باسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز...

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

ءۇشىنشى ءبولىم

«قوبىز سارىنى» عىلىمي مونوگرافياسى – ماعاۋيننىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىنىڭ كورىنىسى ءھام سول اۆتورلىق سەنىمنىڭ قۇنارلى جەمىسى دە بولىپتى. الدىڭعى تاراۋدا شىعارماشىلىق ونەر يەلەرىنىڭ وزدەرىنە، ءوز تالانت كۇشىنە دەگەن سەنىمدەرىمەن بىرگە، كورىپكەلدىك قاسيەت تە بولادى دەپ ايتىپ، قادىر مىرزا ءالىنىڭ «جازمىشىنان» ءبىراز مىسالدار كەلتىرگەنبىز.

مەنىڭشە، كورىپكەلدىك – ىشكى تۇيسىك. ال، وسى ىشكى تۇيسىك كەز-كەلگەن ادامدا بار قاسيەت. بىراق، ول ءار كىمدە ارقالاي. بىرەۋدە از، بىرەۋدە كوپ. مىسالى: كوپتەگەن ادامدار ءوزىنىڭ بىردەڭەگە قۋاناتىنىن نە رەنجيتىنىن الدىن الا سەزەدى. بۇل – ىشكى تۇيسىك. وسى ايتىلعان ىشكى تۇيسىكتىڭ كەڭ تۇرپاتتى دامىعان ءتۇرى – كورىپكەلدىك. مۇمكىن... مۇنى دا ىشكى تۇيسىك دەرمىز. ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. قالاي دەسەك تە، جوعارىدا اتالعان بۇل ەرەكشەلىكتەر – ادام بويىنا اللا تاعالا سىيلاپ، انا سۇتىمەن بىرگە دارىعان ۇلكەن قاسيەت ەكەنى – انىق.

ايتپاعىمىز: كەڭ تۇرپاتتى ىشكى تۇيسىك، نە بولماسا كورىپكەلدىك دەپ اتاپ وتىرعان وسى قاسيەتتەر ماعاۋيندى دە اينالىپ وتپەپتى. ول ءوزىنىڭ 1996 جىلى جازعان «مەنىندە»: «اۆگۋست بۇلىگىنەن سوڭ يمپەريا ءبىر جولا ىدىرادى. جۇرتتا قالعان جالعىز ءوزىن سوۆەتتەر وداعى دەپ جاريالاي الماعان بەيشارا ۇكىمەتىڭ اقىر تۇبىندە تاۋەلسىزدىك تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 1991 جىل، 16 جەلتوقسان، كەشكى ساعات 7 بولاتىن. مەملەكەتتىك راديو، تەلەديدار كۇندەلىكتى، كاكىر-شۇكىر كوپ حاباردىڭ اراسىندا سەلقومسوق قىستىرا سالدى. كوكشەتاۋدا استىق جينالىپ ءبىتتى دەگەن اقپار الدىندا «قۋانىشتى حابار» دەگەن انىقتاما بەرىلۋشى ەدى، تىم قۇرىسا سونداي جورگەمى دە جوق. بۇل – كومپارتيا اسىراپ جەتكىزگەن كوسەمدەردىڭ كوزقاراسى بولاتىن. ولارعا تۇبىندە نەگە اپارىپ سوعارى بەلگىسىز ازاتتىق ەمەس، قالاي وتىرسا دا قارنى توياتىن قۇلدىق ءومىر قىمبات ەدى. ال،  حالىق قۋاندى. اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى، ەركىندىككە جەتتىك، قۇدايا ءتاۋبا دەستى. سول كەشتە ساناسى بار مىڭداعان قازاق شاڭىراعىندا جارىق جاندى. سەن دە قۋاندىڭ», – دەپ جازىپتى. (م. ماعاۋين «مەن» 8-بەت)

ءدال وسىنى ايتۋ ءۇشىن ەشقانداي كورىپكەلدىكتىڭ قاجەتى جوق. بۇل – تاريح! ءدال وسىلاي بولعانى جانە اقيقات!

كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى ون بەس رەسپۋبليكا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتتى.بۇرىنعى شەڭبەر ىشىندە ەڭ سوڭىندا رەسەي مەن قازاقستان قالدى. سودان ءبىر كۇنى رەسەي ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاسىن. قازاقستان الاپەس شىعىپ جۇرتتا قالدىرىپ كەتكەن ۇيدەي بولىپ، كەڭەستەر وداعىنىڭ ەسكى جۇرتىندا جالعىز قالدى. سودان سوڭ بارىپ، مارعاۋ قيمىلمەن، سەلقوس تۇردە، 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.

جازۋشى م. ماعاۋين ءوزىنىڭ عۇمىرباياندىق «مەن» رومان-ەسسەسىندە، حالقىمىز عاسىرلاپ كۇتكەن تاۋەلسىزدىكتى، تاۋەلسىزدىك بولعاندا دا، تاريحتا وتە سيرەك، اللانىڭ راحمان سىيىنداي بولىپ، بەيبىت تۇردە كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋداعى قازاقستان وكىمەتىنىڭ سول تۇستاعى قيمىل-قوزعالىسىن تاريحي شىندىق تۇرپاتتا، رەاليستىك سيپات نەگىزىندە سۋرەتتەگەن.

م. ماعاۋين جازعانداي، 1991 جىلدىڭ 18-21 اۆگۋست ارالىعىندا بولعان گكچپ (توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت) بۇلىگىنەن سوڭ كەڭەستەر وداعى ىدىراۋعا بەت الدى. قۇرامىندا ون بەس رەسپۋبليكا بار، الىپ تەرريتوريا يەسى – كەڭەستەر وداعى دەپ اتالاتىن بۇل مەملەكەت ەندى قالاي ءومىر سۇرمەك؟ – دەگەن سۇراق كۇن تارتىبىندە ءبىرىنشى تۇردى. سول تۇستا، كەڭەستەر وداعىندا كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلىعى جويىلىپ، كەڭەس وداعى ءبىرتۇتاس پرەزيدەنتتىك مەملەكەت بولامىز دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. ىلە-شالا كەڭەستەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى م. س. گورباچەۆ 1990 جىلى 15 مارتتا كەڭەستەر وداعىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ءدال وسى تۇستا موسكۆا قالاسىنىڭ مەرى بوريس ەلتسين مەن م. س. گورباچەۆ اراسىنداعى ساياسي تەكەتىرەس باستالدى. گورباچەۆ كەيبىر دەموكراتيالىق وزگەرىستەر ارقىلى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىن ساقتاپ قالعىسى كەلسە، ب. ەلتسين سول كەزدەگى ۋكراينا باسشىسى لەونيد كراۆچۋك، بەلورۋسيا باسشىسى س. شۋشكەۆيچ باستاعان توپ كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردى تاۋەلسىز مەملەكەت دەپ تانىپ، كەڭەس وداعىنىڭ ورنىنا تمد (تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى) ۇيىمىن قۇرايىق دەيدى.

1990 جىلدارداعى بەلورۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى ستانيسلاۆ شۋشكەۆيچ 2013 جىلى ۋكراينانىڭ بەلگىلى تەلەجۋرناليسى دميترو گوردونعا بەرگەن سۇحباتىندا: «1991 جىلى اۆگۋستتە بەلوۆەجەسك كونفەرەنتسياسىندا بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ ورنىنا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن (تمد) قۇرۋ باستى ماسەلە بولدى. كونفەرەنتسيا سسسر پرەزيدەنتى م. س. گورباچەۆتىڭ كەلىسىمىنەن تىس، بەلورۋسياداعى «بەلوۆەجەسكوە پۋششە» دەپ اتالاتىن ورمانداعى مەملەكەتتىك ساياجايدا وتۋگە ءتيىس بولاتىن. گورباچەۆتان قۇپيا تۇردە وتۋگە ءتيىستى بۇل كونفەرەنتسياعا ۋكراينادان – كراۆچۋك، رەسەيدەن – ەلتسين، قازاقستاننان – نازارباەۆ قاتىسۋعا ۋادە بەرگەن-ءدى. كراۆچۋك پەن ەلتسين كەلدى دە، نازارباەۆ كەلمەي كەشىگىپ جاتتى. مەن نازارباەۆقا تەلەفون سوعىپ، قاشان كەلەسىڭ؟ – دەگەنىمدە، ول: «قازىر سامولەتىمە جاعارماي قۇيىپ جاتىر، سودان سوڭ تىكە بەلورۋسياعا ۇشامىن»، – دەدى. بەلورۋسياعا ۇشىپ كەلمەك بولعان نازارباەۆ سامولەتىنە ارناپ، بەلورۋسيا قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارنايى «اۋە ءدالىزىن» جاسادى. بىراق، ول كەشىگىپ جاتتى. نازارباەۆ گورباچەۆقا كەتپەدى مە ەكەن دەپ ويىما كۇدىك كىرگەن مەن بىردەن گورباچەۆتىڭ كومەكشىسىنە تەلەفون شالىپ، گورباچەۆتى سۇراعانىمدا، ول: – گورباچەۆتا نازارباەۆ وتىر، – دەپ جاۋاپ بەردى»، – دەيدى. مىنە سولاي، نازارباەۆ ۋادە بەرىپ تۇرىپ، تمد قۇرۋ تۋرالى ءبىرىنشى بەلوۆەجسك كونفەرەنتسياسىنا كەلمەي قالعان.

ءجۋرناليستىڭ نازارباەۆ تمد قۇرۋعا نەگە قارسى بولدى؟ دەگەن سۇراعىنا س. شۋشكەۆيچ: – ول گورباچەۆتىڭ – سەنى سسسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتەمىن دەگەن ۋادەسىنە سەندى, – دەپ جاۋاپ بەرەدى. جۋرناليست: – سسسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولۋ كەرەك, – دەگەن سوزىنە س. شۋشكەۆيچ: – جوق، سسسر جوعارعى كەڭەسى, – دەدى.

مەنىڭشە، شۋشكەۆيچتىڭ سوزىنە تولىق سەنۋگە بولادى. سەبەبى، گورباچەۆ سسسر پرەزيدەنتى بولىپ سايلاناتىن 1990 جىلدىڭ 15 مارتىنان كەيىن نازارباەۆتى گورباچەۆتىڭ قاسىنان ءجيى كورۋگە بولاتىن. سول كەزەڭنىڭ وزىندە-اق، نازارباەۆ سسسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولادى ەكەن، –   دەگەن ءسوز، حالىق اراسىندا جەلدەي ەسىپ تۇردى.

نازارباەۆ سسسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى نە سسسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولا ما، ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە: نازارباەۆتىڭ سوڭعى مينۋتقا دەيىن سسسر-دىڭ قايتا قۇرىلاتىنىنا سەنۋىندە بولىپ وتىر.

كەڭەستەر وداعى – ەۋرازيا قۇرلىعىن تۇتاس الىپ جاتقان تەرريتوريا جونىنەن الەمدەگى ەڭ الىپ مەملەكەت بولاتىن. سول مەملەكەتتىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى – وتە ۇلكەن لاۋازىم. مىنە، وسى لاۋازىمعا قانداس باۋىرىمىز نازارباەۆ لايىق بولىپ شىعىپتى. ماسكەۋدە ۇلكەن قىزمەتكە ىلىنگەن رىسقۇلوۆتان كەيىنگى ەكىنشى قازاق – ءبىزدىڭ نازارباەۆ، – دەپ تالاي ادام سول ۋاقىتتا لەپىرىپ، ماقتانىپ تا ءجۇردى.

تاريحتىڭ سول كەزەڭىندەگى گورباچەۆ پەن نازارباەۆتىڭ «جىلى قارىم-قاتىناسى» مەن بەلورۋس باسشىسى س. شۋشكەۆيچتىڭ ۋكراينا تەلەجۋرناليسى د. گوردونعا بەرگەن سۇحباتىنداعى نازارباەۆ تۋرالى ايتقاندارىن ەسكە الا وتىرىپ; سسسر-دىڭ قايتا قۇرىلاتىنىنا سەنگەن نازارباەۆ پەن ونىڭ اينالاسى، كەڭەستەر وداعىنىڭ ەسكى جۇرتىندا جالعىز قازاقستان عانا قالعان سوڭ، امالدىڭ جوقتىعىنان ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى دەپ ويلاۋعا تولىق نەگىز بار.

قالاي دەسەك تە، 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جاريالانعان قازاقستان تاۋەلسىزدىگى – تالاي ادامعا امالدىڭ جوقتىعىنان جاريالانعان تاۋەلسىزدىك سەكىلدى بولىپ كورىنگەنى – انىق.      بۇل – تاريح، بولعان جاعداي!

سونىمەن تاۋەلسىزدىك جاريالاندى. سودان سوڭ «مەندە» ماعاۋين جازعانداي «... جۇرت ىرگەسىن بەكىتۋ، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ، مەملەكەتتىك سىپاتىمىزدى ايقىنداۋ... تاعى قانشاما كەزەگىمەن شەشىلەتىن، ورايىمەن جاسالاتىن يگىلىكتى جۇمىستار تۇرعان...» («مەن» 8-بەت)

الدىمىز نۇرلى بولاشاق، باراقات زامان دەپ تۇسىندىك. الىستاعى سول نۇرلى بولاشاققا ۇلكەن ۇمىتپەن قارادىق. ۇزاق قارادىق... شيرەك عاسىر...  مۇمكىن ودان دا كوپ...

ءدال وسى كەزەڭ تۋرالى م. ماعاۋين ءوزىنىڭ عۇمىرباياندىق ەسسە-رومانى «مەندە»: «ەكىنشى جىلى سەزدىك، ءۇشىنشى جىلى بىلدىك، ءتورتىنشى جىلى تۇڭىلدىك، بەسىنشى جىلى... ءولۋ عانا قالىپتى...»، – دەپ ءبىر-اق ءتۇيىپتى. (8 بەت، «مەن»).

مىنە، بۇل ناعىز كورىپكەلدىك بولاتىن!

جازۋشىنىڭ ۇلى ەدىگە معاۋيننىڭ كۋالىك ەتۋى بويىنشا، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» باتىس ەۋروپا، چەح رەسپۋبليكاسى، پراگا قالاسىندا 1996 جىلى جازىلعان. (م. ماعاۋين، «مەن». 605-بەت، الماتى، «قاعانات» 2002)

ياعني، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ بەس جىلدان كەيىن جازىلعان كىتابىندا: «باياعىدا ءبىز قۋانعان كۇنى قارا جامىلىپ ەدى، كەرىسىنشە بولۋعا ءتيىس ەكەن. جوق، ءبىز قۋانا بەرەيىك. بىراق، الداعى ۋاقىتتا جالماۋعا، توناۋعا، شاشۋعا، ساتۋعا... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەنىڭ اتا-بابامنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان، ساقتاعان بار بايلىعىن جەكە مۇددەسىنە پايدالانىپ، بۇكىل قازاق حالقىن قايىرشى كەبىنگە تۇسىرۋگە، اقىل-ەستەن ايىرىپ، ءبىر جولا توزدىرىپ جىبەرۋگە ەركىندىك العان بالشابەكتەر اۋلەتى ۇلان-اسىر توي جاساۋعا ءتيىس ەكەن. راس، ءدال سول كۇنى تويلاي المادى، بىراق، ودان بەرى ءار كۇنى توي بولىپ كەلەدى», – دەپ جازىپ، («مەن»، 9-بەت) تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قازاقستاننىڭ الداعى وتىز ءۇش جىلىن، بالكىم، ودان دا كوپ، الدا ءالى قانشا جىلعا سوزىلارى بەلگىسىز بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جاي-كۇيىن قالاي ءدال بولجاعان؟! وسىنى قالاي كورىپكەلدىك دەمەسسىز؟...

جالعانى جوق، ءدال بۇگىنگى كۇندەگى قازاقستاندى وسىدان وتىز ءۇش جىل، دالىرەك ايتساق جيىرما سەگىز جىل بۇرىن ماعاۋين ايتقانداي – توناپ جاتىر... جەپ جاتىر...توياتىن ەمەس! ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك:

2024 جىلدىڭ 15 مامىرىندا «ازاتتىق راديوسى» مەن «Abai.kz» پورتالى حالىقارالىق زەرتتەۋ-ساراپتاۋ ورتالىعى «وسي-سي-ارپي» سايتىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنگەن حالىقارالىق «ۆلاست» جۋرنالىنىڭ: «قازاقستان بيلىك وكىلدەرى دۋبايداعى جىلجىمايتىن مۇلىكتەرىن ايەل، بالا-شاعاسىنىڭ اتىنا راسىمدەگەن», – اتتى قۇجات ارقىلى دالەلدەنگەن رەسمي اقپاراتىن جاريالادى. بۇل اقپاراتتىق تىزىمدە جاريالانعان كىسى ەسىمدەرىنە قاراپ وتىرىپ، ءا، دەگەندە، قازاقستان ۇكىمەتى وتباسىلارىمەن بىرگە دۋبايعا كوشىپ كەلگەن بە؟ – دەپ ويلاپ قالعاندايسىڭ. سەبەبى، تىزىمدە جاريالانعان جىلجىمايتىن مۇلىك يەلەرىنىڭ بارلىعى دا حالىققا وتە تانىس، ەسىم-سويى رەسمي اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كۇندە ايتىلىپ جۇرگەن ۇكىمەت مۇشەلەرى نەمەسە ولاردىڭ ايەلدەرى نە بالالارى. بىرنەشە ءجۇز ميلليون دوللار تۇراتىن دۋبايداعى جىلجىمايتىن مۇلىك يەلەرىنىڭ ءتىزىمىن باستاپ تۇرعان بۇرىنعى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاس توقالى – اسەل قۇرمانباەۆا. ودان كەيىنگى ورىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ەكس-توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلليننىڭ ايەلى ۆەنەرا بايمىرزاەۆا، مەملەكەت مۇلكىن تالان-تاراجعا سالعان جەمقورلىعى ءۇشىن تۇرمەگە وتىرىپ شىققان قازاقستاننىڭ ەكس-پرەمەر ءمينيسترى سەرىك احمەتوۆتىڭ ۇلى دانيال احمەتوۆ. جوعارعى سوت توراعاسى بولعان قايرات ءماميدىڭ ۇلى اسقار جۇماعاليدىڭ شەشەسى دە دۋبايدان قۇنى بىرنەشە ميلليون دوللار تۇراتىن ءۇي ساتىپ العان.

بۇل تىزىمدە كىمدەر جوق دەيسىڭ؟...

ەكس-پرەمەر مينيستر دانيال احمەتوۆتىڭ ۇلى تالعات احمەتوۆ، قوستاناي، تۇركىستان وبلىستارىنىڭ اكىمى بولعان ومىرزاق شوكەەۆتىڭ اعاسى سەرىك ەستاي، ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ قۇداسى قۇلىباەۆتار، الماتى قالاسىنىڭ قازىرگى اكىمى ەربولات دوساي، نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى قايرات ساتىبالدى، الماتى وبلىسىنىڭ ەكس-اكىمى باتالوۆتىڭ ايەلى باعدا باتالوۆا، ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان ەرلان تۇرعىنباەۆتىڭ ۇلى مارلەن تۇرعىنباەۆ... مىنە، وسىلاي كەتە بەرەدى...

بۇل تەك بەر جاعى عانا. بۇرىنعى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ونىڭ وتباسىنا تيەسىلى ۇلت نەسىبەسىنەن ۇرلانعان ميللياردتاعان دوللار تۇراتىن بايلىعىن ءبىز بۇل جەردە ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىز جوق.

«وسي-سي-ارپي» سايتىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنگە حالىقارالىق «ۆلاست» جۋرنالىندا جاريالانعان دۋبايدا جىلجىمايتىن مۇلكى بار قازاقستان بيلىك وكىلدەرىنىڭ تىزىمىندە  حالىق سەنىم ءبىلدىرىپ سايلاعان بۇرىنعى ەلباسى-پرەزيدەنتتىڭ كەيىنگى جاس توقالىنان باستاپ، ەكس-مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر مەن ونىڭ وتباسىلارى. ولار مەملەكەتتىك قىزمەتتى – ۇرلاۋعا، توناۋعا بەرىلگەن شەكسىز كەپىلدىك ءھام مۇمكىندىك دەپ تۇسىنگەن سەكىلدى.

ۇلت الدىنداعى مىندەت، قارىز بەن پارىزدى بىلاي قويعاندا بۇدان وتكەن قانداي كۇنا مەن قىلمىس بولۋى مۇمكىن؟... مۇندايدى قازاق: «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن»، – دەپ ءبىر-اق قايىرعان. ءبىر انىق: كۇللى حالىققا ورتاق ۇلتتىق بايلىقتى توناپ، ۇرلاپ، از جىلدا ميللياردتاعان دوللار تۇراتىن بايلىققا يە بولىپ جاتقان جەكە تۇلعالار مەن وتباسىلار – كەشەگى بالشابەكتەر مەكەنى كەڭەستەر وداعى شەكپەنىنەن شىققان مەملەكەتتەر مەن الەمدەگى اۆتوريتارلى-ديكتاتۋرالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتەردە عانا بار.

ايتپاعىمىز: وسىدان جيىرما سەگىز جىل بۇرىن جازۋشىنىڭ «مەنىندە» ايتىلعان: «الداعى ۋاقىتتا جالماۋعا، توناۋعا، شاشۋعا، ساتۋعا... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەنىڭ اتا-بابامنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان، ساقتاعان بار بايلىعىن جەكە مۇددەسىنە پايدالانعانداردىڭ... ءار كۇنى توي بولىپ كەلەدى»، – دەگەن ماعاۋين ءسوزى، كورىپكەل-اۋليەنىڭ ءسوزى بولىپ شىعىپتى. مۇنى قالاي جوققا شىعارارسىڭ.

جازۋشى ءوزىنىڭ عۇمىرباياندىق مەمۋارىندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدى دا بىرەر سوزبەن تاماشا تۇجىرىمداپ وتكەن. ول بىلاي دەيدى: «تى چتو، پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي؟ – سەن نەمەنە، سوۆەت وكىمەتىنە قارسىمىسىڭ؟» قانداي اۋىزدى بولماسىن جاباتىن، قانداي كەۋدەنى بولماسىن باساتىن وسىنداي ءسوز بار ەدى. «سەن نەمەنە، تاۋەلسىزدىككە قارسىمىسىڭ؟» مۇنداي دوڭايبات ساۋال جوق. بايىرعى بالشابەكتەر كوممۋنيزم ۇرانىن جامىلاتىن ەدى. بۇگىنگى بالشابەكتەر ەشقانداي جامىلعىسىز-اق ويىنا كەلگەنىن ىستەي بەرەدى. بىراق جاڭاعى، بولماعان ساۋالدىڭ ءاربىر كوڭىلدە تۇرعان دايىن جاۋابى بار. مەن تاۋەلسىزدىككە قارسى ەمەسپىن دەيدى. مەن جاقتايمىن دەيدى. سوندىقتان ۇكىمەتىمنىڭ ساياساتىنا كۇمان بىلدىرسەم... وندا... ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە كولەڭكە تۇسىرگەن بولام. جاساپ جاتىر، جوندەپ ۇلگەرمەي جاتىر، جوندەپ جاتىر، وڭداپ ۇلگەرمەي جاتىر... ونسىز دا توڭىرەگىڭ تولعان جاۋ، ەتەكتەن العانداي بولمايىق دەيدى. بۇل – ەڭ ءتاۋىر دەگەن زيالىڭىزدىڭ پىكىرى. ال كوپشىلىك قاۋىم ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ ايتقانىنا كونىپ ۇيرەنگەن. ال ۇكىمەتىڭ مەن پارتياڭ قازاق بولىپ تۋعان جاننىڭ ءبارىن دوراق دەپ ەسەپتەيدى» («مەن»، 9-بەت)

اۆتور وتە دۇرىس كورسەتكەن: «بۇگىنگى بالشابەكتەر ەشقانداي جامىلعىسىز-اق ويىنا كەلگەنىن ىستەي بەرەدى». بۇعان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىمىز، بۇگىنگى مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقى – وزدەرىنىڭ تاريحي مىندەتىن تەرەڭ تۇسىنە الماي كىنالى بوپ وتىرعان جاعدايى بار. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاقتا «ارزاننىڭ جىلىگى تاتىماس»، - دەگەن ءسوز بار. تۇسىنە بىلگەن ادامعا ماعىناسى اسا تەرەڭ ءسوز. اللانىڭ راحمان سىيىنداي بوپ، اتا-بابامىز عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىك – اسپاننان تۇسكەندەي، شۇعىل تۇردە، بەيبىت جولمەن تەز كەلدى. سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىك كوبىمىزگە «ارزاننىڭ جىلىگى» بولىپ كورىنەتىن سەكىلدى. اناۋ ۋكراينا سەكىلدى ءوز تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن كەۋدەمىزدى وققا توسەپ، قان جۇتقاندا، بالكىم، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باسقاشا باعالاعان بولار ما ەدىك، الدە، قايتەر ەدىك؟...

يادرولىق قارۋ يەسى، الەمدەگى ەڭ مىقتى ەكى مەملەكەتتىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن كەڭەستەر وداعى اياق استىنان، كارتوننان جاسالعان ۇيشىكتەي بولىپ، ءبولىنىپ-ءبولىنىپ قۇلاپ ءتۇستى دە، كسسرو قۇرامىنداعى ون بەس رەسپۋبليكا – ون بەس تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ شىعا كەلدى. بۇلاي بولادى ەكەن دەپ ەشكىم دە كۇتكەن جوق. اقيقاتىن ايتار بولساق: سول تۇستاعى قازاق قوعامى دا، ۇكىمەت تە، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ، ال مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقى بولسا، بويىنا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار جيناقتاعان تاۋەلسىز ۇلت رەتىندە ەركىن ءومىر سۇرۋگە دايىن ەمەس ەدى. ۇشىنشىدەن، مەملەكەتىمىزدە حاننىڭ ءوزى جەكە بيلىك جۇرگىزىپ، ءبىر تايپا ەلدى جالعىز اقساقال باسقارىپ، ونىڭ اق دەگەنىن – العىس، قارا دەگەنىن – قارعىس دەپ قابىلدايتىن قازاق قوعامى، جالعىز ادام بيلىك جۇرگىزىپ، جوعارىداعىلار نە ايتسا سونى مۇلتىكسىز ورىندايتىن اۆتوريتارلى جۇيەگە بەيىم قوعام بولاتىن. وسىنداي اۆتوريتارلى جۇيەگە بەيىم قازاق قوعامىن جەتپىس جىل بويى «كوممۋنيستىك ديكتاتۋرا» باسقارعاندىقتان، جوعارىدان كەلگەن الدەقانداي پارمەن مەن بۇيرىقتار ساراپتاۋ، تالقىلاۋدان تىس – مۇلتىكسىز ورىندالىپ جاتاتىن.

ءدال وسىنداي قوعامدىق احۋال مەن الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ىشكى قاتىناستاردى جەتە تۇسىنگەن بيلىك باسىنداعى بۇگىنگى بالشابەكتەر، وزدەرى قولدان جاساعان پارلامەنت ارقىلى، اتا زاڭىمىز – مەملەكەتتىك كونستيتۋتسيامىزدى قالاۋىنشا وزگەرتىپ، وزدەرىنە ىڭعايلى زاڭ شىعارا وتىرىپ، كۇللى ۇلتقا ورتاق بايلىعىمىزدى ءوز جەكە مۇددەلەرىنە پايدالانىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ باقتى.

اۆتوردىڭ: «كوپشىلىك قاۋىم ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ ايتقانىنا كونىپ ۇيرەنگەن. ال، ۇكىمەت پەن پارتياڭ قازاق بولىپ تۋعان جاننىڭ ءبارىن «دوراق» دەپ ەسەپتەيدى»، - دەگەندەگى «ۇكىمەت پەن پارتيا» بۇرىنعى كوممۋنيستىك جۇيە عانا ەمەس، ول – بۇگىنگى بيلىك! ادىلەتسىز وتكەن سايلاۋ ناتيجەسىندە، وزدەرىنە ىڭعايلى ەتىپ جاساقتاپ العان پارلامەنت ارقىلى، اتا زاڭىمىزدى قالاۋىنشا وزگەرتە بەرەتىن بۇگىنگى بيلىكتىڭ حالىقتى «دوراق» دەپ ەسەپتەيتىنى ەشكىمگە دە جاسىرىن سىر ەمەس.

ال ەندى، ەلدىڭ ەرتەڭى مەن ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلايدى دەيتىن زيالى قاۋىم – تابيعاتىنان قورقاق ءھام ەكىجۇزدى. مەن بۇل جەردە جالپى زيالى قاۋىمعا ءتان تابيعي ەرەكشەلىكتەرگە توقتالىپ وتىرمىن. بولماسا، ولاردىڭ ىشىندە ارا-كىدىك بولسا دا ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن قايراتكەرلەر قاي زاماندا دا مولىنان ۇشىراسىپ وتىرعان. اقىلدى ءارى كوپ وقىعان زيالىلار وزدەرىنىڭ قورقاقتىعىن جاسىرۋ ءۇشىن: «...جاساپ جاتىر، جوندەپ جاتىر... وڭداپ ۇلگەرمەي جاتىر... ونسىز دا توڭىرەك تولعان جاۋ، ەتەكتەن العانداي بولمايىق»، - دەپ كولگىرسيدى. جازۋشى ءوز قورقاقتىعىن سۇلۋ سوزبەن بۇركەمەلەگەن زيالىلاردىڭ پسيحولوگيالىق جاي-كۇيىن سۋرەتتەۋدە، ايتارى جوق – ءدال وندىققا تيگىزگەن. ال، بۇگىنگى تاڭداعى «ۇلت زيالىسى» دارەجەسىندەگى كەيبىر اعالارىمىزدىڭ ەكىجۇزدىلىگىن دالەلدەپ، ءسوز شىعاسى ەتۋ – باسى ارتىق جۇمىس. كەيبىر «زيالىلارىمىزدىڭ» نازارباەۆ بيلىك باسىندا تۇرعان كەزىندە نازارباەۆ تۋراسىندا ايتقان سوزدەرىمەن، نازارباەۆ بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىنگى سوزدەرىن ءدال قازىر سالىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى – مەن ءۇشىن وتە جيىركەنىشتى.

م.ماعاۋين ءوزىنىڭ عۇمىرباياندىق ەسسە-رومانى «مەندە» بۇگىنگى تاڭداعى قازاق زيالىلارى مەن قازاق قوعامىنىڭ جاي-كۇيىن پۋبليتسيستيكالىق ستيلدە، از سوزگە كوپ ماعىنا ۇستەي وتىرىپ، ەكى-اق ابزاتسقا سىيعىزىپتى. ءبىز مۇنى جازۋشى تالانتىنىڭ جاڭا قىرىن ايعاقتايتىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىك دەپ باعالادىق. «زيالىلار» دەگەننەن ەسكە ءتۇسىپ وتىر، كەشە جاڭاوزەن «قاندىوزەنگە» اينالىپ، كۇللى قازاق زيالىلارى اۋزىنا «قۇم تولتىرىپ وتىرعاندا» جالعىز ماعاۋين «وق اتىلدى» دەپ، جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ بار شىندىعىن كۇللى الەمگە پاش ەتتى. بۇل – ماعاۋيندى ماقتاۋ ەمەس،بالكىم... ماعاۋينمەن ماقتانۋ...

م.ماعاۋيننىڭ «مەنى» كوركەم شىعارما ەمەس. مۇندا جازۋشى ويىنان جيناقتالىپ جاسالىنعان كوركەم وبرازدار مەن وقيعالار جۇيەسى جوق. جازۋشى ءوز داۋىرىندە كورىپ-بىلگەنىن، ومىردەن سەزىپ تۇيگەنى مەن ءوز باسىنان وتكىزگەن وقيعالاردى – وزىندىك كوزقاراس ارقىلى سۋرەتتەي وتىرىپ، «ەسسە ستيلىندە» وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپتى. ارا-كىدىك اتى اتالىپ قالاتىن كەيىپكەرلەر تۇگەلىمەن ومىردە بولعان «تاريحي تۇلعالار». سول «تاريحي تۇلعالار» جازۋشى شىعارماسىندا ءوز ەسىمدەرىمەن اتالىپتى. سوندىقتان دا، م.ماعاۋيننىڭ «مەنى» جانرلىق ەرەكشەلىگى جونىنەن «ەسسە ستيلىندەگى» عۇمىرباياندىق رومان دەيمىز. اۆتور بولعان وقيعا مەن ويلاعان ويىن ءوزىنىڭ قالىپتاسقان جەكە كوزقاراسى ارقىلى سۋرەتتەيدى. ءبىز مۇنى «ەسسە ستيلىندەگى» عۇمىرباياندىق رومانىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى دەپ باعالادىق.

بايقاعانىمىز: جازۋشى كەڭەس وكىمەتىن جەك كورەدى. جاي عانا جەك كورمەيدى، وتە جەك كورەدى.

1998 جىلدىڭ 8 قاڭتار كۇنى، الماتى قالاسىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەت اكادەمياسىنداعى كەزدەسۋدە: «بىزدە اسكەري پوليتسيالىق مەملەكەت بولدى. دۇمشە مەملەكەت بولدى. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قۇداي اتقان مەملەكەت سوۆەت وداعى بولدى», - دەپتى. (م.ماعاۋين. شىعارمالار جيناعى. 13 – توم. 366-بەت. الماتى، «قاعانات» - 2002)

جازۋشى تىلىمەن ايتقاندا، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قۇداي اتقان مەملەكەت سوۆەت وداعى تۋرالى م.ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەنىندەگى» مونولوگىندا: «سەنىڭ ەڭ سوڭعى سەرپىنىڭ – سوۆەتتىك يمپەريانىڭ تۇبىنە جەتكەن اۆگۋست بۇلىگىنەن ءۇش كۇن بۇرىن جارىققا شىققان «سارى قازاق» بولىپتى. كەيىپكەردىڭ زامانعا ايتقان كەرەز سوزىمەن بىتەتىن ەدى عوي: «قارعىس! قارىس اتسىن! كورىڭدە وكىر! قان جالداپ تۋدىڭ، قانعا تۇنشىعىپ ءول! ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قارالى، ەڭ قاپاس، زۇلامات زامان، حالىقتاردىڭ قارعىسى اتسىن سەنى». سودان سوڭ: «بۇل سوزدەر حح عاسىردا بارىنان تۇگەل ايرىلعان ەڭ باقىتسىز قاۋىم – الاش جۇرتىنىڭ اۋزىندا تابيعي ءارى ءزىلدى ەستىلەدى ەكەن»، - دەپ تۇيىندەپسىڭ. (م.ماعاۋين. «مەن» 7-بەت)

مونولوگتىڭ جوعارعى تۇسىن كەيىپكەر ءسوزى دەسەك تە، سوڭعى ءتۇيىن ءسوز – جازۋشى ويى. اۆتوردىڭ كەڭەس وداعى تۋرالى ايتقان مەملەكەتتىك قىزمەت اكادەمياسىنداعى ءسوزىن دە، «مەندە» ايتىلاتىن جازۋشى مونولوگىنداعى اۆتورلىق ويدى دا جوققا شىعارمايمىز. دەي تۇرعانمەن، جازۋشى مونولوگىندا ايتىلعانداي، قازاق حالقى حح عاسىردا بارىنان تۇگەل ايرىلعان ەڭ باقىتسىز حالىق پا؟

ءيا، بىزدە اسكەري-پوليتسيالىق مەملەكەت بولدى. باسقاشا ويلايتىنداردىڭ ءبارى مەملەكەتتىك كۇشتىك قۇرىلىمدارىنىڭ كورىنبەيتىن باقىلاۋىندا ەدى. تسەنزۋرا. وي ەركىندىگى، ءسوز، ءباسپاسوز بوستاندىعى مۇلدەم بولعان جوق. شىعارماشىلىق ءھام قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا جازىلعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەر تۇگەلىمەن مەملەكەتتىك تسەنزۋرانىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا رۋحاني ەزگى.

وي ەركىندىگى – تەك كوممۋنيستىك يدەولوگيا باعىتىندا عانا بولدى. ءسوز بوستاندىعى رەتىندەگى وسى كىشكەنە عانا ەركىندىكتى  پايدالانعىسى كەلگەن ادامدار، «كوممۋنيستيىك ءوزارا سىن» دەگەن جەلەۋمەن ءبىرىن-ءبىرى اياماي سىناپ جاتتى. «كوممۋنيستىك تۇرعىداعى» سىندا ادامنىڭ جەكە نامىسى مەن قۇقىعىنىڭ تاپتالۋى – قالىپتى جاعداي بولاتىن. مۇنىڭ سوڭى جوعارىعا جازىلعان ارىزعا ۇلاساتىن. كەيدە ويلايمىن، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ «كوممۋنيستىك سىنى» ۇلتىمىزدى ارىز جازعىش، ارىزقوي بولۋعا ۇيرەتىپ كەتتى مە؟ – دەپ.

ءۇشىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى

جالعاسى بار

نۇرعالي ماحان

Abai.kz