بۇل ماقالانىڭ جازىلۋىنا الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان ءمولدىر باقىت ەسىمدى ءجۋرناليستىڭ «سوڭعى 10 جىلدا شقو-دا 30 اۋىل جويىلعان» دەگەن جازباسى تۇرتكى بولدى.

ءمولدىردىڭ كەلتىرگەن دەرەگى تەك قانا شىعىس قازاقستان وبلىسىنا عانا قاتىستى ەكەن، ءارى، بۇل اۋىلداردىڭ سوڭعى ون جىلدا جويىلعانىن جازىپتى. ناقتىسىندا:

- 2014 جىلى – 8 اۋىل: ونىڭ ىشىندە، كاتونقاراعاي اۋدانىندا 1 اۋىل: تالدى; كۇرشىم اۋدانىندا 2 اۋىل: مايتەرەك، قاراعايلىبۇلاق; شەمونايحا اۋدانىندا 5 اۋىل: مويسەەۆكا، ترەحگورنوە، زاۋبا، قازاقستان بەكەتى، فەستيۆالنايا ستانتسياسى.

- 2017 جىلى: كۇرشىم اۋدانىندا 4 اۋىل: مويىلدى، ماتاباي، توسقايىن، شيرىكاياق.

- 2018 جىلى 4 اۋىل: ونىڭ ىشىندە، گلۋبوكوە اۋدانىندا 2 اۋىل: قىزىل جارىق، ۆولچيحا; كاتونقاراعاي اۋدانىندا 2 اۋىل: ۋليانوۆكا، مارالدى.

- 2019 جىلى 10 اۋىل، ونىڭ ىشىندە، كۇرشىم اۋدانىندا 5 اۋىل: التاي، دىنگەك، جىلىتاۋ، قارابۇلاق، تەنتەك; ۇلان اۋدانىندا 2 اۋىل: اقجارتاس، قىزىلسۋ; التاي اۋدانىندا 2 اۋىل: بەدارەۆكا، كوگىلدىر بۇعاز; شەمونايحا اۋدانىندا 1 اۋىل: سادوۆوە.

- 2020 جىلى زايسان اۋدانىندا 4 اۋىل: جاڭاباز، تالدى، سارىتۇمسىق، سارشي.

ءبىر جىلدا 78 اۋىل تاراتىلدى

ودان ءارى، ىزدەستىرە كەلە تاعى ءبىراز دەرەكتى تاپتىق:

«2024 جىلعى 1 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا، قازاقستاندا 6 208 اۋىل بار. ۇلتتىق ستاتيستيكالىق بيۋروسىنىڭ حابارلاۋىنشا، بۇل 2023 جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 78-گە از»، – دەپ حابارلايدى باق.

تاراتىلعان 78 ەلدى مەكەننىڭ 50-ءى تۇركىستان جانە قوستاناي وبلىستارىنا تيەسىلى. قالعان 28 اۋىل الماتى، شىعىس قازاقستان،اباي جانە قاراعاندى وبلىستارىندا تاراتىلدى.

2024 جىلعى 1 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا، قازاقستاندا 17 وبلىس، 192 اۋدان، 90 قالا، ونىڭ ىشىندە 3 رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا تىركەلگەن. سونداي-اق ەلىمىزدە 29 اۋىل، 2 165 اۋىلدىق وكرۋگ پەن 6 208 اۋىل بار.

1 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا، حالىق سانى 20 159 707-عا جەتتى. قالادا 12 573 367 ادام بولسا، اۋىلدىق جەردە 7 586 070 ادام تۇرىپ جاتىر.

ءوز كۇنىن ءوزى كورگەن اۋىل

ادەتتە، «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ» جاتقانداردىڭ ەڭسەسىن ەشكىم دە باسا المايدى... قالاي باسادى، نە زاتىم ءوتىپ كەتتى دەپ باسادى؟ ياعني، قاي جەردە بولماسىن، تىپ‑تىنىش، ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جاتقان ادام ەشكىمگە تاۋەلسىز بولۋى دا زاڭدى ەمەس پە؟

ءيا، بۇل ءسوز جۇزىندە سولاي. الايدا، ءىس جۇزىندە «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جاتقان» اۋىل ادامى ەشقاشان تاۋەلسىز بولعان ەمەس. ولاردىڭ ەڭبەگىن ءبارى قاناۋعا تىرىسادى: ۇكىمەتتەن باستاپ، جىلتىڭباي دەلدالدارعا دەيىن! ولاردىڭ قانشاما تەر توگىپ وسىرگەن جەمىسىن، وندىرگەن ەتى مەن ءسۇتىن، قۇرتى مەن مايىن وتە ارزانعا الىپ، وزدەرى ونى قىمباتقا ساتىپ – دەلدالداردىڭ شىلقي بايىپ وتىرعانى راس.

...ال اۋىلدا جۇرتتىڭ كوبىن «ءوز كۇنىن ءوزى كورۋشىلەر»، ياعني، «تاۋەلسىز جاندار» بولعان سوڭ، ولاردىڭ قۇقىن قورعايتىن، ولاردىڭ ەڭبەگىن باعلاتىن بيلىك تە قاۋقارسىزدىق تانىتۋدا. دەگەنمەن، اۋىلدا دا بيۋدجەتتەن جالاقى الاتىندار ءومىر سۇرەدى، ولار: مۇعالىمدەر، اكىمشىلىك شەنەۋنىكتەرى مەن سالا ماماندارى. مىنە، جوعارىدا ءبىز اتقان «تاۋەلسىز اۋىل ادامدارىنا» بار قىسىم وسى جۇيە ارقىلى جۇزەگە اسادى...

ماسەلەن، قازىرگى زاڭنامالار بويىنشا، اۋىل اكىمدەرىن تاعايىنداۋ سايلانبالى جۇيەگە كوشكەنى بەلگىلى. اۋىل ءۇشىن بۇل ۇلكەن جاڭالىق بولدى، سەبەبى، اۋىلدىقتار بۇرىن سوڭدى «ءوز اۋىلدارىن دامىتۋ باعدارلاماسى» دەگەندى تۇسىندە دە كورمەگەن ەدى. بۇل جولى ءاربىر اكىمدىككە ۇمىتكەر زاڭ بويىنشا وسىنداي باعدارلامالاردى جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق، ول باعدارلامالار ورىندالىپ جاتىر ما؟ ازىرگە ولاي دەۋگە كەلمەيدى...

سايلاۋ ناتيجەسىندە كوپ جەردە بۇرىنعى اكىمدەر وزدەرىنىڭ «تاعىن» ساقتاپ قالدى. بۇل، ارينە، وسىعان دەيىن اۋىلدى شەكسىز بيلەپ‑توستەگەن اۋدان، ودان قالدى – وبلىس اكىمشىلىكتەرىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن، سولاردىڭ نۇسقاۋىمەن جۇزەگە استى. ءسويتىپ، سايلاۋدىڭ اتى بولماسا، زاتى سول باياعى «اكىمشىلدىك‑امىرشىلدىك» جۇيەدە قالىپ قويدى. ول جۇيەمەن «بىرگە بىتىسكەن سىبايلاسقان جەمقورلىق» تا (سيام ەگىزدەرى سياقتى) ءوڭىن وزگەرتىپ ءوز ورنىندا قالدى.

وسى – نەگىزى سايلانبالى وڭ ۇمتىلىسقا قاراماستان ‑ اۋىلداعى حالىقتىڭ كوبىنىڭ «ءوز كۇنىن كورمەك» تۇگىلى، ءوز قولى اۋزىنا جەتپەي جاتىر: ۇلكەندەرى - نەمەرەلەرىن باعىپ وتىرسا، بالالارىنىڭ دەنى سىرتتا - شاباشكادا. تابىستارى تۇراقسىز – بىدە بار، بىردە جوق... سوندىقتان ولارعا «قاي اكىم»، ياعني، «سايلانبالى» نە «تاعايىندالعان» بولعانى ماڭىزدى ەمەس – ولار تەك «تىنىشتىق بولسىن» دەيدى...

بىراق، قازىر اۋىل ادامدارى دا ويانا باستادى: ولار ءوز اكىمدەرىنە تالاپ قويۋدى جانە اكىمدەرىمەن بىرلەسە جۇمىس جاساۋدى ۇيرەنۋدە. سەبەبى، اۋداندىق دەڭگەيدە «اۋىل ماسەلەسى» ەمەس، «قىزمەت ماسەلەسى» (قىزمەت-بيزنەس) الدىڭعى قاتارعا شىعاتىنىن، اۋدان اۋىلدىڭ ماسەلەسىن شەشپەيتىنىن، تىپتەن، كەي جاعدايدا اۋىلعا كەدەرگى بولىپ وتىرعانىن اۋىلدىقتار دا تۇسىنە باستاعان سىڭايلى... مىسالى، اۋداندا «جەر كوميتەتى» دەگەن بار. سونىڭ تۇككە قاجەتى جوق سياقتى. ولاردىڭ بارلىق فۋنكتسياسىن وبلىستىق ورتالىقتاندىرىلعان جالعىز مەكەمە تابىستى اتقارا الار ەدى. ول جەرگىلىكتى اۋدان اكىمدەردىڭ جەردى ساۋدالاۋىنا، ونى كولەڭكەلى تابىس كوزىنە اينالدىرۋىنا توسقاۋىل بولار ەدى.

سوندىقتان «قىزىل ءسوز» اۋىلدان ەمەس، اۋداننان باستالىپ جاتىر. كوررۋپتسيانىڭ «تۇرتكىلەر» دە سول دەڭگەيدەن باستاۋ الۋدا! ءارى قاراي - ايتپاسا دا تۇسىنىكتى... ال اۋدان اكىمدەرى جەرگىلىكتى جەكە كاسىپكەرلەردىڭ اشقان ءوندىرىسىن جالاۋلاتىپ، جوعارىعا ەسەپ بەرىپ جۇرگەننەن اسا الماۋدا. سول سەبەپتى، اۋىل حالقى ءالى دە جۇمىسسىز – جان جاقتا قاڭعىپ «شاباشكالاتىپ» ءجۇر. ەندەشە، شىن مانىسىندە، اۋداندىق باسقارۋ جۇيەسى (اكىمشىلىك) بۇگىندە اۋىلدىڭ دامۋىنا تورموز بولۋعا اينالدى دەسە بولادى...

ال، كاسىپكەرلىك پەن حالىقتىڭ ىسكەرلىگىنە ۇيتقى بولىپ جۇرگەن اكىمدەر - ىلۋدە بىرەۋ عانا! ولار نەگە از؟ بۇل، ەندى، باسقا ماسەلە!... بۇل مەنىڭ اۋىلمەن ارالاسا باستاعالى بەرگى باقىلاعانىم. وتىرىك بولسا، ايتىڭىزدار، ايىبى جوق ‑ 7,5 ميلليون حالىقتىڭ تاعدىرى تۇر مۇندا!

اۋىلدا بولاشاق بار ما؟

ءسوز سوڭىندا، وسى ماقالانىڭ تاقىرىبىنا قاتىستى اڭگىمەلەي كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. اۋەلى «اۋىلدىڭ بولاشاعى بار ما؟» دەگەن ريتوريكالىق سۇراقتى تاقىرىپ ەتسەم دەپ ويلادىم. ول ۇنامادى. سەبەبى، اۋىلسىز مەملەكەتتى كوزگە ەلەستەتۋ قيىن. ءسويتىپ، «اۋىلدا بولاشاق بار، ءارى، بولۋى ءتيىس» دەپ ‑ ول تاقىرىپتان باس تارتتىم...

وسىلاي اناۋ‑مىناۋدى تەرمەلەپ وتىرعاندا Abai.kz رەداكتورى نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى «ءوشىپ جاتىر اۋىلدار، كوشىپ جاتىر اۋىلدار...» دەگەن، فيلوسوفيالىق ءھام ليريكالىق پافوستاعى تاقىرىپتى جىبەرىپتى. ەندى، ويلانايىن... اۋىلدار ءوشىپ جاتىر... ول قانشاما ادامنىڭ تاعدىرىن تاس‑تالقان ەتۋدە، ۇمىتتەرىن ۇزۋدە – مۇندا قانداي ليريكا، قانداي فيلوسوفيا بولۋى مۇمكىن؟ بىراق، سوڭىنان، بايسالدى ويعا كەلە – «بۇل، مۇمكىن، ءومىردىڭ ۇلى زاڭى بولار» دەگەن تۇيىنگە كەلدىم. تاريحقا ۇڭىلسەك، قانشاما قالالاردىڭ ءوزى جوق بولىپ، تاريح قويناۋىندا ۇيىندىلەرى قالعانىن كورەمىز... ولاردىڭ ءبىرى – سوعىستىڭ زۇلماتى، ءبىرى – پاتشالار مەن حانداردىڭ ەسسىزدىگىنەن، ءبىرى – تابيعي كاتاكليزمدەردىڭ (اپاتتىڭ) قۇربانى...

ەندى ءبىر قىرىنان ويلاساڭىز ‑ ولاردىڭ ءبارى ءوز ەركىمەن «جوق بولايىق» دەمەگەن بولار دەسە بولادى... ەندەشە، قانشاما جىل تىرباڭداپ‑تىرنەكتەپ قۇرعان ءوز اۋىلىن بۇگىندە – «اسپان اشىق، اي جارىقتا» ‑ «ءوز ەركىمەن جوق ەتۋگە» ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءداتى باردى دەپ كىم ايتا الادى؟ ولاي ايتقان ادامدى سول اۋىلدا زيراتى قالعان اتا‑بابا ارۋاعى كەشىرە مە؟ ولاي بولسا، ونىڭ بار زاۋالى – «وسى اۋىلداردى ۇستاپ ءتۇرا الماعان، ونى دامىتا الماعان، وعان جاعداي جاساي الماعان»، بىراق، «اۋىلدىڭ تاعدىرىن شەشەمىز» دەگەن ءوزىمىزدىڭ باسشى‑قوسشىدا ما دەگەن ويعا قالادى ەكەنسىڭ...

ءيا، سونىمەن نۇرگەلدى ۇسىنعان تاقىرىپ ءوتتى. نەگە دەسەڭىز، قازاقتا «ءۇمىتسىز – شايتان» دەگەن ءسوز بار. سول ايتپاقشى، ەل دە ەڭسەسىن تۇزەر. تۇزەگەن سوڭ، ولار ەندى، بۇرىنعىدان دا كوركەم، مىزعىمىيتىن، جاڭا ءوز اۋىلدارىن قۇرار... ەندەشە، تاقىرىپتىڭ «اۋىل كوشىپ جاتىر» دەگەن ەكىنشى بولىگى – وسى ءبىر وپتيميستىك تراگەديانى كورسەتىپ تۇر‑اۋ، شاماسى...» دەپ، ويدى دا، ءسوزدى دە، وقىرماندى دا سابىرعا شاقىردىق... 

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz