا جۋرناليست راقىمەتوللا اپشەۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 100 جىل، ال ومىردەن وتكەنىنە 24 جىل بولدى. سوعان وراي شاكىرتى ءارى دوس باۋىرى، اقىن ءسالي سادۋاقاستىڭ ون جىلدىڭ الدىندا جازعان «ومىردەگى راقاڭ» اتتى حرونيكالىق ەسسەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. ەسسەدە اۆتور راحىمەتوللا اپشەۇلى قۋانوۆتىڭ ومىردەگى بولىمىس-ءبىتىمى، تاعدىرى، ءومىر جولى، كىسىلىك ەرەكشەلىكتەرى، وتباسىلىق جاعدايلارى جونىندە ءوزى كورىپ، بىلگەندەرى تۋرالى وقىرمانعا جەتكىزۋدى ماقسات ەتكەن.

ومىردەگى راقاڭ

مەملەكەتتىك ءتۇيىندى عىلىمي زەرتتەۋ تەماسىنىڭ مىندەتتەمەسىنە ساي شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جانە ونىڭ ۇلتتار ينستيتۋتى ۇيىمداستىرىپ جازدىرعان «قازاق ادەبيەتى تاريحى» اتتى كىتاپتىڭ «وسى زامان ادەبيەتى» بولىمىندە راقاڭ جونىندەگى تاراۋدى مەن جازعان ەدىم. جازۋشىنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە جالپى جاسامپازدىعى تۋراسىندا «قالامىنىڭ قارىمى قايتپاعان قارت جازۋشى» دەگەن ماقالا جازعام. «جازۋشىنىڭ جان سىرى» دەگەن ايداردا ەكى مارتە سۇحبات وتكىزگەن دە جايىم بار. سول ءۇشىن، بۇل جولى تەك
ومىردەگى راقاڭ تۋراسىندا عانا وقىرماندارعا سىر شەرتپەكپىن.

جازۋشى راقىمەتوللا اپشەۇلى (1924 – 2000 ج.)

راقاڭدى تۇڭعىش رەت 1962 جىلى كورگەنىم ەسىمدە. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
3-كۋرسىن تامامداپ ارگۇڭنەن (قازىرگى قازىنا ينستيتۋتىنىڭ ورنىنان) نانلياڭعا (وسى كۇنگى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋلاسىنا) جاڭادان كوشىپ كەلگەن كەزىمىز. مەرەكە، دەمالىس كۇندەرى كەشتەردە ستۋدەنت-ستۋدەنتكالار جۇپ-جۇپ، توپ-توپ بولىسىپ بيگە نە كينوحانالارعا شۇبىرامىز. ول كەزدەر دە كوشە اۆتوبۋزدارى از ءارى ەرتە توقتاپ قالتىن. سونىسىنا وراي اۆتوبۋزعا وتىراتىن جاستاردا كوپ بولماۋشى ەدى. قاشان بولماسىن «ون ءبىرىنشى اۆتوبۋس» دەپ اتالاتىن ەكى اياقپەن تارتىپ كەتۋشى ەدىك. جاياۋ جۇرىستەرىن «ون ءبىرىنشى اۆتوبۋس» اتاندىرىپ العان تاعى جاستاردىڭ ءوزى. بۇگىنگى جاستار ءيا سەنەر، ءيا سەنبەس، ول كەزدەردە ارگۇڭنان ياكي شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن يىشويانعا (№1-شيپاحانا) جاياۋ بارىپ بيلەپ قايتۋ دەگەن ستۋدەنتتەر ءۇشىن تۇك تە اۋرەشىلىك سەزىلمەۋشى ەدى. قايتا جولدىڭ ءتىپتى دە الىسىراق بولۋىن تىلەپ تۇراتىن كەزىمىز...

ال، بي بولماي قالسا، كينوحاناعا بارامىز. بەرتىنگە دەيىن «دوستىق كينوحاناسى» اتالعان كينوحانا مەكتەبىمىزگە ءبىر-اق بەكەت جەردە. كينوحاناعا جۋىقتاۋ كوشەدە جازۋشىلر اۋلاسى بار. ولاي-بىللاي ءوتىپ بارا جاتقانىمىزدا سول كوشەنىڭ قيىلىسىنان جازۋشىلاردى كورىپ قالامىز. تالەيلى بىرەۋىمىز ولاردىڭ بىرنەشەۋىن كورىپ قالساق، جاتاققا جەتىپ العان سوڭ، ال، سايرايمىز-اي كەلىپ، راقاڭدى تۇڭعىش كورگەنىم ەسىمدە قالعانى دا سودان بولۋى كەرەك. بار بولعانى كوزىممەن جەر شۇقىپ تۇرىپ سالەم بەرگەنىم. سالەمىمدى العان، الماعانىن دا اڭعارا الماي، ۇسىنعان قولىن يمەنە تۇرىپ ارەڭ الدىم دا ۇزاي بەردىم. قاسىندا سويلەسىپ تۇرعان ءۇش كىسىنىڭ بەتتەرىنە دە قاراعامىن جوق. ءسويتىپ، راقاڭمەن ءبىرىنشى رەت ايقاسقان ءتىلىم «اسسالۋماعاليكۋم!» عانا بولىپ ەدى.

ارادا التى جىل وتكەننەن كەيىن راقاڭمەن ءبىر اۋلادا قوڭسى كورشى بولدىم. ەكى ءۇيىمىزدىڭ اراسىندا ءبىر ۇيعىر كىسىنىڭ ءۇيى بار. ونىڭ اتى دا راقىمەتوللا ەدى. توپتاسىپ تۇرا قالعان ءبىر ۇنسىزدىكتە ۇيعىردىڭ ايگىلى اقىنى تەيىپجان اليەۆ قارسىسىندا تۇرعان قاقشاڭا (قاۋسىلقان قوزىباەۆقا): «قاقشا، قاراپ تۇرماي، ءبىزدى كۇلدىرە تۇرمايسىڭ با؟!» دەگەندە، قاقشاڭ مارقۇم: اسسالۋماعاليكۋم، راحىمەتوللا! دەپ وڭ جاق يىعىنا، اسسالۋماعاليكۇم راحىمەتوللا! دەپ سول جاق يىعىنا باسىن بۇرسا كەرەك قوي. سول-اق ەكەن قورالانىپ تۇرعان كوپ ادام دۋ كۇلىپتى. سويتسە، قاقشاڭنىڭ ءبىر جاعىندا قازاق راقىمەتوللا، ءبىر جاعىندا ۇيعىر راقىمەتوللا تۇرىپتى ەمەس پە! جاڭاعى ايتقان كورشىم – سول ۇيعىر راقىمەتوللا ەدى. ءسال شامكوستەۋ ءارى ايەلىن كۇندەگىش كىسى ەدى. ايەلى وزىنەن كوپ كىشى ءارى ءوڭدى ادام بولاتىن. كەي-كەيدە ايەلى: - راقىمەتوللا! دەپ شاقىرسا. مارقۇم راقىمەتوللا اعا اتەي: - اۋ، حانىم، نە پارمانىڭىز بار، مىنە مەن! دەپ ۇيىنەن شىعا كەلەدى ەكەن. سوندايدا، كۇيەۋىنەن يمەنەتىن ايەل: - جو، جو...جوق. ءسىزدى ەمەس، ءوز كۇيەۋىمدى شاقىردىم، - دەپ بەزەك قاعادى ەكەن. ال، راقاڭ: - ا، سولاي ما؟ مەنى شاقىردى ەكەن دەپ دامەلەنىپ قالمادىم با؟ - دەپ قارىق-قارىق كۇلىپ ۇيىنە كىرىپ كەتەدى ەكەن. راقاڭنىڭ بۇنىسىنا انا راقىمەتوللا دارداي شامداناتىن كورىنەدى. سودان ايەلىنە ءوز اتىن اتاتپاي، لاقاپ اتىن اتايتىن بولىپتى.

الدىڭعى قاتار وڭنان: قاجىعۇمار شابدانۇلى، راقىمەتوللا اپشەۇلى، ورازانباي ەگەۋباي. ارتقى قاتاردا شاكەن وڭالباي، وڭ جاعىنداعى نۇرسارا اتەيبەكقىزى.

ءبىز كوشىپ بارعان كەزدە قاۋسىلقان قوزىباەۆتىڭ وتباسى، ىرىسبەك اۋقاننىڭ
وتاۋى، ايتقالي وسپاننىڭ ءۇيى، ومارعازى اعانىڭ جاتاعى سول اۋىلادا ەكەن. بارىپ كىرگەن ءۇيىمىز ەكى-اق اۋىزدى ءۇي. ەرتەسى ەرتە تۇرىپ، ەسىگىم الدىنا جازدىق وشاق سالۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ جاتىر ەدىم. قاقپانىڭ سىرت جاعىنان راقاڭ كىرىپ كەلە جاتىر ەكەن:

- اسسالۋماعاليكۋم! - دەپ الدىنا باردىم.

- ۋاعاليكۋم ۋاسسالام! ءسالي دەگەن ازامات سەن بولدىڭ عوي! راقىمەتوللا دەگەن اعاڭ بولمىن. مىنا ەكىنشى ءۇي مەنىكى. بىرنەشە ايدىڭ الدىندا توي جاساعانىڭدى قاۋسىلقاننان ەستىگەم. ول كىسى تويىڭا بارعان ەكەن. ەكەۋىڭ جەرلەسسىڭدەر عوي دەيمىن؟ جانە بۇرىننان تانىس سياقتىسىڭدار؟

- ءيا، تانىسپىز اعا، ءبىز تولى دا «سوتسياليستىك تاربيەدە» جۇرگەندە قاۋسىلقان
اعا مەكەمە اتىنان بارىپ بىزدەن حال سۇراپ قايتقان، مەن دە تولىلىقپىن اعا.

- جارايدى، جارايدى. بىردەمە ىستەگەلى جاتىرسىڭ با؟

- مىنا ءۇيدىڭ جازدىق وشاعى جوق ەكەن، سوعان وشاق سالايىن با دەپ...

- و، بارەكەلدى! ونداي ونەرىڭ بار ما؟

- وشاق جاساعاندارعا كومەكتەسىپ، كورگەنىم بار ەدى. دولبارلاپ بىردەمە
قىلارمىن دەپ...

-  ءجا، وندا مەن ءايتىپ-ءبۇيتىپ وشاق جاساپ ءجۇرمىن. قازىر كەلەم، كومەكتەسىپ
جىبەرەيىن. كورشى حاقىسى-قۇداي حاقىسى دەيدى عوي ءبىزدىڭ قازەكەڭ، - دەدى دە ۇيىنە قاراي بەتتەدى. نە دەرىمدى بىلمەي، بىردەم سىلەيىپ تۇردىم دا قالدىم. كوز الدىما التى جىلدىڭ الدىنداعى راقاڭ ەلەستەي قالدى. ەندى مىنە، باسقا ءبىر راقاڭدى كورىپ تۇرمىن. ايتقانداي-اق بىرنەشە مينۋت وتەر-وتپەي راقاڭ قايتا كەلدى. قولعاپ كيىپ الىپتى، قولىندا شاپقى، سىلاق تەمىر.

- ال، وندا لايىڭدى جاسا، قانە. قايسىمىز داگۇڭ (شەبەر، ۇستا دەگەن ماعانادا) بولامىز؟ - دەدى دە، مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن، وشاق جاسالتىن بۇرىشتى ىڭعايلاي باستادى. ءدال سول كەزدە قاسىمىزعا قاۋسىلقان اعا كەلە قالدى دا:

- كومەك كەرەك پە، ەي؟ - دەپ ەدى راقاڭا، راقاڭ:

- ويباي، نە دەگەنىڭىز تاقسىر؟ ءسىز ءجا دەگەن توڭكەرىسشىل بۇقاراسىز. ال،
ءبىز دەگەن «جىن-الباستىلارمىز»، بىردەمەمىز جۇعىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ - دەپ
قارىق-قارىق كۇلە بەردى. «ءسويتىپ، ىلگىشتەپ سويلەمەسەڭ «الباستى» بولامىسىڭ؟» دەپ قاقشاڭ دا كۇلىپ جاتىر. سويتسەم، بۇل ەكەۋىنىڭ قالجىڭدارى ەكەن. قاقشاڭنىڭ ءالى شەتكە تۇرعىزىلماعان راقاڭدارعا «جىن-الباستىلار» قاتارىندا مامىلە جاسالىپ، مەكەمە كولەمىندە قارا جۇمىسقا جەگىلىپ جۇرگەن كەزى ەكەن.

راقاڭمەن مەنىڭ العاشقى تانىستىعىم مىنە وسىلاي باستالعان ەدى. ول كەزدەگى
جاڭا تىرلىك – جاس وتاۋلاردا بۇگىنگى جاس وتاۋلارداي استا توك تىرلىك قايدا؟ قوعامنىڭ دا، بازاردىڭ دا قۇتى قاشىپ، سۇرەڭسىز، ادامداردىڭ ءبارى دە جۇدەڭ-جاداڭ ءومىر وتكىزىپ جاتقان شاعى. قىلاياعى ەكى قالاش نان الۋ ءۇشىن كەمىندە ەكى ساعات كەزەك ساقتايسىڭ. ءبىر شيشا تازا اراق تاپساڭ، جەردەن جەتى قويان ولجالعانداي قۋاناتىن كەزىڭ. الىپساتارلار ەت، ماي اراق-شاراپتى ۇيلەرىندە جاسىرىپ ساتادى. ىشپەك-جەمەك دۇكەندەرىندە سىرا، سۋسىن دەگەندەرىڭ اتىمەن جوق. سونىمەن ءبىر شاۋگىم قارا شايدى سوراپتاي ءجۇرىپ، ءتۇس اۋا وشاقتى سالىپ بولدىق. قولى-باسىن جۋىپ تازالانعان سوڭ «ۇيگە كىرىپ ءشاي ءىشىڭىز!» دەگەنىمە ۇناماي، راقاڭ ۇيىنە كەتىپ قالدى. مەن ۇيگە كىرۋىمە، - اعا قايدا؟ - دەيدى كۇلشىكەن.

- كەتىپ قالدى.

- ۇيگە نەگە ەرتىپ كىرمەيسىڭ؟

- ۇناماي قويدى.

- ۇيات-اي، ۇلكەن ءبىر كىسىگە وشاق سالدىرىپ الىپ، قۇر اۋىز قويا بەرگەنىمىز ۇيات ەمەس پە؟

- ەندى قايتەمىز؟

- بار، ايتىپ قويىپ كەل، ءبىر جاققا كەتىپ قالىپ جۇرمەسىن، سوڭىرا كەلىپ
تاماق جەسىن!

- نە تاماق جاساماقسىڭ؟

- ەت اسام! - دەيدى كۇلشىكەن.

«قايداعى ەتتى؟» دەگەندەي بەتىنە باجىرايا قاراعان ەدىم، - جالەم (شەشەسىن سولاي اتايتىن) جىبەرگەن ءبىر اسىم ەت بار. ءسۇرى ەت، بىرەر سىيلى كىسىلەر كەلىپ قالاما دەپ ساقتاپ جۇرگەم. بىزدىكىنە كەلە قوياتىن مىنا كىسىدەن ۇلكەن سىيلى كىسى دە جوق شىعار، سونى اسايىن دەسەم ايتقالي اعالاردىڭ وشاعى بوساماي قالدى. وتكەندە ورازقاننان كەلگەن ءبىر شيشا اراعىڭدى دا تىعىپ قويعام. ورازقان ول كەزدە بەيجىڭدە ۇلتتار باسپاسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. ءبىز توي جاساعاندا كەلە الماي، ارتىنان بىرەۋدەن ءتورت شيشا «بەيجىڭ ەرەكشە ءونىمى» دەلىنەتىن «ارگوتۋ» اراعىن جىبەرىپ بەرگەن بولاتىن. دەمەك، سونىڭ بىرەۋى بار بولدى. قۋانىپ كەتكەندىگىمنەن اۋزىما باسقا ءسوز تۇسپەي:

- وندا، قاقشاڭدى دا شاقىرا سالمايمىز با؟ - دەپپىن عوي اسىعىس-ۇسىگىس.

- ونى ءوزىڭ ءبىل، باعانا ەكەۋى «قالجىڭداسىپ قالدى» دەپ ەدىڭ عوي. دەسەدە، اعادان (راقاڭدى ايتادى) ءجون سۇرارسىڭ، «بولادى» دەسە، قاقشاڭ اعا جاڭا
عانا ۇيىنە كىرىپ بارا جاتقانىن كوردىم، ۇيىندە بولاتىن شىعار؟ راقاڭ بەتىمدى قايتارمادى، «بارايىن باۋىرىم، استان ۇلكەن ەمەسپىن عوي. بىراق، انا اۋىلداس اعاڭدى (قاقشاڭدى دەمەكشى) ەرتە بارسام قالاي، بول ما؟ - دەدى.

- ءۇيباي اعا، ەرتە بارعانىڭىز نە؟ ءوزىم-اق بارىپ شاقىرماقپىن، - دەپ شىعا
جونەلدىم. ءسويتىپ، تاسماڭداي تاعدىرىمنىڭ شەكەسى ءجىپسىپ، كوڭىلىمە ءبىر قۋانىش ۇيالاپ، راحاتتى ءبىر سەزىمگە بولەنگەن ءساتىم-ۇياداي كۇركەمنىڭ ءتۇتىنى ۇشا باستاعانىنا ەندى عانا ءۇش ايدىڭ ءجۇزى بولعاندا ەكى ۇلكەن اعامنىڭ باسىن قوسىپ ءدام تاتىرعان سول ءساتىم بولعان ەدى. قالاي ۇمىتارعا؟! تاماق تۇسىرەر كەزدە ايتاكەڭدى – ايتقالي وسپانۇلىن دا شاقىرىپ كەلدىم. سول كۇنى ءبىز ەگجەي-تەگجەيلى تانىسقان ەدىك. رۋلىق جاقتان راقاڭ مەن كۇلشىكەن اعا-قارىنداس. ال، جاس جاعىنان اكە مەن قىز جولىندا ەكەندىكتەرىن بىلىسكەن ەدى. راقاڭ، كۇلشىكەننىڭ اكەسىمەن تۇيدەي قۇرداس بولىپ شىققان. مارقۇم راقاڭ سول كۇننەن باستاپ بۇ دۇنيەدەن كوز جۇمعانعا دەيىن كۇلشىكەندى «قىزىم»، كەي-كەيدە «قارىنداسىم» دەپ ءوتتى.

وڭنان ءسالي سادۋاقاس (ارتىنداعى بالاسى قانات), راقىمەتوللا اپشە، باقتىر يمانعالي، توقتاربەك تاعاي، زاتەلباي قاسەن، عاني سارجان. الىڭعى جاقتان شاكەن قاليوللا، شەتە مامبەت قاتارلىلار.

سودان ءبىر اي وتەر-وتپەي راقاڭ «ۇستالىپ» كەتتى. راقاڭ مەن ومىكەڭنىڭ
قاشان، قالايدان-قالاي «ۇستالىپ» كەتكەنىن، تار ەسىك، تاس بوساعا-تۇرمەگە قالاي قامالعانىن مەن «تارباعاتاي» جۋرنالىنىڭ 2012 جىلعى №1-سانىندا جاريالانعان «ومىردەگى ومىكەڭ» اتتى حرونيكالىق ەسسەمدە تولىق جازعامىن. دەسەدە، كولدەنەڭ كوك اتتى ءىشىنارا «جازعىشتاردىڭ» وقىرمان قاۋىمدى اداستىرماۋى ءۇشىن ءبىر ءجايىتتى قايتالاپ ايتا كەتۋدى ءجون سانايمىن. راقاڭ مەن ومىكەڭدى – ومارعازى ايتانۇلىن ءاۋ باستا ۇستاعان ۇيىم شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «6388» اتالتىن بۇقارالىق ۇيىمى بولاتىن. ول ادامداردىڭ كوبى قازىردە بار. شىنجاڭداعى ەكى لاگەرگە ءبولىنىپ كەتكەن بۇقارالىق ۇيىمداردى بىرلىككە كەلتىرىپ، اۆتونوميالى رايوندىق توڭكەرىستىك كوميتەت قۇرىلعاننان كەيىن ءار ەكى ۇلكەن بۇقارالىق ۇيىم ءوز بەتتەرىمەن ۇستاپ الىپ «مىرزا قاماقتا قاماپ قويعان» ادامداردى تۇگەل زاڭ تاراۋلارىنىڭ انىقتاپ ءبىر جايلى ەتۋىنە وتكىزىپ بەرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداعاننان كەيىن، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى «6388» ءنىڭ قولىنداعى «قاماۋداعى» كوپ ادامدار قاتارىندا راقاڭ مەن ومىكەڭ دە ساقشى نازاراتىنا وتكىزىپ بەرىلگەن بولاتىن. سول كوپ ادامدار قاتارىندا ماسەلەلەرى انىقتالىپ، ءىستىڭ اق-قاراسى ايىرىلعانعا (1968 جىلى قاراشادان 1976 جىلى قاراشاعا دەيىن) 7-8 جىلدىڭ وتە شىققانى راس. بىراق، ولار سوتتى بولماعان ءارى ولاردى ءاۋ باستا زاڭ تاراۋلارى قولعا الماعان. ال، ولاردىڭ ايتىلمىس «ماسەلەلەرى» 1976 جىلى ساقشى نازاراتى مەكەمەگە قايتارىپ جىبەرگەننەن كەيىن ءبىرجايلى ەتىلىپ، شارا قولدانىلعان بولاتىن. كەيىن ەكەۋى دە 1981جىلى تۇبەگەيلى اقتالىپ، اتاق-ابىرويلارى قالپىنا كەلتىرىلدى.

راقاڭ قاماۋدا جاتقان سول 7-8 جىلداردا ءبىز راقاڭ وتباسىمەن كورشى وتىردىق. ءوزى ۇستالىپ كەتكەندە، ۇلكەنى 5-6 جاستا، كىشىسى 3-4 جاستا ەكى كىشكەنە قىزى مەن ايەلى قالعان ارتىندا. ال، ولاردىڭ كورگەن قيىنشىلىقتارى مەن
تارتقان جاپا-ماشاقاتتارىن مەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. بىراق، سولاردى كورىپ ءجۇرىپ، كوڭىلىمدە تۇيگەن ءبىر ءتۇيىنىم: الدە ءبىر كەزدەيسوق اۋىرۋ-سىرقاۋعا نەمەسە توسىن كەلەڭسىزدىكتەرگە جولىعىپ كوز جۇمباسا، ادام بالاسى جوقتىقتا، ءجوپ-جونكى اشتىقتا، جان توزگىسىز سۋىقتا بىردە تۇلكى قۇرساق، بىردە اش ءجۇرىپ تە ءتىرى جاساي بەرەدى ەكەن. سول ەكى قىز، ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق وقىپ، ەرجەتىپ دارداي ماعلۇماتتى ءبىلىم الىپ، قوعامنىڭ ءبىر-ءبىر جارامدى قولعاناتىنا اينالدى.

تۇرمەدەن قايتا ورالعاننان كەيىن دە راقاڭ ولارعا كوپ ەس قاتا المادى. ونىڭ سەبەبى تومەندە ايتىلادى. تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن دە ۇيىمدىق جاقتان راقاڭا جىلى شىراي كورسەتكەن ەشكىم بولا قويعان جوق. ايتقالي ەكەۋىمىز عانا سالەمدەسىپ، وراتى بولا قالعاندا دامدەس بولىسىپ، انشا-مۇنشا شۇيىركەلەسىپ جۇردىك. ول كەز راقاڭنىڭ «ەردىڭ جاسى – ەلۋگە» ەندى ىلىنگەن كەزى. «جازسام، سىزسام» دەگەندى اۋزىنا دا المايدى. «رەداكتورلىعىمدى قايتا ىستەسەم، بولماعاندا باسقاداي جۇمىس ىستەسەم» دەگەندى كوپ ايتادى. ول تۇستا جالعىز جۋرنالدان باسقا قازاق قىزمەتشىلەرى جۇمىس ىستەيتىن ورىن دا جوق ەدى. ۇيىمدىق جاقتان «جۇمىس ىستەيتىن ورىن جوق دەدى مە، الدە جۋرنالدا ىستەۋ تولىمدىلىعى جوق» دەپ ەسەپتەدى مە، راقاڭا «پەنسياعا شىقساڭىز» دەپتى دەگەندى ەستىپ جۇردىك. ول دا راس ءسوز ەكەن. ونى مەن 1990-شى جىلداردىڭ سوڭىنا الا قولىما تۇسكەن راقاڭنىڭ ەكى پارشا قولجازباسىنان ۇقتىم. قولجازبانىڭ بىرەۋىن قازاقشا، بىرەۋىن ۇيعىرشا جازىپتى. ەكەۋى دە قازىر مەنىڭ قولىمدا ساقتاۋلى تۇر. ەكەۋىندە دە «جۇمىسقا ورنالسۋ، جۇمىس ىستەۋ» تالاپ ەتىلگەن.

رەكەڭنىڭ ايتقالي ەكەۋىمىزگە كوبىرەك جاقىنداسىپ، كوڭىلكۇيىن ايتاتىن
سەبەبىن دە وزىنەن ۇقتىق. مەن ۋنيۆەرسيتتەتتى بىتىرە سالىپ «سوتسياليستىك تاربيە قوزعالىسىندا» ءۇش جىل ءجۇرىپ كەلگەن، مەكەمەنىڭ كاسىپتىك جۇمىستارىنا جۋرنال قالپىنا كەلگەننەن كەيىن عانا ارالاسىپ جۇرگەن «تازا كادىر» (بۇل راقاڭنىڭ ءوز ءسوزى). ال، ايتقالي مەكەمەدەگى قازاق كادرلارىنىڭ ىشىندەگى جالعىز پارتيا مۇشەسى بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز جوعارىداعىلارعا وتەدى دەپ ويلايدى ەكەن مارقۇم.

راسىندا دا سولاي بولدى. مەنەن گورى ايتقاليدىڭ ۇسىنىسى ءوتىمدى بولدى. ءسويتىپ، ءبىز «ءوزىمىز باقىلاپ ىستەتەمىز» دەگەن سىلتاۋمەن راقاڭدى اقىرى جۋرنال رەداكتسياسىندا ىستەۋگە الىپ كەلدىك. راقاڭنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. جۇمىسقا بەلسەنە ارالاستى دا كەتتى. جاسىنىڭ ۇلكەندىگى ءارى مەكەمەگە كەلىپ-كەتۋىنىڭ قيىندىعىنا بايلانىستى رەداكتسيالاۋ مىندەتىن كوبىنشە ۇيىندە وتىرىپ ىستەپ ءجۇردى. كوبىنشە سۇيەكتىلەۋ شىعارمالاردى رەداكتسيالايدى. ارادا بىرەر جىل وتكەن كۇز كۇندەرىنىڭ بىرەۋىندە راقاڭ وقىستان اياعىن
سىندىرىپ الىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. ەكى قىزى كىشكەنە، ايەلى دىمكاستاۋ، ونىڭ ۇستىنە راقاڭنىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن قالعان ەكى ۇلىمەن شىعىسا المايدى. شىعىسقاندى قويىپ ولار راقاڭا كەلسە، بۇل كىسى ءۇيدى تاستاپ، ەكى قىزىن جەتەلەپ بەزىپ بەرەدى. راقاڭنىڭ اياعى سىنعاننان كەيىن دە جەڭگەمىز سول داعدىسىنان جازبادى. ازات پەن ەلشاتتىڭ قاراسى كورىندى بولدى، ۇيدەن شىعا جونەلەدى. ءيا، راقاڭا جوندەپ قارامايدى. ناتيجەسىندە ايتقالي، جۇمان، ورازقان تورتەۋىمىز اقىلداسىپ جەڭگەمىزگە «بۇگىننەن باستاپ راقاڭدى ءبىز كەزەكتەسىپ قارايمىز دەيىك، ونى ەستىسىمەن ول ءبارىبىر توركىنىنە كەتىپ قالادى، سونان سوڭ ازات پەن ەلشاتتىڭ كەلىپ، اكەلەرىن كۇتىمدەۋىنە جول اشىلادى. وزىمىزدە كەزەكتەسىپ قاراسايىق» دەگەن بايلامعا كەلىپ، ويىمىزدى راقاڭا ايتقان ەدىك. مارقۇم كەرەمەت قۋانىپ كەتتى ءارى «وسى ايەلدەن مەنى قۇتىلدىرىڭدارشى، انەۋ ەكى ءسابيىمدى دەمەسەم، مىنا ايەلدەن ابدەن مەزى بولدىم!» دەپ شىنىن ايتتى. ءبىز كەلىسىپ العان جوسپارىمىز بويىنشا جەڭگەمىزگە ءسوز سالىپ ەدىك، ءىس ويلاعانىمىزداي بولدى دا شىقتى. ول كىسى سول
كۇنى-اق ەكى قىزدى جەتەلەپ توركىنىنە كەتتى دە قالدى. ەندى قايتۋ كەرەك؟
كۇندىز-ءتۇنى ەكى ۇلى بار كەزەكتەسىپ قاراۋىن قارارمىز-اۋ. ال، تاماعىن قايتەمىز؟ ۇنەمى بازاردان ساتىپ جەۋگە راقاڭنىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى. ايلىعى ءالى تولىق قالپىنا كەلمەگەن، تەك تۇرمىس قاراجاتىن عانا الاتىن كەزى، ونىڭ ءوزى دە قولىنا تولىق تيمەيدى. سونىمەن ءبىز جانە راقاڭنىڭ ەكى ۇلىمەن اقىل قورتىپ راقاڭدى الدىمەن، جايلىراق، بولماعاندا ءبىر ۋاق تاماق جاساپ بەرەتىندەي جاعدايى بار ءبىر ورىنعا اپارىپ ورنالاستىرايىق، سونان سوڭ كەزەكتەسىپ قارارمىز دەگەن بايلامعا كەلدىك. سونىمەن، اقىلداسا كەلە، راقاڭ ءوزى جاقسى ارالساتىن دوسى – توقاي شەريازداننىڭ اۋلاسىنا كوشىرىپ اپارۋدى لايىق كوردىك. رۋلىق جاقتان توقاي ماعان اعا بولىپ كەلەدى. سوندىقتان، ول كىسىنىڭ ماقۇلدىعىن الۋ مىندەتى ماعان جۇكتەلدى.

توقاي اعا، ۇلكەن مىنەزدى، دارقان كوڭىلدى، جومارت پەيىلدى، ءبىر بەتكەي كىسى ەدى مارقۇم. جەڭگەمىز ارداۋچياۋ اسحاناسىنىڭ اسپۇزىلدارىنىڭ بىرەۋى بولتىن. ول كىسى دە جىلى قاباق تانىتتى. ءوز ۇيلەرىنىڭ قارسىسىنداعى شاعىنداۋ سكلادتارىن بوساتىپ، تازالاپ قوياتىن بولىپ كەلىستى. ىشىنە حوچياڭ وشاقتى توقاي اعا: «ءوزىم جاساپ بەرەمىن، ەرتەڭ ءوزىڭ كەلىپ كومەكتەس، كەرپىش، توپىراق ءبارى بار، ارتىنان بالالار اقتاي سالادى، رەكەڭە سالەم ايت، الاڭسىز بولسىن، بايبىشەم مەن ءتورت قىزىم رەكەڭدى اش قالدىرماس، قايتا ەرتەلى-كەش اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىما جاقسى بولدى، مىنا اۋلانى قويىپ، مىنا كوشەدە بىردە-ءبىر قازاق جوق ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ، كەي-كەيدە زەرىگىپ قالۋشى ەدىم، كەلسىن رەكەڭ» دەپ جولعا سالدى. بىرەر كۇننەن كەيىن، ەسىمدە انىق قالۋىنشا ۇشقىنداپ قار جاۋىپ تۇرعان ءبىر كۇنى ايتقالي، جۇمان، ورازقان تورتەۋىمىز ءبىر قولاربامەن راقاڭدى توقاي اعانىڭ اۋلاسىنا كوشىرىپ باردىق. ءبىزدىڭ اكەلەرىن جوتكەپ اكەتكەنىمىزدى ۇلدارى ازات پەن ەلشات تا بىلمەي قالدى. سول كۇنى كەشتە كەلىپ، ءمان-ءجايدى مەنەن ەستىدى.

سولدان سەيىت سەيداحمەت، ومارعازى ايتان، راقىمەتوللا اپشە، شاكەن وڭالباەۆ.

توقاي اعانىڭ اۋلاسىنا كوشىپ بارۋى رەكەڭنىڭ تۇرمىسىنا ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى. جاسىرارى جوق، ۇيىنەن جالعىز قارا تون، ءبىر ءجونسالداۋ كورپە، ءبىر جاستىق پەن سىرماقتاي كونەتوز كىلەمنەن باسقا ەشتەمە قولىمىزعا ىلىكپەگەن. مولشەرى ىلىككە التىنداي جاساۋ-جابدىقتارىن جەڭگەمىز توركىن جاعىنا تاسىپ اكەتكەن سەكىلدى. ونىمەن ەسەپتەسەتىن، وعان بولا ءىش جياتىن رەكەڭ بە؟!

توقاي اعانىكىنە كوشىرىپ اپارعاننان كەيىن ءبىز قاتىستى باسشىلرعا قايتا-قايتا
ايتىپ ءجۇرىپ، راقاڭنىڭ تۇرمەدە جاتقان كەزىندە جازالاۋ سيپاتىندا اي سايىن تارتىپ قالىنعان اقشاسىن (ايلىعىن) ءوندىرىپ، ون ءۇش مىڭ نەشە ءجۇز يۋاندى قولىنا اكەلىپ تابىس ەتتىك. ابدىرەشيتتىڭ ايەلى راقيا، جۇماننىڭ ايەلى ءسابيلا، كۇلشىكەندەرگە مىندەتتەپ ورىن-كورپەلەرىن جاڭالاتتىق. سونىمەن، راقاڭ مايراعاي دا تايراعاي بولدى دا قالدى. قوماقتى مول اقشانىڭ يگىلىگىمەن ءىشىپ-جەم، اس-سۋى دا ساپالانىپ، دەنساۋلىعى دا تەز قالپىنا كەلە باستادى. اينالاسى ءۇش اي قىستا وڭدەنىپ، سەمىرىپ، كوكتەمدە بالپيىپ ورنىنان تۇرىپ، ەكى بالداقپەن ءجۇرىپ كەتتى. سول جىلى جازدا تولىنىڭ قوڭىروباساز جايلاۋىنداعى وبلىستىڭ كەزەكتى ءبىر اقىندار ايتىسىنا بارىپ، سول
ساپارىندا اجەن اپايىمىزبەن تابىسىپ قايتتى...

راقاڭ ءوز ومىرىندە ءۇش مارتە نەكەلەنگەن كىسى. ءبىرىنشى ايەلىنىڭ اتى – باعي.
كوزى تىرىسىندە اۆتونوميالى رايوندىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندە ارتيسكا بولعان، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، ىسكە شوگەل، تۇرمىستا پىسىق، وتە قۇنىتتى، اۋىل-ايماق، ەل-ءجۇرت، كورشى-قولاڭدارعا سيىمدى، اقجارقىن، كىشپەيىل ادام بولىپتى. اۋرۋ سالدارىنان ءدام-تۇزى ەرتەرەك تاۋسىلعان كىسى ەكەن. راقاڭنىڭ ول ايەلىنەن ازات، ەلشات دەگەن ەكى ۇلى بولعانىن جوعارىدا ەلەستەتىپ وتكەنبىز. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا ازات پەن ەلشات راقاڭ ەكىنشى مارتە ۇيلەنگەننەن باستاپ ناعاشى اپا، ناعاشى اعالارىنىكىندە ءوسىپتى. ناعاشى اعالارى – تۇرسىن دەيتىن ازاماتتى ءبىز ءبارىمىز جاقسى تانيتىنبىز، سابىرلى دا سالماقتى، ىسىك-جەلىگى جوق، كاسىبىنە شوگەل، بەرەكەشىل، راقاڭدى دا قاتتى سىيلايتىن. راقاڭ تۇرمەدەگى كەزىندە وتباسىنا باس-كوز بولىپ، قولىنان كەلىسىنشە قايىر-شاپاعاتىن اياماعان ازامات ەدى. تۇرمەدەن شىققاننان كەيىنگى راقاڭنىڭ بارلىق جۇمىسىنىڭ باسى-قاسىندا سول تۇرسىن ءجۇرۋشى ەدى. توقاي اعانىڭ اۋلاسىنا كوشىپ بارعاننان كەيىنگى راقاڭنىڭ سىرتقى جۇمىستارىنا جۇمسايتىن قولعاناتىنىڭ بىرەۋى دە ءتۇرسىن بولعان ەدى. ايەلى ءنازيرادا راقاڭ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن جايدارى ايەل ەدى. سول ەكەۋى ازات پەن ەلشاتتى ءوز باۋىرلارىنداي، ءتىپتى ءوز بالالارىنداي ايالاپ، الپەشتەپ ءوسىردى. ءبىز تۇرسىننىڭ شەشەسىن دە كورگەنبىز. كەرەمەت اقجارىلقاپ، مەيىرىمدى، بويىنداعى شىبىن جانى ازات پەن ەلشاتتىڭ ۇستىندە تۇراتىن اياۋلى انا ەدى مارقۇم. ال، راقاڭا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ءتىپتى دە بولەكشە ەدى.

راقاڭنىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ اتى – رابيعا بولتىن. ۇلتى – تاتار، قىز كۇنىندە پوشتا سالسىندا ىستەگەن ەكەن. ارالىقتا جۇمىستان شەگەرىلىپ قالعانىن راقاڭنان ەستىگەمىن.

ۇرىمجىدە تۋىس-تۋعاندارى نەداۋار كوپ، سولاردىڭ كومەگىمەن ستاجىن ءتىرىلتىپ، پەنسيا الاتىنىن ەستىگەمىن. قازىر بار-جوعىن بىلمەيمىن، ءجۇرىس-تۇرىس، ءسوز-ارەكەتى ءبىرتۇرلى، كورشى-قولاڭداردىڭ بىردە-بىرەۋىنە ات ءىزىن سالمايتىن، اۋەلدەسەڭىز، كۇنى بويى ءوز ۇيىنەن دە دالا-تۇزگە كوپ شىعا بەرمەيتىن بۇقپالاۋ ادام ەدى. راقاڭ ونى قالايدان-قالاي العانىنان حابارىم جوق. ال، راقاڭنىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، مەرتىگىپ قالعانىندا ءيا ءوزى جوندەپ قاراماي، ءيا ازات پەن ەلشاتتى ۇيگە كىرگىزبەي اڭگىمە شىعارعانىن ابدەن بىلەمىن. كۇپ-كۇندىزدە ەسىگىن ءىلىپ الاتىن ادەتى بار ەكەن. راقاڭ توسەكتە جاتىپ، قانشا ايتسادا ەسىكتى اشپاي قويادى ەكەن. سودان ازات پەن ەلشات ماعان كەلەدى، مەندە نە امال بار؟ راقاڭدى توقاي اعانىڭ اۋلاسىنا كوشىرىپ اكەتۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى دە سول ەدى. ءامالياتتا، ول راقاڭنان بۇرىن ۇيىنەن كەتىپ قالعان بولتىن.

ول ايەلدەن راقاڭ ەكى قىز كوردى. ۇلكەنىنىڭ اتى – ءلالا، كىشىسىنىڭ اتى – ءدىلارا.
ۇلكەنى ءمالىم تەحنيكۋمدى ءبىتىرىپ، جۇمىسقا ورنالسىپ، ءبىر شوفەر جىگىتپەن توي جاساپ كەتكەن. كىشىسى ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنان وقۋ بىتىرسەدە، ىڭعايلى جۇمىس ورنى تابىلماي، كيىم-كەشەك ساۋداسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرەتىن. ءبىز قازاقستانعا كوشىپ كەتكەنگە دەيىن ۇرىمجىدەگى داشىزى ساۋدا سارايىنىڭ 5-قاباتىندا ساۋدامەن اينالىساتىن. قازىردە سوندا ما بىلمەيمىن. راقاڭ، توقاي اعانىڭ اۋلاسىنداعى كەزىندە ەكى قىزىن ءبىر ەرتىپ اپارىپ كورسەتكەنىم ەسىمدە، راقاڭ مارقۇم قۋانىپ، ەكەۋىنەدە دارداي اقشا ۇستاتىپ جىبەرگەنىن كورگەمىن. قانشا دەگەنمەن بالا ەمەس پە، ەكەۋى اقشالارىن كورسەتىپ، شەشەلەرىنە ماقتانىپ بارسا كەرەك قوي، سودان بىلايعى جەردە تاتار جەڭگەمىز ەكى قىزىنا راقاڭنىڭ ماڭايىن باستىرماي قويدى. كەيىنىرەك، ۇلكەن قىزى ءلالانىڭ ءبىر-ەكى مارتە راقاڭدى ىزدەپ بارعانىن ەستىگەم. راقاڭدى «ءاتي» دەۋشى ەدى.

ارالارىندا نە ءسوز، نە مامىلە بولادى، ودان حابارىم جوق، ونى ماعان اجەن اپاي ءوزى ايتقان-دى.

راقاڭنىڭ ءۇشىنشى مارتە نەكەلەنگەن ايەلىنىڭ اتى – اجەن، تولىلىق، سۇيەگى كەرەي ىشىندە مەركىت ەدى. وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي قىپ ءوزىن راقاڭنىڭ ەڭ جاناشىرى ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن ءبىر جازعىش اعامىز راقاڭ تۋرالى جازباسىندا اجەن اپايدىڭ اتىن «كاجەن» دەپ جازىپتى. جاڭساق جازىلىپ كەتكەن شىعار دەسەك، ءبىر ەمەس، بىرنەشە جەردە سولاي اتاپتى. بۇگىنگى رەالدىق ەرتەڭگى تاريح بولتىنىن ويلاپ، راقاڭنىڭ كەيىنگى ايەلىنىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى دا، قايتىس بولعاننان كەيىن قۇلپىتاسىنا جازىلعان اتى دا – اجەن ەكەنىن ايتا كەتۋدى ءجون كوردىم. بۇكىل مەكەمەدەگى قابدەن بالىقشى مەن ومارعازى ايتاننان باسقا ءبارىمىز ول كىسىنى «اجەن اپاي» دەيتىنبىز. رۋلىق جاعىنان قابدەن ول كىسىنى جەڭگەسىنىپ، قالجىڭداسىپ جۇرەتىن دە ومىكەڭ «اجەن» دەپ اتىن اتايتىن. ويتەتىنى، ومىكەڭ تولىدا مۇعالىم بولىپ جۇرگەن كەزىندە، اجەن دە ەرەسەك وقۋشىلارىنىڭ بىرەۋى بولىپتى.

اجەن اپاي راقاڭنىڭ ءوز باسىن قاتتى قۇرمەتتەپ، جاقسى كۇتىپ، 18 جىلىن
بەرەكەلى وتكىزدى. بىلايشا ايتقاندا، اجەن 18 جىل بويى راقاڭنىڭ ىرگەسىنەن ماي اعىزعان قۇتتى قادام ايەل بولدى. راسىندادا اجەن اپايىمىز ۇلكەنگە ۇلكەندەي، كىشىگە كىشىدەي مامىلە جاساۋدى بىلەتىن، مەكەمەدەگى ءبارىمىزدىڭ دە ايەلدەرىمىزدى ايرانداي ۇيىتا بىلەتىن، «اكەم، كوكەم» دەپ ءجۇرىپ تالاي-تالاي شەندى-شەكپەندىلەرگەدە ءوز قاجەتىن شەشتىرە التىن ءتىل-جاقتى، قولى-اشىق، ءدام-تۇزى مول، داستارقانى بەرەكەلى كىسى ەدى مارقۇم. سودان بولار، ول كىسىلەردىكىنەن قىسى-جازى قوناق ۇزىلمەۋشى ەدى.

ەكەۋى دە قوناق كەلۋىن تىلەنىپ وتىراتىن، قوناق كەلسە قۋانىپ كەتەتىن كىسىلەر ەدى مارقۇمدار. سوناۋ 80-جىلداردىڭ باسىندا قازىرگى نانلياڭ اۋلاسىنداعى ەكى
سەميالىلار عيماراتى سالىنىپ، مەكەمەدەگى قازاقتاردان كوبىمىز سول ەكى عيماراتتان ءبىر-ءبىر ۇيگە يە بولدىق. وندا، ەكى عيماراتتىڭ سىرتى اق سىر مەن سىرلانۋلى بولعاندىقتان، ءوزىمىز «اقساراي» اتاندىرىپ العانبىز. راقاڭ باتىس جاعىنداعى بينادا، قالعانىمىز شىعىس جاعىنداعى عيماراتتامىز. سونىمەن، تاعى راقاڭدار باستاپ ءبىر قىس بويى ءۇي جۋ مەن وتكىزگەنىمىز ءالى ەسىمدە.

سوندا مەنىڭ جازعان:

«ءبارىمىز تەڭ سىيلاعان،
قازى-قارتا جيناعان.
كەلىپ وتىر رەكەڭ،
باتىستاعى بينادان»، - دەپ راقاڭا ارناعان «داستارقان» ولەڭىمنىڭ ءبىر شۋماعىن ايتىپ، مارقۇم ومىكەڭ: - اسىرەسە، انەۋ «قازى-قارتا جيناعان» دەگەن جولىڭنان رەكەڭ مەن اجەننىڭ وبرازى شىعىپ تۇرادى ىلعي» دەپ كۇلدىرۋشى ەدى. شىندىعى دا سولاي ەدى. اسىرەسە، راقاڭ، مارقۇم جىلقى ەتىنە كەرەمەت قۇمار كىسى ەدى. قايتىس بولارىنان ءۇش كۇن بۇرىن ۇيىندەگى ءبىر قىز بالانى جۇمساپ ء(وزى ۇلتتىق شيپاحانادا بولنتسيادا جاتقان بولاتىن) كۇلشىكەنگە قازى پىسىرتىپ جەگەنى دە كۇنى كەشەگىدەي ەسىمدە تۇر. پىسقان قازىنى كۇلشىكەن ەكەۋىمىز ءوزىمىز اپارىپ جەگىزىپ قايتتىق. بىراق، كوپ جەي المادى مارقۇم، جانىندا الگى قىز بەن ءوزىنىڭ ارايى بار ەكەن. اراي، اجەن اپايدىڭ ۇلىنان باۋىرىنا سالىپ العان نەمەرەسى ەدى. 2-3 جاس كەزىنەن باستاپ ۇرىمجىگە اپارىپ العان، شال-كەمپىر ەكەۋىنىڭ جانى سونىڭ ۇستىندە، اسىرەسە، راقاڭ ەرەكشە جاقسى كورەتىن-ءدى. راقاڭ مارقۇم جازىپ قالدىرعان ەڭ سوڭعى وسيەتىندە دە ارايدىڭ اتىن ەرەكشە اتاپتى، ول وسيەت جونىندە تومەندە توقتالامىن.

راقاڭ، 1995 جىلدان اۋىرعىشتاپ ءجۇردى دە، 1997 جىلى جازدا №2-شيپاحاناعا بالنتسياعا جاتىپ قالدى. جاۋاپتى شيپاگەرى «جاقىن تۋىستارىڭىزبەن جولىقساق» دەگەن ەكەن. ءبىر كۇنى ءشامىس ەكەۋمىزدى شاقىردى مارقۇم. ءبىز بارعان سوڭ، جاۋاپتى شيپاگەرى: «ناۋقاسىنىڭ سيپاتى جامان، وپەراتسيا جاساعانمەن ءونىم بولا قويمايدى، جاسى دا ۇلعايىپ قالعان كىسى ەكەن، وپەراتسيانى كوتەرە الماۋى دا مۇمكىن، سوندىقتان، بىرنەشە كۇننەن كەيىن ۇيىنە قايتارماقپىز، اۋرۋدىڭ قازىرگى بەتالىسىنا قاراعاندا، ەندى كوپ ءومىر سۇرە الماۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان، دايىندىق جۇمىستارىڭىزدى جاساي بەرىڭىزدەر دەگەلى شاقىردىق» دەدى. بىزدە نە امال بار؟ الدامالاپ، راقاڭنىڭ كوڭىلىن ازىراق ورنىقتىرعان بولدىق تا، سالىپ ۇرىپ اجەن اپايعا بارىپ، شيپاگەردىڭ وزىمىزگە ايتقاندارىن قاز-قالپىندا جەتكىزدىك. ول كىسى ءبىر جىلاپ الدى دا «ءوزىم دە سەزىكتەنىپ ەدىم، بولادى، دايىندىعىمدى جاساي جۇرەيىن، وزدەرىڭ دە كوبىرەك تىلدەسىپ، كەلىپ-كەتىپ تۇرىڭدار» دەپ ساباسىنا ءتۇستى. سوڭىنان ءبىر اپتا وتەر-وتپەي راقاڭدار دوربىلجىندەگى مۇڭعۇل ەمكوسكە ەمدەلۋگە كەتىپتى دەپ ەستىدىك. سول كەتكەننەن كۇزدە ءبىر-اق ورالدى. راقاڭ نەداۋار رەتتەنىپ، وڭدەنىپ الىپتى. ايتۋلارىنشا مۇڭعۇل ەمكوسكە ەمەس، جايىرداعى ءبىر تۋىسىنىكىنە بارىپ، كۇتىنىپ قايتىپتى.

سول تۋىستارى وتىرعان جەردەگى «باقالى باستاۋدىڭ» سۋى شيپا بولىپتى. ول ۇيدەن كىرپىنىڭ مايى، جىلان، ايۋدىڭ ءوتى، تابانى، بۇعىنىڭ قانى، ت.ب ەمدىك ءرولى
بار دەلىنەتىن زاتتاردىڭ ءبارى تابىلۋشى ەدى، سولاردى دا ىستەتەتىنىن ءبىلىپ جۇردىك. نەنىڭ شيپا قىلعانى بىزگە بەيمالىم، ايتەۋىر راقاڭ نەداۋار جاقسى بولىپ كەتتى. كەي-كەيدە اجەن اپاي «وي، سول شيپاگەرلەرىڭ دە كەيدە انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزبەي تۇرىپ، وتىرىك ايتا سالدى ەكەن عوي» دەپ سىرتتاي راقاڭا جاۋاپتى بولعان شيپاگەردى جازعىرىپ قويادى. سونىمەن قىس ءوتىپ، كەلەر جازىندا ءبىر اپتاداي عانا اۋىرىپ جاتىپ، اجەن اپايىمىزدىڭ ءوزى قايتىس بولىپ كەتتى. قورالارىنىڭ الدىنداعى كوشەنىڭ قورىس-قوپاسىن شىعارىپ قازىپ تاستاعان، قوراعا ماشينانى قويىپ، ەكى دوڭعالاقتى اربادا كىرە المايتىن كەز ەدى. سونىمەن، اجەن اپايدىڭ ءمايىتىن ءبىر شاقىرىمداي جەرگە دەيىن كوتەرىپ اپارىپ ماشيناعا سالىپ ارەڭ جەرلەپ قايتتىق. مەشىتكە اپارۋعا مۇمكىندىك بولماعاندىقتان، مەن مىسىرقان دەگەن موللا كىسىنى الىپ كەلگەمىن، سول كىسىگە زيرات باسىنا بارعاندا جانازا وقىتتىق، ال، راقاڭ سودان كەيىن دە ەكى جىل ءومىر ءسۇرىپ، 2000 جىلى 22-تامىز كۇنى 76 جاسىندا ءپاني
دۇنيەدەن ءوتتى. جازىپ قالدىرعان وسيەت حاتىندا، ءوزىن تولىعا اپارىپ جەرلەۋدى، وعان مۇمكىندىك بولماسا، قابىرىستاندىقتىڭ بيىكتەۋ ءبىر جەرىنە قويۋدى وتىنگەن ەكەن ءارى بۇل تۋراسىندا تولىنىڭ اكىمى قوزىبەك پەن حابارلاسۋدى تاپسىرىپتى. راقاڭ قايتىس بولا سالىپ، مەن ەڭ اۋەلى قوزىبەك اعامەن تىلدەستىم. «كۇن ەرەكشە ىستىق، قولايلى كولىك تابۋىمىزدا قيىنداۋ بولىپ تۇر، سوندىقتان، مۇنداعىلار وسى ۇرىمجىگە جەرلەسەك دەپ جاتىر، سىزشە قايتسەك بولار؟» دەگەن ەدىم، ول كىسى ۇرىمجىگە جەرلەۋگە قوسىلاتىندىعىن ايتتى. بىراق، جەرلەۋگە دە، جەتىسىنە دە ءمالىم جاعدايلارمەن كەلە المادى. راقاڭنىڭ جالعىز قارىنداسى ءدانا اپاي، تارباعاتايدىڭ بۇرىنعى ءۋاليى نۇرمۇحاممەت اقساقال جانە مەنىڭ كونە دوس-ساباقتاسىم نيعىمەت ءمانىبازار قاتارلى ءبىر توپ تۋىس-تۋعان، قۇدا-جەگجاتتارى، اجەن اپايدىڭ ۇل-قىزدارى كەلىپ، جەتىسىن وتكىزىپ ءبىر-اق قايتتى.

جەتىسى اقىرلاسقان سوڭ شاكەن اعا ەكەۋىمىز ويدان-قىردان كەلگەن بارلىق تۋىستارىنىڭ باسىن قوسىپ جاقسى سوزدەرىمىزدى ايتىپ، راقاڭنىڭ كوزى تىرىسىندە جازىپ شاكەن وڭالباەۆقا، ماعان جانە جۇمان ابىشكە تابىستاپ كەتكەن وسيەتىن وقىپ بەردىك (مەن وقىدىم). جوعارىدا ايتىلعان جازعىش كىسى راقاڭنىڭ سوڭعى جۇمىستارىن ءوزى باس بولىپ جيىستىرعانداي-اق «مەن عانا ءسويتتىم، ءبۇيتتىم» دەپ كۇپيىپتى، ءارى «جەتىسى وتىسىمەن ونىڭ ۇيىنە بىرەۋ جۇگىن كىرگىزىپ جاتتى، كەرەككە جارايتىن ءۇي مۇلىكتەرىن جاماعايىن ادامدارى تاراتىپ الدى. تەك مەن ارتىندا قالعان كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن جيناپ العان نەمەرەلەس ءىنىسى نۇراحىمەت سەيتزاداۇلىنا «باۋىرىم، ايتەۋ اعاڭنىڭ مۇرالارىن جاقسى ساقتا» دەگەن ءسوزدى داۋىسىم بۇزىلىپ ارەڭ ايتتىم» دەپتى. ايتىپ وتىرعانىنىڭ ءبارى وتىرىك. راقاڭ قايتىس بولىپ ءبىر ايدان سوڭ ول ءۇيدى مەكەمە ماعان بەردى. مەن تۇپ-تۋرا 40 كۇن ءۇيدى جاساتىپ، 11-ايدىڭ 2-كۇنى ول ۇيگە كوشىپ كىردىم. ارالىقتا 70 كۇن (ەكى اي ون كۇن) وتكەننەن كەيىن، ال، «كەرەككە جارايتىن ءۇي مۇلىكتەرىن جاماعايىن ادامدارى تاراتىپ الدى» دەگەنى دە ارتىق ءسوز. راقاڭ ءوزىنىڭ كيىمدەرى مەن بىرنەشە كىلەم-كىلشەلەرىنەن وزگە دۇنيە-مۇلىكتەرىن ارايدىڭ يەلىگىنە قالدىرعانىن اشىق جازعان. راقاڭنىڭ وسيەتى ءارى ەڭ سوڭعى جازباسى بولعاندىعى ءۇشىن دە وسيەتنامانى قاز-قالپىندا وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋدى لايىق كوردىم. تولىق تەكىستى تومەندەگىدەي:

«شاكەن وڭالباي جولداسقا تاپسىرۋ (بۇل جازۋ راقاڭنىڭ ءوز جازۋ پوتچەركى ودان كەيىنگى جازۋ باسقا ادامنىڭ جازۋى، راقاڭ اۋىزشا ايتىپ، سول ادامعا جازدىرعانى انىق) ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋمىن، كوڭىل-كۇيىم دە جاقسى ەمەس، ءبىر كۇنى توڭقايىپ قالسام، جوقتى-باردى بىردەمە ءۇشىن ىرىڭ-جىرىڭ بولىپ ارۋاعىمدى تەبىرەنتكىم كەلمەيدى. سوندىقتان، ىشكىم دە ارايمەن (جوعارىدا ايتىلعان كىشكەنە قىزى) تالاسىپ، ارايىمدى مازالماڭدار، ارايىمدى جۇندەمەڭدەر، باسىن اشىپ ايتسام... دەپتى دە تۋىستارى زۇلحارعا، رامازانعا، بولاتقا، ساراعا، قانيپاعا، شاعۋانعا، راميقانعا، قاجىتايعا جانە دالاپىرازعا (قارىنداسى ءدانا، ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى سولاي ەكەن، ادەتتە ءدانا دەۋشى ەدى) بەرىلسىن دەگەن كيىم-كەشەكتەرى مەن كونە-جاڭاسى ارالاس ءتورت كىلەمدەرىن اتاپتى دا، ۇيدەگى قالعان بارلىق دۇنيە-مۇلىكتەردىڭ ءبارى-ءبارى ارايدىكى، اجەننىڭ 3 قىزى اجەن ولگەندە الارلارىن الىپ بولعان. ارداقتا 1000 (مىڭ يۋان) بار، ونى وقۋ اقىسى ءۇشىن ارايعا تاپسىرسىن» دەپتى. ارداق – اجەن اپايدىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنەن قالعان كەنجە قىزى، اجەن اپايمەن ىلەسىپ كەلىپ، راقاڭنىڭ الدىندا ەرجەتىپ، وقىپ، سول ۇيدەن ۇزاتىلىپ، تۇرمىسقا شىققان-دى، قازىر ىلەدە تۇرادى. ال، وسيەتنامانىڭ سوڭى بىلاي جازىلىپتى: «بۇكىل جۋرنال-كىتاپتارىم، قولجازبالارىم نۇراحىمەتكە تاپسىرىلادى، جانە سول ۇيدە ساقتالادى. مەن ولگەندە قوزىبەككە (تولى اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اكىمى) دەرەۋ حابار بەرىڭدەر، سۇيەگىمدى قوياتىن جەر سول جەردە بەلگىلەنگەن، اجەندى دە سوندا كوشىرمەك، ءبىر قابىردىڭ ىشىندە جاتپاقپىز، جاعدايى كەلمەسە وسى قابىرىستاندىقتىڭ بيىكتەۋ جەرىنە قويا سالىڭدار. ۆىنلانداعى (ادەبيەت كوركوم-ونەر بىرلەستىگى نەمەسە جازۋشىلار وداعى) جولداستارعا تىلەگىم: پروزا-اڭگىمە، پوۆەست، روماندارىما ءسالي يە بولسىن، پوەزيالارىما شاكەن يە بولسىن، ماقالالارىم مەن وچەركتەرىمە جۇمان يە بولسىن، ەگەر، جيناق بولىپ شىعارىلار بولسا، قالماقى شىعىپ جاتسا، قابىرىمدى جاڭالۋعا جۇمسالسا، ارتىق قالىپ جاتسا، ارايدىڭ وقۋ پۇلدارىنا جۇمسالسا.

ەسكەرتۋ: مەن ولگەن سوڭ ۇكىمەت قويادى، ارتىنان 10 ايلىق اقشا بوساتادى، وسىمەن اجەندى كوشىرۋ، قابىرىمدى تۇرعىزۋعا جۇمسالسا دەيمىن»
5.2. 2000 ج. راقىمەتوللا اپشەۇلى (وسىلي قولى قويىلعان).

ودان سوڭ تاعى: «كىم دە كىمنىڭ قارسى شىعىپ كيلىگۋىنە بولمايدى، وسى بويىنشا بولادى» دەلىنگەن (اتى-ءجونى مەن سوڭعى ەكى سويلەم ءسوز دە راقاڭنىڭ ءوز جازۋ پوتچەركىسى بويىنشا جازىلعان) وسيەتنامانىڭ (بۇل اتاۋدى مەن قولداندىم – س.س) ءدال جوعارىداعىداي جازىلعاندىعىنا كوزدەرىن انىق جەتكىزۋ ءۇشىن، ونىڭ ءبىر نۇسقاسىن (كوشىرمەسىن) رەداكتسياعا اپارىپ بەردىم. وسيەتناما باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان شاقپاق جولدى داپتەردىڭ ەكى بەتىنە جازىلعان ەكەن. (وسيەتنامانىڭ ءبىر نۇسقاسى مەندە، ءالى
ساقتاۋلى تۇر) شاكەن اعادا دا بولۋى كەرەك.

ءادىل دە ادالدىعىنا ءارى سول تۇستاردا مەكەمەمىزدەگى ەڭ ۇلكەن باسشىمىز بولعاندىعى ءۇشىن دە راقاڭ ءوزىنىڭ سوڭعى جۇمىستارىن ەڭ الدىمەن شاكەڭە – شاكەن وڭالباەۆ اعامىزعا تاپسىرعان بولۋى كەرەك. ال، ءبىز – جۇمان ءابىش ەكەۋمىز تانىسقان كۇننەن باستاپ ەڭ اقىرعى تىنىسى توقتاعانعا دەيىنگى راقاڭنىڭ ەڭ جاقىن وتىسكەن قالامداس، كاسىپتەس ءارى قولعانات باۋىرلارى ەدى. سوعان دا ءوزىنىڭ رۋحاني ەڭبەك جەمىستەرى – شىعارمالارىنىڭ تاعدىرىن بىزگە اماناتتاي كەتكەنى انىق-تى. راقاڭنىڭ جەتىسىنەن كەيىن ءوز وسيەتى بويىنشا بارلىق كىتاپ، جازبالرىن نۇراحىمەت الىپ كەتكەن. سول كەتكەننەن ول جىگىتتى كورگەمىز جوق. مەن بىلگەندە راقاڭنىڭ «زور توڭكەرىستەن» كەيىن كوزى تىرىسىندە جازعان ءۇش ۇلكەن شىعارماسى بار بولاتىن. بىرەۋى «نۇرپاي» اتتى رومان، بىرەۋى «ايپارا» اتتى پوۆەست، ەندى بىرەۋى «جالادان ارىلۋ، جارادان جازىلۋ» اتتى پوۆەست. اتالعان ەكى پوۆەستى دە «شۇعىلادا» جاريالنعان. سوڭعىسىنىڭ رەداكتسياسىن مەن ىستەگەم. ءبىر-اق ەكەۋى دە كىتاپ بولىپ شىقپاعان ەدى. جاسىرىپ-جابارى جوق، «نۇرپاي» مەن «ايپارانىڭ» كەزىندە كىتاپ بولىپ شىقپاي قالۋىنا راقاڭنىڭ ءوزى سەبەپشى بولعاندىعىنان ءبارىمىز دە حاباردار بولتىنبىز. ول كىسى باسپانىڭ تالابىن قابىلداي المادى. ناتيجەسىندە شىعارمالارى كىتاپ بولىپ شىقپاي قالدى. ال، 13 جىلدان بەرى ول شىعارمالارىنىڭ ءىز-دەرەگىنەن مۇلدەم حابارىم جوق. راقاڭ كوزى تىرىسىندە «بالپان»، «تاس باستاۋ»، «شۇعىل بۇرىلۋ»، «سورە الدىندا»، «وزعاندار مەن توزعاندار» اتتى ولەڭ، اڭگىمە، دىراممالار جيناعىن شىعارعان قالامگەر، سىن-زەرتتەۋ سالسىنداعى ەڭبەكتەرى دە جيناقتالماي، قۇراستىرىلماي قالدى.
راقاڭنىڭ ءان شىعاراتىن ءارى كەلىستىرىپ ءان ايتاتىن دا ونەرى بار ەدى. ومىكەڭنىڭ سوزىنە جازىلعان ءبىر ءانىن ءبارىمىز قوسىلىپ حور ەتىپ تە ايتۋشى ەدىك. ول ءانى قازىر قىزىر ءجۇنىسۇلىنىڭ اۋەنىمەن راديوستانتسياسىنىڭ كونسەرت پروگراممالارىندا ايتىلىپ تا ءجۇر. «شۇعىلانىڭ» 60 جىلدىق تويىندا دا شىرقالدى، راقاڭ ءوزى «جاساعان 16 ءانىم بار» دەۋشى ەدى، مەنشە، ولارى دا جينالماي قالدى. «اكە كورگەن وق جونار» دەگەندەي، راقاڭنىڭ كومپوزيتورلىق قاسيەتى دارىعان ۇلكەن ۇلى ازات گارمونشى، كىشى ۇلى ەلشات اۆتونوميالى رايوندىق ويىن ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ ءانشىسى ەدى. بىراق، ومىرلەرى قىسقا بولىپ، ەكەۋى دە راقاڭنان بۇرىن قايتىس بولىپ كەتتى. ارتتارىندا ۇرپاق قالمادى.

اجەن اپاي قايتىس بولىپ، راقاڭ مەن اراي عانا قالعان كەزدە مەن راقاڭمەن
ەكىنشى ايەلىنەن تۋىلعان ەكى قىزىن تابىستىرىپ قويۋدى ويلاپ ءبىرتالاي جول ءجۇرىپ، راقاڭدى دا، كىشى قىزى ءدىلارانى دا ماقۇلعا كەلتىرىپ ەدىم، نە سەبەپتەن بولدى ەكەن «ەرتەڭ كەزىگەتىن» بولعان كۇنى راقاڭ ۋادەسىنەن تايىپ، كىشكەنە قىزىمەن جولىقپاي قويدى. قانشا ايتسام دا تىلىمە كونبەي قويدى. بولماسا، ءدىلارانى دا جارىم كۇن اينالدىرىپ ارەڭ يلىكتىرگەن ەدىم، ءدىلارا اكەسىمەن تابىسسا، ءلالاسى ءوزى-اق راقاڭدى تاباتىنىنا سەنىمىم بار ەدى. راقاڭ مارقۇم نە ءۇشىن ءسويتتى؟ ول جاعى ماعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق.

راقاڭنىڭ قىرقىن اجەن اپايدىڭ تولىداعى ۇلى مەن قىزى بەرىپتى دەپ ەستىگەم.

ال، جىل ءنازىرىن شاۋەشەكتەگى قارىنداسى ءدانا اپاي بەردى. نازىرگە مەن دە قاتىناستىم. نۇرمۇحاممەت اقساقالدىڭ بايبىشەسى، اپەكەمىز – تۇردىقان اپاي، راقاڭنىڭ ءىنىسى زۇلحار، ءدانا اپايلار نازىرگە كەلگەن جاماعاتتىڭ الدىندا مەنىڭ راقاڭا جاساعان قولعابىستارىما راقىمەت ايتىپ، ارقاما شاپان جاپتى. ەرتەسى تۇستە ۇيىنە دامگە شاقىردى. سول جولى ءدانا اپاي «ەندىگى ۇلكەن ءبىر ارمانىم – اعامنىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىن جيناقتاپ، باسپادان شىعارتىپ، وقىرماندارىمەن تابىستىرسام دەيمىن» دەگەن ەدى. مەن «ول ءۇشىن نۇراحىمەتپەن بايلانىس جاساڭىز» دەگەم، ونىڭ سوڭى قالاي بولدى؟ مۇلدەم حابارىم جوق. بىرەر جول ىزدەپ بارسام ءدانا اپاي بۇرىنعى ۇيىنەن كوشىپ كەتىپتى، ءبىر مارتە ول كىسى قىزىمەن بىرگە مەنى ىزدەپ بارعان ەكەن، مەن ۇيدە بولماي قالدىم. سودان بەرى ءالى كەزدەسە الماي ءجۇرمىز. ال، رەكەڭنىڭ بارلىق جازبالرىن ساقتاۋعا الىپ كەتكەن نۇراحىمەت نە تىرشىلىك ىستەپ ءجۇر؟ ودان دا
حابارىم جوق.

راقاڭنىڭ ەكىنشى ايەلىمەن تۇرعان كەزدەگى وتباسى تىرشىلىگىن ايتۋعا اۋزىم
بارمايدى. وتە قوراش، ايانىشتى تۇرمىسقا مارقۇم راقاڭ قالاي توزگەنىنە دە تاڭمىن. بىراق، سولاقاي ساياساتتىڭ، قوعامنىڭ، پەندەلىك ىندىننىڭ كوز تۇرتكىسى ەت جۇرەكتى ادامدى بارىنەدە ەرىكسىز كوندىرەدى ەكەن، ونى كوزىمىز كوردى. راقاڭ اجەن اپايمەن تۇرمىستانعاننان كەيىن دە باسى ارتىق دۇنيە – مۇلىك
جيناماعان كىسى ەدى. ءارى ول كەزدەگى وتباسى شارۋاشىلىعىنىڭ ىستىعى-سۋىعى، بار اۋىرتپالىعى اجەن اپايىمىزعا تاۋەلدى بولدى دا، راقاڭ سول ءۇيدىڭ ۇنەمىلىك قوناعى ىسپەتتى قۇرمەتتەلۋمەن كۇن وتكىزدى. مارقۇم راقاڭ اجەن اپايدى العاننان كەيىن مەنى «بالدىزىمسىڭ» دەپ قالجىڭداۋشى ەدى. سونداي ورايلاردا كەيبىر ىشكى ويلارىمدى باتىرىڭقىراپ ايتىپ تا التىنمىن. اسىرەسە، شىعارماشىلىعى تۋرالى، ءوزىم رەداكتسيالاپ جاريالعان سوڭعى پوۆەستىن «شىرعاڭنىڭ» قولىنا سۋ قۇيىپ بەرۋگە دە جارامايتىن بولبىر شىعارماڭ دەيمىن دەپ شامىرقاندىرىپ العان دا كەزىم بولعان-دى. «ءسىزدىڭ ەڭ
بيىگىڭىز «شىرعاڭىز» بەن «شىرىقتى بۇزعان شىبار ءتىلىڭىز» دەگەندى دە ايتا ءجۇرىپ، اقىرى قۇلاعىنا ءسىڭىستى ەتكەنىم سونشا، كەيدە قىزىپ وتىرىپ ءوزى دە سولاي ايتىپ قالۋشى ەدى مارقۇم. «ايپارانى» وقىسام، «شىرىقتى بۇزعان ءشىبارتىلدى» جازعان راقاڭ ەدى دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى» دەپ تە قيتىعىنا تيگەن كەزىم بولعان ەدى. شىنجاڭ حالىق باسپاسى دا «ايپارانىڭ» كەمىستىگى ءتىل جاعىندا ەكەنىن ايتىپ، راقاڭدى يلاندىرا الماي قويعان بولتىن. باسپانىڭ پىكىرى دۇرىس ەدى، راسىندا «ايپارا» ءتىلى شىبار پوۆەست ەدى. بىراق رەكەڭ ول كەمىستىگىن مويىنداماعان بەتى «ايپاراسىن» قاڭتارىپ كەتتى...

مارقۇمنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – شامىرقانسا جايدىڭ بۇلتى سەكىلدى ايتارىن
جىتىرمەلەتە تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگىپ تاستاپ، سوڭىنان ىلەزدە اشىلىپ، جايىلا
قالۋشى ەدى.

سولدان راقىمەتوللا اپشە، نەسىپبەك ايت، ءسالي سادۋاقاس. ءۇرىمجى.

راقاڭ ناعىز «كەدەي-جومارتتىڭ» ءوزى ەدى. ول كىسى مەكەمەدە كاسىپتىك عىلىمي اتاق باعالۋدان بۇرىن پەنسياعا شىعىپ كەتكەندىكتەن عىلىمي اتاق الا المادى. ەگەر عىلىمي اتاق باعالۋعا ىلىنگەن بولسا، بارىمىزدەن بۇرىن جوعارى عىلىمي اتاق سول كىسىگە بۇيىرعان بولار ەدى. ويتكەنى، ول كىسىنىڭ باسپاگەرلىك ىستاجى 1947 جىلدان باستاپ ەسەپتەلەتىن-ءدى. «شۇعىلاعا» دا 1957 جىلدان باستاپ رەداكتور بولعان ەكەن.

سونىمەن، پەنسياعا دا بۇرىنعى تومەن جالقىسىمەن شىققان-دى. سونىسىنا قاراماي، ەرلى-زايىپتى ەكەۋى دە قوناعۋار، پەيىلدەرى كول-كوسىر كىسىلەر ەدى. زامانداستارى كۇنگەي، ماعاز، مالىك شيپان اعالاردان تارتىپ ولكەنىڭ جەر-جەرىنەن كەلىپ اپتالاپ، ايلاپ جاتىپ كەتەتىن ۇلكەندى-كىشىلى قوناقتاردى بىلاي قويعاندا، ارعى بەتتەن كەلگەن قابدەش ءجۇمادىل، جاركەن بودەش، نەسىپبەك ايتوۆ، احىمەت ءجۇنىس، ت.ب لاردىڭ راقاڭنىڭ ءدام-تۇزىن تاتپاعان بىردە-بىرەۋى جوق ەدى. بۇرىن تانىستىقتارى بولماسادا، ايتقالي وسپان ەكەۋمىز ەرتىپ بارىپ تانىستىرعانىمىز ءۇشىن قازاقىستاننىڭ كورنەكتى اقىنى (قازىر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى) نەسىبپەك ايتوۆتى ايەلىمەن، ەكى بالسىمەن، جاندارىنداعى جولسەرىكتەرىمەن قوسىپ ون كۇندەي كۇتىپ، رازى-حوش قىپ اتتاندىرعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. نەسىپبەك قازىر استانادا پرەزيدەنت مادەنيەت ورتالىعىندا ءبولىم جاۋاپتىسى ءارى قازاقىستان جازۋشىلر وداعى استانا بولىمشەسىنىڭ توراعاسى مىندەتىن اتقارادى. ءار جىلى بال-شاعاسىمەن بىزگە تاياۋ جەردەگى الاكولگە
كەلىپ دەمالىپ قايتادى، كەزىگىپ جۇرەمىز، استاناعا بارعان سايىن ۇيىنەدە بارىپ تۇرام. «ءبىز قىتايعا بارعاندا»... دەپ ءسوز باستاسا بولدى، راقاڭ مەن اجەن اپايعا دەگەن بورىشتارلىعىن اۋزىنان تاستامايدى. سوناۋ ءبىر جىلدارى قازاقىستاننان بارعان زامانبەك جاكەنوۆ دەگەن جازۋشىنىڭ دا، مالىك شيپان اعانىڭ دا ول ۇيدە ايلاپ-ايلاپ جاتقانىن بىلەمىن. ارينە، جاتقان جەرى جايلى، كۇتىمى جاقسى بولماسا، بىرەۋدىكىندە بىرەۋ ۇزاق جاتا الما؟ ءتىپتى ءبىر قالادا تۇرىپ-اق عاني سارجان اعانىڭ راقاڭدىكىنە كەلىپ 3-4 كۇن اۋناپ-قۋناپ جاتىپ كەتەتىن دە كەزدەرى بولۋشى ەدى. جاس شامالارى دارداي پارىقتى بولسادا ەكەۋىنىڭ جانى قۇرداس كىسىلەر ەكەنىن، عاني اعانىڭ راقاڭدى ىلعي «ىر لاۋحان» (ىر قاريا) دەپ اتايتىنىن ءبىلۋشى ەدىك. ال، راقاڭ بارا قالسا، عاني اعادا قۇراق ۇشىپ، الىندا قۇرشا جورعالۋشى ەدى. راقاڭ، ومارعازى ايتاندى دا قاتتى قۇرمەتتەيتىن، اسىرەسە، ومىكەڭنىڭ بىلىمدارلىعىنا، ءبىلىمىنىڭ ۇشان-تەڭىز مولدىعىنا ەرەكشە ءتانتى بولىپ وتىراتىن-دى. بىراق، ومىكەڭ پوەزياسى جونىندە باسقاشا كوزقاراستا ەكەندىگىن دە جاسىرماي، جالتاقتاماي اشىق ايتقان ەدى. ول تۋرالى ماقالا
جازىپ جاريالعان كەزدەرى دە بولعان.

وڭنان توقتارحان اقمەتجان، قۇرمانالى وسپان، ومارعازى ايتان.

راقاڭنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى وزىنە ۇناعان، ۇناماعان شىعارمالارى تۋرالى
كوزقاراسىن بۇركەمەلەمەي اشىق ايتاتىن. ايتقاندا دا دالەل-سپاتىمەن، عىلىمي جۇيەسىمەن، تەوريالىق انىقتاماسىمەن قوسىپ، يلاندىرىپ ايتاتىن، سونداي داعدىسىنان دا بولار، مەنىڭ «سارانا» دەگەن جيناعىمدى اپارىپ بەرگەن كۇنىمنىڭ ەرتەسى كەشتە ۇيىمە كەلىپ، قۇتتى بولسىن ايتىپ ماقتاعان ەدى. ىلە-شالا ماقالا جازىپ، «شىنجاڭ گازەتىندە» جاريالاتتى. جيناعىما وتە ءادىل، جۇيەلى، عىلىمي باعا بەرىپتى. كەم-كەتىگىن دە ءداپ باسىپ كورسەتىپتى. ەرەكشە يلانىپ رازى بولدىم. ماقالسىنىڭ تەماسى «سارانا» ەدى.

جاسىم كىشى بولسا دا مەن راقاڭمەن ءبىرتالاي جەرلەردە ساپارلاس بولعان اداممىن. 1980-شى جىلداردىڭ باسىندا «ءومىر ۇيرەنۋ، جاسامپازدىق تاجىريبە الماستىرۋ» ماقساتىمەن ءار ۇلت اقىن-جازۋشىلارىنان 90 عا جۋىق ادام ىلە وڭىرىنە باردى. ۇرىمجىدەن مەن، ىلەدەن ءجۇمادىل مامان مەن ولاردىڭ كاسسىرى ارزىگۇل دەگەن ايەل تاعى ءبىر ساۋاندىق ازامات تورتەۋىمىز ايتىلعان ادامداردىڭ تۇرمىسىنا جۋاپتى بولدىق. سول ساپاردان قايتار كەزدە راقاڭ ەكەۋمىز ءبولىنىپ قالىپ، قۇلجادا ءبىر اپتا جۇردىك. ۋاعىندا قايتايىن دەسەم دە مەنى راقاڭ جىبەرمەي قويدى. بىزگە مالىك شيپان اعا قوسىلدى. سول
جۇرىسىمىزدە راقاڭ ءبىر جاساپ قالىپ ەدى مارقۇم.

تاعى سول 80-جىلداردىڭ ىشىندە ەكەۋمىزدىڭ تولىدان بىرگە قايتىپ «104»
دەپ اتالتىن جول ايىرىعىندا ماشينامىز بۇزىلىپ، ەكى سوتكە بويى ماشيناداعى 40 تاي قويدى ساربالاق جۇلىپ بەرىپ، كاتەلمەن سۋ تاسىپ سۋارىپ باققان كورىنىسىمىز ءالى كوز الدىمنان كەتپەيدى. ول – راقاڭنىڭ 60 قا ىلىنگەن كەزى، «ءسىز جاتىپ دەمالىڭىز، كۇن وتە ىستىق ەكەن، كۇن ءوتىپ كەتىپ، اۋىرىپ قالسىز» دەگەنىمىزگە قاراماي، شوفەر ەكەۋمىز نە ىستەسەك، سونى ىستەپ ەدى مارقۇم. ماعان سەنىپ العانى سونشالىق، ۇيىنە كەلگەندە، تولىداعى تۋىستارى ماشيناعا باسىپ جىبەرگەن مالدارىن اكەلەيىك دەسە، ۇيىندەگىلەرگە «ءسالي بىلەدى، سونىڭ بەرگەن مالدارىن اكەلىپ الىڭدار، ءسالي بولعان سوڭ، تۋىستاردىڭ بەرگەن مالدارىنىڭ ءتۇرى-تۇسىنەدە قاراماپپىن» دەپتى
عوي مارقۇم، جىبەرگەن ادامى ءتورت توقتىنى الىپ بارعاندا: «ا، ەكەۋ سياقتى ەدى عوي، تورتەۋ مە ەكەن؟!» دەپ قايران قالدى دەيدى. راقاڭ، مال-مۇلىك دەگەنگە سولاي سۇلە-ساپا قارايتىن كىسى ەدى مارقۇم.

راقاڭنىڭ  70 جاسقا تولۋىنا وراي شىعارماشىلىق عىلىمي تالقى جيىنى 1994جىلى تامىزدا ءدوربىلجىن اۋدانىندا ءوتتى. جيىندى تارباعاتاي ايماعى، ءدوربىلجىن اۋدانى، شىنجاڭ جازۋشىلر قوعامى بىرلەسىپ ۇيىمداستىردى. جيىننىڭ دايىندىق جۇمىسىنان اقىرلاسقانىنا دەيىنگى بارلىق قيمىلدارىنىڭ باسى-قاسىندا مەن ءجۇردىم، دايىندىق جۇمىسى دەيتىنىم، جيىندى وتكىزۋ، قاشان، قايدا وتكىزۋ جونىندە ايماقتىق ۇگىت ءبولىمى مەن مادەنيەت مەكەمەسى ءبىر بەكىمگە كەلە الماي جارىم جىل ءوتتى. ۋاليگە
(ول كەزدەگى ۋالي الپىسباي ەدى) ايتامىز بەن تاعى نەشە اي ءوتتى. اۋدان بارىنە
ماقۇل بولىپ تۇرعان، اۋدان اكىمى قاۋكەن ا دەگەننەن بەلسەندى پوزيتسيا ۇستانىپ، قولداپ-قۋاتتاپ شىققان، تەك ايماقتىڭ ەمەۋرىنىنە عانا قاراپ تۇرعان بولتىن. سودان، شاۋەشەككە كەزەكتى ءبىر ايماقتىق اقىندار ايتىسىنا كەلە قالعان ءبىر ورايىمدا بارلىق ءمان-ءجايدى قىزايجان فۋشۋجيعا (پاريتيانىڭ ورىنباسار حاتشىسى) ايتقان ەدىم، ول كىسى ەكى سوزگە كەلگەن جوق، تاباندا ۇگىت بولىمىنەن مۇقتار ءسادۋدى، مادەنيەت مەكەمەسىنەن وزات كاسىمبايدى ايماقتىق قوناق ۇيگە شاقىرتىپ الدى دا، بىلاي دا بىلاي ورنالستىرۋ جاسايسىڭدار، دەپ جيىننىڭ وتەتىن ۋاقىتىن، ورنىن، كۇن تارتىپتەرىن ورنالستىرىپ بەردى. سودان كەيىنگى جۇمىستارى قاۋكەن اكىمگە جۇكتەلدى. ال، قاۋكەن اكىم: «ساكە، ايماقتىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا ىستەيمىز، بىراق، ءبىز بۇنداي جيىندى وتكىزىپ كورمەگەنبىز، تاجىريبەمىز جوق، سوندىقتان سىزگە سۇيەنەمىز، قالاي بولسىن دەسەڭىز سولاي ىستەيمىز، مەن قاسىڭىزعا ەكى جىگىت قوسىپ بەرەيىن، ۇشەۋلەرىڭىز ءبىر جوبا جاساپ شىعىڭىزدار، سونان سوڭ، سول بويىنشا ورنالستىرايىن» دەپ ماعان سالماق سالعانداي بولدى، مەن ۇستىندە ماقۇل بولدىم.

جيىن اشىلارعا ەكى كۇن قالعاندا ايتىلعان جوبا دا دايىن بولىپ، اكىمنىڭ ماقۇلدىعىنان ءوتتى. ەرتەڭ جيىن دەگەن كۇنى ءشامىس قۇمار، ايتقالي وسپان، جۇمان ابىشتەر دە كەلدى. راقاڭدار كەلىپ، اۋداندىق قوناق ءۇيدىڭ ەكى بولمەلى ەڭ ءتاۋىر ۇيىنە ورنالاستى. راقاڭنىڭ كىشى ۇلى ەلشات، كەلىنشەگى كۇلدانالاردا كەلدى. ەرتەسى تۇسكە دەيىن ايماقتان، كورشى اۋدانداردان، اۋىلداردان كەلەتىن قوناقتاردى توستىق تا، تۇستەن كەيىن جيىن اشتىق. مەن، راقاڭنىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى جونىندە بايانداما جاسادىم. ايماقتىڭ ورىنباسار ءۋاليا (موڭعول) ايماق اتىنان قۇتتىقتاۋ ءسوزىن سويلەدى. ءشامىس جازۋشىلار قوعامى اتىنان ءسوز سويلەپ، راقاڭا شاپان جاپتى، سوڭىنان، ارقايسى اۋداندار، ءىشىنارا مەكەمەلەر، اۋىلدار، جەكەلەر جازۋشىعا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، سىي-سياپات كورسەتتى. كەشىندە قاۋكەن اكىم قوناق ءۇيدىڭ اسحاناسىنا داستارقان جايدىرىپ، ۇلكەن قوناعاسى بەردى. ونىڭ ارتى كونتسەرت نومىرلەرى مەن
بيگە ۇلاسىپ كەتتى.

ول ءتۇنى الىس-جاقىننان كەلگەن جاناشىرلارى راقاڭدى دا، اجەن اپايدى دا كوز ىلدىرمەدى. ول كىسىلەر ورنالاسقان ۇيلەر تاڭ اتقانشا دىر-دۋمانعا بولەندى. ەرتەسى بولاتىن قيمىلدى ءارى دەنساۋلىعىن ويلاپ، تاڭ سىزىل بەرە مەن راقاڭدى ءوز جاتاعىما ەرتىپ شىعىپ ەكى ساعاتتاي كوز ءىلدىردىم. اجەن اپاي كەلىنى مەن مەنىڭ قىزىم جاتقان جاتاققا بارىپ ازىراق تىنىعىپ الدى. ەكەۋىنىڭ دە قۋانىشىندا شەك جوق. اسىلىندە جيىن بولعان كۇنى كەشتە ۇلكەن قوناعاسى بەرۋ-كۇن تارتىبىندە دە، ءبىز جاساعان جوبادا دا جوق ەدى. ونى مەنىڭ قاسىمداعى ەكى جىگىت بىلەدى ەكەن. بىراق، قاۋكەن اكىم ولارعا ماعان ايتپاۋدى بۇيىرىپتى. سويتسەم، ول اكىمنىڭ ءوز ورنالستىرۋى ەكەن. ونىسىن مەن ۇلكەن ىسكەرلىككە، ازاماتتىققا، ونەرگە دەگەن ۇلكەن قۇرمەتكە بالادىم. ەرتەسى تاعى دا قاۋكەننىڭ تىكەلەي ورنالستىرۋى بويىنشا راقاڭنىڭ بالالىعى وتكەن ءبىر اۋىلعا باردىق. حالىق كوپ جينالىپتى، سويلەنبەگەن ءسوز، ايتىلماعان ءان، شەرتىلمەگەن كۇي قالمادى. اۋىل حالقى جازۋشىعا ات ءمىندىرىپ، اتان جەتەلەتىپ
قايتاردى. الدىنالا جاسالعان جوبا بويىنشا قيمىل ەكى كۇندە اياقتالۋى كەرەك ەدى. بىراق، ءبىز-سىرتتان بارعاندار 3-4 كۇن ايالداپ قالدىق. كۇندىزدە-تۇندە دە بىرىنەن كەيىن ءبىرى شاقىرعان ەل، كەتەر-كەتكەنشە قوناق ۇيدە تەگىن جاتتىق، قىدىرتاتىن كولىگىمىز، جول باستاۋشىلارىمىز تۇگەل اۋدان جاعىنان ورنالستىرىلىپ جاتقانىن ءبىلىپ جۇردىك. ارا-اراسىندا اكىمنىڭ ءوزى دە ۋاقىتىن ءبولىپ بىرگە بولدى. ءسويتىپ، ەكى كۇندىك جيىنىمىزدىڭ دىر-دۋى ءبىر اپتاعا سوزىلىپ بارىپ، جان-جاققا تاراعان ەدىك.

راقاڭ ومىرىندەگى ەڭ ماعىنالى، ەڭ قۋانىشتى كۇندەر سولاي ءوتىپ ەدى. ول دا قازىر ساعىنا ەسكە التىن تاريحقا اينالدى. مەنىڭ جاساعان ادامگەرشىلىگىمە، قولعابىسىما، اسىرەسە، ءوزى مەن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى وي-تولعامدارىما رازى بولعاندىعى ءۇشىن دە مىنگەن اتتارىنىڭ بىرەۋىن ماعان كولدەنەڭ تارتىپ ەدى. بىراق، مەن المادىم، «ءبۇل – مەنىڭ سىزگە مىندىرگەن اتىم بولسىن»! دەپ اتىنىڭ شىلبىرىن وزىنە ۇستاتىپ، اجەن اپايىمنىڭ كيدىرگەن شاپانىنا راقىمەتىمدى ايتىپ اتتانعان ەدىم. مەنىڭ بىلۋىمشە، راقاڭنىڭ شىعارماشىلىق تالقى جيىنى – تارباعاتاي تاريحىنداعى كوزى ءتىرى قالامگەرگە ء(تىپتى، وزگەدە كوزى ءتىرى ونەر ادامدارىنا) اشىلعان ءبىرىنشى رەتكى تالقى جيىنى ەدى. اتالعان جيىن سول ەرەكشەلىگىمەن دە تاريحي ءارى رەال ماڭىزعا يە بولعانىن بىلەمىز. سودان بەرى دە ۇلكەندى-كىشىلى تالاي-تالاي شىعارماشىلىق تالقى جيىندارى ءوتىپ كەلەدى. بىراق، ءبارىنىڭ باسى ءدوربىلجىننىڭ بيلىك باسىندا قاۋكەن باۋىرىمىز تۇرعان سول – 1994 جىلى تامىز ايىنان باستالاتىندىعىن قالاي ايتپاسقا؟! قاۋكەننىڭ قارتايعان شاعىندا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن، ساعىنىپ ەسىنە التىن ەلەۋلى ءبىر ەڭبەگى دە سول بولاتىن شىعار، بالكىم؟

راقاڭنىڭ ۇلكەن ۇلى – ازات كىشىرەك كەزىندە وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ اۋىرعان ەكەن. سودان قالعان زارداپ پا؟ سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ىشىندە كوبىرەك اۋىرعىشتاپ
ءجۇردى دە، اقىرى – سول وكپە اۋرۋىنان ءيىشوياندا قايتىس بولدى. ەلشات توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا جاسىرىن جۇرەك تالماسى ۇستاپ، تۇيىقسىز قايتىس بولدى. ءبىز – ايتقالي وسپان، جۇمان ءابىش، ورازقان اداسپاي تورتەۋىمىز ازاتتىڭ دا، ەلشاتتىڭ دا سوڭعى جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولدىق. ازات ومىردەن ۇيلەنە الماي ءوتتى، ەلشات ۇيلەنسەدە ارتىندا ۇرپاق قالمادى. ءوزى قايتىس بولارىنان بىرنەشە اي بۇرىن كەلىنشەگىنەن اجىراسىپ كەتكەنىن كەيىن ەستىدىك. بىراق، كەلىنشەگى راقاڭ وتباسىمەن وتە تاتۋ-ءتاتتى، سىيلاسىپ ءوتتى. ەلشاتتىڭ ءولىمى كەزىندە دە راقاڭ ءۇيىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ ءجۇردى. كەيىن، راقاڭنىڭ الدىنان ءوتىپ، اق باتاسىن، رازىلىعىن الىپ، باسقا بىرەۋمەن تۇرمىسقا شىقتى، تۇرمىستانۋ تويىنا راقاڭنىڭ ءوزى دە بارىپ قاتىناسىپ ەدى مارقۇم!

اۆتور ءسالي سادۋاقاس

راقاڭ مارقۇم كوزىنىڭ تىرىسىندە، اسىرەسە، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ەكى ۇلىنىڭ وزىنەن بۇرىن دۇنيەدەن وزعانىنا وزەگى ورتەنە كۇڭىرەنىپ «مەن ولگەن سوڭ ارتىمدا اتىمدى اتاپ ايات وقيتىن جوقشىم دا قالمايتىن بولدى عوي»... دەگەندى ايتا بەرۋشى ەدى. وندايدا، «الدىمەن الاڭسىز ءولىپ الىڭىزشى، ايات وقۋ دەگەندى سودان كەيىن كورمەيمىز بە» دەپ ازىلدەۋشى ەدىم مەن. ول سوزىمە كەيدە ءوزى دە كۇلىپ، تەز سەرگىپ كەتۋشى ەدى. مەنىڭ 2004 جىلى قايتىس بولعان قىزىم – سالتاناتتىڭ قابىرى مەن راقاڭنىڭ قابىرى قاتار ەكى رايوندا، قىزىمنىڭ باسىنا بارعان سايىن راقاڭادا بارىپ جۇرەمىن. بيىل دا شىلدەنىڭ 3-كۇنى سالتاناتپەن بىرگە راقاڭ، ومىكەڭدەردىڭ (ومارعازىنىڭ) باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتتىم... مارقۇمنىڭ ارۋاعى رازى بولعاي!

قادىرلى وقىرمانىم: وسىزامان قىتاي قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى ۋاكىلدەرىنىڭ ءبىرى، سوناۋ 1950 جىلدارى-اق پروزا جانرىندا ءوز بيىگىنە كوتەرىلگەن سارابدال جازۋشى، درامماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، زەرتتەرمەن، كومپوزيتور، قارت باسپاگەر، ساقا جۋرناليست راقاڭ – راحىمەتوللا اپشەۇلى قۋانوۆتىڭ ومىردەگى بولىمىس-ءبىتىمى، تاعدىرى، ءومىر جولى، كىسىلىك ەرەكشەلىكتەرى، وتباسىلىق جاعدايلارى جونىندە ءوز بىلگەندەرىمدى سىزدەرگە جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ وسى حيرونيكالىق ەسسەمدى جازدىم. اياۋلى اعامىزدىڭ 90 جىلدىعى اتسىز-اتاۋسىز ءوتىپ كەتپەسە ەكەن دەگەن دە ويىم بولدى، قىمباتتى ۋاقىتتارىڭىزدى سارىپ ەتىپ وقىپ شىققانىڭىزدا ايتىلعان جازبام وي-ساناڭىزعا «ە، بۇل دۇنيەگە راقاڭ – راحىمەتوللا اپشەۇلى دەگەن دە ءبىر ازامات اعا كەلىپ-كەتكەن ەدى-اۋ» دەيتىندەي ۇعىم قالىپتاستىرا السا، ءوزىمدى كوزدەگەن مارەمە
جەتتىم دەپ ەسەپتەگەن بولار ەدىم.

مارقۇمنىڭ جاتقان جەرى ءجاننات، توپىراعى تورقا بولعاي!

ءسالي سادۋاقاس، اقىن.

توتە جازۋدان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz