قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەتتەر جانە كەيبىر نازىمدارى مەن تاقپاقتارى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا»، اۋەلى «ءۇش عاسىر جىرلايدى»، كەيىن «بەس عاسىر جىرلايدى»  انتولوگياسىنا ەنگىزىلدى. ونىڭ ەسىمى ەنتسيكلوپەديالار مەن ادەبي انىقتامالىقتاردان ورىن العانى دا كوپكە بەلگىلى.

نۇرجان اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن كىتابى ۇشەۋ: «ماڭزۇمات قازاقيا» (1903 جىل), «جۇمباق. نۇرجان مەن ساپارعاليدىڭ جۇمباق ايتىسى» (1908 جىل) جانە «الاش» (1910 جىل). نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ وسى كىتاپتارداعى بارلىق ولەڭى قامتىلعان، (قۇراستىرىپ، العى ءسوزىن جازعان اقىلبەك شاياحمەت) «الاش» كىتابى قوستانايدا («باسپا ءۇيى»، 1997 جىل) جارىق كوردى. بىراق، اقىننىڭ  ەل اۋزىندا جۇرگەن، ءالى باسپا ءجۇزىن كورمەگەن جىرلارى بارشىلىق. «ماڭزۇمات قازاقيا» جانە «الاش» كىتاپتارىنداعى اراب ارپىمەن جارىق كورگەن ولەڭدەردى كيريلليتساعا تۇسىرگەن الپىسباي ءجۇمادىلۇلى جانە باقىتجان يكرام. اتالعان كىتاپتاردا كەيبىر جىرتىلىپ قالعان بەتتەر بولۋىنا بايلانىستى كورىنبەگەن نەمەسە ءتۇسىپ قالعان جەكە جولدارمەن قاتار تۇتاس شۋماقتار دا بار ەكەنىن وقىرمانداردىڭ ەسىنە سالامىز.

نۇرجان ولەڭدەرىندەگى قالىپ قويعان شۋماقتار، قاتە جازىلعان سوزدەردىڭ ءبىرازى «الاش» جيناعىن دايىنداعان كەزدە اراب ارپىمەن باسىلعان تۇپنۇسقامەن سالىستىرىلا وتىرىلىپ تۇزەتىلگەن بولاتىن. ماسەلەن، «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىنداعى «لەپ ۇرعان كەيبىر جىگىتكە» ولەڭىنىڭ اتى «لەپىرگەن كەيبىر جىگىتكە» بولىپ تۇزەتىلدى. سونداي-اق «عۇمىردى زايىق وتكىزەر» (دۇرىسى: «زايعى»), «قاڭتاردا قارسى جەل ۇشار» (دۇرىسى: «قاڭتاردا قارسى جەلگە ۇشار») دەگەن جولدار دا دۇرىستالدى. وسى ورايدا ءبىر ايتا كەتەتىن جاي، «بەس عاسىر جىرلايدى» انتولوگياسىندا دا، «XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەت» حرەستوماتياسىندا دا نۇرجان سەميوزەر (قازىرگى اۋليەكول) اۋدانىندا تۋعان دەپ جازىلىپ ءجۇر. دۇرىسى: اراقاراعاي بولىسى (قازىرگى قوستاناي اۋدانى) شاماسى، نۇرجان ولەڭدەرىن اراب ارپىنەن قازاقشاعا العاش تۇسىرگەندەر اراقاراعايدى امانقاراعاي دەپ شاتىستىرعاننان وسىنداي قاتە كەتكەن بولار دەپ جورامالدايمىز. الايدا وسى قاتەلەر سايتتاردا جانە باسقا باسىلىمداردا ءالى سول قالپىندا تۇر.

ەل اۋزىنان جازىلىپ الىنعان شىعارمالاردى جاريالاردا كەيدە ايتۋشىلار، كەيدە كوشىرىپ الۋشىلار تاراپىنان جاڭساقتىقتار ءجيى ۇشىراسادى.كەيىنگى ۋاقىتتا جەرگىلىكتى باسپالاردان الۋان ءتۇرلى كىتاپتار جارىق كورىپ جاتىر.ولاردىڭ ىشىندە پىشاق قىرىنداي جۇقا بولسا دا، سالماقتىسى بار ەكەنىن جوققا شىعارماساق تا، بەس بيەنىڭ ساباسىنداي جۋان بولسا دا، ماعىناسى ازى دا از ەمەس. مەنىڭ ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرعىم كەلگەن ءبىر جاعداي، كەيبىر كىتاپتاردا قولجازبالاردان كوشىرىلگەن، كەيدە سىلتەمە جاسالعان، كەيدە جاسالماعان، ەل اۋزىنان جازىلىپ الىنعان اڭگىمەلەر ءجيى بەرىلىپ ءجۇر. الايدا، «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» سەكىلدى كوزقاراس  وقىرماندى رەنجىتەتىنى انىق.

ەرتاي قاجى بالاحمەتتىڭ (قوستانايداعى «شاپاق» باسپاسىنان  2011 جىلى جارىق كورگەن) «ءۇش الاش» دەپ اتالاتىن كىتابىندا احمەت جىراۋ دەپ اتالعان كىسىنىڭ ولەڭدەرى بەرىلىپتى.

وسىنداعى تاقىرىپتارى قويىلماعان، بىراق، «قۇرمەتسىز زايعى عۇمىردان»(470 بەتتە), «بۇتاقتاپ سوزدەر شىعادى» (472 بەتتە) دەپ باستالىپ، «سوزدەرى توپقا سالىنعان» دەپ جالعاسىن تاپقان نازىمدار  مەن تاقپاقتار، «ەر بولماس اتاسى تۋ ۇستاماعان» (480 بەتتە) دەپ باستالاتىن ولەڭ نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ  قالامىنان تۋعان ولەڭدەر. ولاردىڭ بارلىعى دا كەزىندە  قوستانايداعى باسپا ۇيىندە نۇرجان اقىننىڭ مەن قۇراستىرعان «الاش» كىتابىندا (1997 جىل) جارىق كورگەن بولاتىن. بۇل جيناق شىقپاي تۇرىپ تا اتالعان جىرلار «بەس عاسىر جىرلايدى» (الماتى. «جازۋشى»، 1989 ج.)  انتولوگياسىندا  (254-266 بەتتەردە) جاريالانعان. ايىرماشىلىعى: «حۇرمەتلۋ زايعى عۇمىردان ۇيقىدا كورگەن ءتۇس ارتىق» دەپ باستالاتىن جىرعا «تاقپاق» دەگەن تاقىرىپ قويىلعان. ال ەكىنشى ولەڭ «نەسە فاسىل، نەشە باپ، ءبىزدىڭ ءسوزدىڭ بۇتاقتاپ كەتەدى ۇزاپ تاراۋى» دەگەن جولداردان باستالادى. بۇل شىعارماعا «تەرمە» دەگەن تاقىرىپ قويىلعان.

«ءۇش الاشتاعى» نۇرجان جىرلارى باسقا اۆتورعا تەلىنگەنى ءوز الدىنا، گرامماتيكالىق جانە ستيليستيكالىق قاتەلەردەن اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. «ساقتاسىن قۇداي پەندەسىن» دەگەن سەكىلدى نۇرجان اقىن اۋزىنان شىققان سوزدەر «ساقتاسىن اللاح ءبانداسىن» دەگەن سەكىلدى جولدارعا وزگەرتىلگەن.نۇرجان ولەڭدەرىندە قۇداي، اللا دەگەن سوزدەر بولعانىمەن، اللاح دەگەن ءسوز جوق. نۇرجان: «ساقتاۋشى ءوزى يەنىڭ، ايىرىلا كورمە توبادان» دەسە، ونى كوشىرىپ العان ۇرلىقشىسى «ساقتاۋشى اللاح ءوزىڭ دەپ، ايىرىلا كورمە ءتاۋبادان» دەپ تۇزەتۋ جاسايدى. كىتاپتا نۇرجانننىڭ قالامىنان شىققانى دا، جولدان قوسىلعانى دا، بالكىم، كەزىندە نۇرجان جىرلارىن كوشىرىپ الۋشىنىڭ ءوز قالىبىنا سالىپ وڭدەپ-جوندەگەنى دە ەشبىر تالعامسىز بەرىلگەن.

نۇرجان بارلىق ولەڭدەرىندە ءوزىنىڭ اتىن قايتالاپ ايتىپ وتىرسا، «دەمەڭدەر نۇرجان ءسوز تاپپاس» دەگەن جولدار «دەمەڭدەر شەشەن ءسوز تاپپاس» دەگەن سەكىلدى شاتپاققا وزگەرتىلگەن. «بولماسام دا جيرەنشە، دەمەڭىز نۇرجان ءسوز تاپپاس» سەكىلدى جولار مۇلدە الىنىپ تاستالعان. ونىڭ ەسەسىنە احاڭ دەپ جيناقتا تانىستىرىلعان قارت جىراۋ «ۋاي، احا، نەگە وتىرسىڭ قالام الماي» دەپ نۇرجانعا ەلىكتەپ ءسوز ساپتايدى. نۇرجاننىڭ: «بىلمەي شالقىپ سويلەۋدەن» دەگەن ءسوزى «ءبىلىمى شالقىپ سويلەۋدەن» دەپ وزگەرگەن. «ويعا سالساڭ، نۇرجاننىڭ كوپ اقىننان ءسوزى ارتىق» دەگەن جولدارىن «ويعا سالساڭ، جىگىتتەر، ناقىل قىپ جازعان ءسوز ارتىق» دەپ بەرگەن. «سويلەمەي تۇرۋ بەس ارتىق» دەگەن جولدار «سويلەمەي تۇرعان بەي ءىس ارتىق» دەپ جازىلىپتى. «كوكتەمەسە جاڭبىر بوپ» دەگەن ساۋاتتى تىركەس «كوك تيمەسە جاڭبىر بوپ» دەگەن ساۋاتسىز وزگەرىسكە ۇشىراعان.«ءدۇنيانىڭ بار ما سەنىمى، بار ءسوزىمنىڭ نە ءمىنى؟» دەپ بەرىك جىمداسىپ، ۇيقاسىپ تۇرعان جولدار «ءدۇنيانىڭ بار ما سەنىمى، بار ءسوزىمدى، مىنەكەي» دەپ بەرىلگەن. بالكىم، اراب ارپىمەن تاڭبالانعان جازۋدى كوشىرۋشى دۇرىس كوشىرە دە الماعان، سودان «نە ءمىنى؟» «مىنەكەي» بولىپ كەتكەن ءتارىزدى. احمەت جىراۋعا تەلىنگەن جىرلارداعى «تاقتاق» جانە تاقپاق» دەگەن سوزدەر نۇرجانعا عانا لايىقتى. نۇرجان جيرەنشەنى تاقتاق دەپ اتاعانى بەلگىلى. ايتا بەرسەك، مۇنداي قاتەلەر وتە كوپ. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ جاتۋدى ماقسات تۇتپادىق.

مۇمكىن، بۇل قاتەلەرگە كىتاپ اۆتورىنىڭ قاتىسى دا جوق شىعار، ويتكەنى، تاقىرىپ قويىلماعان جىرلاردا نۇرجان دەگەن ءسوز ابايسىزدا كومپيۋتەرلىك تەرىمنەن ۇشىپ كەتۋى دە مۇمكىن دەگەن وي بولعانىمەن، ونىڭ ەسىمى ءوزى ايتىپ وتىرعان ولەڭدەردەگى ماتىندەردەن الىنىپ تاستالعانى تاڭ قالدىرادى.بۇل نۇرجان شىعارمالارىنا كوپە-كورىنەۋ جاسالعان زورلىق.

نۇرجان سەكىلدى ءدىندار ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلىنىڭ شىعارمالارىن وزىنە قايتارۋىمىز كەرەك.ونىڭ ءسوز ساپتاسى دا، ءستيلى دە، جازىلۋ ۇلگىسى دە «مەن مۇندالاپ»، نۇرجاننىڭ جىرى ەكەندىگىن ايعاقتاپ تۇرادى. قوستاناي توپىراعىنىڭ پەرزەنتى نۇرجان جىرلارىن باسقا اۆتوردىڭ شىعارماسى رەتىندە ۇسىنۋ اقىنعا جاسالعان ۇلكەن قيانات. ال تەگى دە، تۋعان جەرى دە كورسەتىلمەگەن احمەت جىراۋ دەگەن جولدان قوسىلعان جولاۋشى ەكەنىن باسا ايتقىمىز كەلەدى.

ساپارعالي قۋانىشۇلىمەن وتكەن حات ۇلگىسىندەگى جۇمباق ايتىسى ءماتىنى  العاش «مانزۇمات قازاقيا» (1903) كىتابىندا، كەيىن «ايتىس» جيناعىنىڭ  2-تومىندا (الماتى: «جازۋشى»، 1965 جىل) جارىق كوردى. عالىم جۇماقىز شالعىمباەۆا «يستوريا كازاحسكوگو كنيگويزدانيا: فولكلور حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا ي يح تسەنزۋرا (XIX – ناچ. حح ۆۆ.»  الماتى، 1994 گ). دەپ اتالعان ديسسەرتاتسياسىندا نۇرجان ساپارعالي جانۇزاقوۆ دەگەن اقىنمەن ايتىسقان دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. اۆتوردىڭ ايتىپ وتىرعانى ساپارعالي قۋانىشۇلى بولسا كەرەك.

ساپارعالي ەسىمدى اقىن ەكەۋ بولعان. سولاردىڭ ءبىرى ۇلتى تاتار ساپارعالي نۇرىمۇلى مەن نۇرجاننىڭ جۇمباق ايتىسى سىزدىق ابىلعازيننىڭ  «دالا قوڭىراۋى» گازەتىندە (قوستاناي، قاراشا، 1991 جىل) جارىق كورگەن ماقالاسىنان الىندى.

«جىر-شەجىرە» كەزىندە قوستانايدا شىعىپ تۇرعان «دالا قوڭىراۋى» گازەتىندە (№2,1990 جىل) جاريالانعان. جىردى ۇسىنۋشى قوستاناي قالاسىنىڭ تۇرعىنى دۇيسەنباي وتەباەۆ. شەجىرەنىڭ كەيبىر شۋماقتارى قارت اقىن وتەمىس قالاباەۆتىڭ ايتۋىمەن قاعازعا ءتۇسىرىلدى.

ال 2014 جىلى «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورگەن نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ «ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!» دەپ اتالعان كىتابىندا (قۇراستىرعان اقىلبەك شاياحمەت) جاريالانعان «ساتىپالدى يشانعا» اتتى ولەڭ فايزوللا ساتىپالدىۇلىنىڭ «شەرلى جىلدار، شەرۋلى جىرلار» كىتابىنان (قوستاناي: باسپا ءۇيى، 2004 ج. 22 بەت) كوشىرىلىپ بەرىلدى.

وسى كىتاپتاعى «زامانا ازعان شاعىندا» دەپ ات قويىلعان ولەڭ تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جانكەلدى وتارباەۆتىڭ («رۋحشىل اقىن – ماڭگى حالىق جادىندا» جيناعىندا (زاتوبول، 2009) «بۇگىنگى ۇرپاق نۇرجاننىڭ  تەك  اتىن عانا بىلەدى» ماقالاسىنان الىندى. اۆتور: «ءسايفي قۇداشتىڭ «جاستىق شاقتىڭ ىزىمەن» دەگەن ەستەلىك كىتابىن پاراقتاپ شىقتىم. سوندا نۇرجان ءومىر سۇرگەن حح عاسىر باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى، وركەندەپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتى تۋرالى ءسايفي قۇداش تاماشا اڭگىمەلەيدى» دەي كەلىپ، اقىننىڭ قاشان جازعانى بەلگىسىز، بىراق 1920 جىلى كوشىرىپ الىندى دەگەن ءبىر ولەڭىنەن وسى ءۇزىندىنى كەلتىرەدى.

«حات-جۇمباق» «رۋحشىل اقىن – ماڭگى حالىق جادىندا» جيناعىندا (زاتوبول، 2009) جارىق كورگەن اقىن، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سەرiكباي وسپانۇلىنىڭ «نۇرجاننىڭ جىرلارى مەن قىرلارى» ماقالاسىنان الىندى.

«كوڭiلiم، ەندi سابىر ەت!» دەپ اتالعان تەرمەنى سەرعالي دوسوۆ اقساقالدىڭ قولجازباسىنان جازىپ العان ەدىك. ونى بىزگە سەرعالي دوسوۆتىڭ بالاسى، اقىن ءارى اۋدارماشى ءابدىراحمان دوسوۆ اكەلىپ بەرگەن بولاتىن. اقىننىڭ ءسوز ساپتاسى، ولەڭ ۇيقاسى ونىڭ نۇرجان اقىننىڭ قالامىنان تۋعانىن ايعاقتايدى.

وسى جيناقتاعى اندەر «اۋىل كەشى كوڭىلدى» («قاينار» باسپاسى، 1991 جىل.) كىتابىنداعى نۇسقالار بويىنشا بەرىلدى. ەرتاي قاجى بالاحمەت «ءۇش الاش» دەپ اتالاتىن جيناعىندا: «ورەكە،نۇرىش ەدى اتاعىمىز» دەگەن ءاندى  كۇنى بۇگىنگە دەيىن سان ساققا جۇگىرتىپ، بۇل ءاندى اركىمدەرگە تەلىپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، (وزدەرى تۇسسە ەشتەڭە ەمەس-اۋ، جۇرتتى اداستىرىپ، ارامتەر بولۋشىلاردىڭ قاراسىنى  ۇلعايماسا كەمىر ەمەس. ماسەلەن، اقىلبەك شاياحمەت ءوزىنىڭ «كوزسىز»  باتىرلىعىنا جول بەرىپ، ءۇشبۋ انگە «اق قايىڭ» دەگەن ات قويىپ، ايدار تاعىپ، ناۋشابايدىڭ نۇرجانىنا جاعىستىرعىسى كەلسە، اقىن اعامىز نۇرعوجا وراز بۇل ءان كەشەگى شىڭعىس تورەنىڭ نەمەرەسى، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ قىزىل قىرانى جاقىپۇلى نۇرىشتىڭ باقشاسىنا ءتان دەپ، ايدى اسپانعا بىراق شىعارىپتى.(قاراڭىز: نۇرجان ناۋشابايۇلى. «الاش»، ولەڭدەر مەن تولعاۋلار، تاقپاقتار مەن تەرمەلەر، ايتىستار، مىسالدار، اندەر، اۋدارمالار، قوستاناي،1997, 168 بەت، نۇرعوجا وراز. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 6 توم.الماتى،2007,206 بەت) دەپ (280 بەتتە) كورسەتىپتى.

«الاشتاعى» اتالعان اندەگى:

«بۇل دۇنيە جەتكىزبەيدى قاشقان تۇلكى،
باس قوسسا بازار ەدى ەلدىڭ كوركى.
سامساعان سارى ازامات ەلدەن كەتسە،
بۇزىلىپ نە قىلادى جەردىڭ كوركى» دەگەن شۋماق «ءۇش الاشتا» مۇلدە جوق. ونىڭ ەسەسىنە «الاشتا»:

«نۇرەكە، نۇرىش ەدى اتاعىمىز،
كوكشەتاۋ تۇرمە بولدى جاتاعىمىز.
نۇرەكە، نۇرىش بولىپ جۇرگەن كەزدە
ورىسپەن بولىپ تۇردى شاتاعىمىز» دەگەن شۋماق «ءۇش الاشتا»:

«ورەكە – نۇرىش ەدى اتاعىمىز،
كوكشەتاۋ تۇرمە بولدى جاتاعىمىز.
بەرمەسەڭ ءوزىڭ جاردەم، راببىم قادىر،
بايلارمەن بولىپ تۇر عوي شاتاعىمىز» دەپ بەرىلگەن.

ياعني، ماتىندەردەگى ايىرماشىلىقتاردىڭ ءوزى كۇدىك تۋعىزادى.الدە نۇرجان انىنە جولدان كەزدەيسوق قوسىلىپ كەتكەن شۋماق پا؟

نۇرجاننىڭ «الاش» جيناعىندا جارىق كورگەن اندەردىڭ بارلىعى دا كەزىندە «اۋىل كەشى كوڭىلدى» اندەر جيناعىندا («قاينار» باسپاسى،1991ج.) جاريالانعان. ال بۇل اندەردى تاپسىرۋشى قوستانايلىق تەرمەشى-جىرشى سىزدىق ابىلعازين.ول ءوزىنىڭ «ارقادا ناۋشابايدىڭ نۇرجانى وتكەن» دەپ اتالعان كىتابىندا (قوستاناي، 2003 ج، 655 بەت): «ۋاقىتى كەلگەندە اقيقاتىن كورگەن نامىستى ادام ادالىن ايتار. ناۋشابايۇلى نۇرجان ەلىندە وسكەن الماتىداعى «قاينار» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى تىلەمىسوۆ قايدوللامەن كەزدەسىپ، سويلەسكەندە، «راديوحابارلاردا ەستىپ، كورۋىمشە، نۇرجاننىڭ بىرنەشە ءان، تەرمەلەرىن سەنىڭ ورىنداۋىندا التىن قوردان الىپ جاريالاپ ءجۇر. بىزگە دە جىبەرسەڭ، اندەر جيناعىنا باسار ەدىك» دەگەن ەدى. وتىزعا تارتا اندەردى پوشتامەن سالدىم دەپ قايدوللاعا تەلەفونمەن جانە حابارلاستىم. ول ۋادەسىندە تۇرىپ، «اۋىل كەشى كوڭىلدى» كىتابىنا 1991 جىلى جاريالادى. سونداعى توعىز ءاندى 1997 جىلى «الاش» كىتابىنا كوشىرىپ باستى.العاشىندا مەنىڭ ورىنداۋىمدا تەلەحاباردا تالاي ايتىلىپ، جۇرتقا بەلگىلى بولعانىن كورسەتپەگەن» – دەگەن  پىكىرىن كەلتىرگەن. «الاش» كىتابىنداعى «اق قايىن» دەپ ات قويىلعان ءان نۇرجان اۋىلىنىڭ تۋماسى ىبىراي ءجۇسىپوۆتىڭ اۋزىنان جازىلىپ الىنعان.

ونەر زەرتتەۋشىسى، سازگەر قايىرجان ماقانوۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە (24 ماۋسىم، 2009 جىل) جارىق كورگەن ماقالاسىندا: «1973 جىلى قولىما مۋزىكاتانۋشى-ءانشى تاليعا بەكحوجينانىڭ «قازاقتىڭ 200 ءانى» دەگەن جيناعى تۇسكەن-ءدى. جيناققا بايعونىس اعانىڭ بەرگەن اندەرى ەنگىزىلىپتى. ونىڭ ىشىندە اكەسى مۇحامەدجاننىڭ «جيىرما بەس»، «ءباتجان قىز»، «نازقوڭىر»، «ءحيلاۋ» اندەرى، كىشى ارعىننىڭ سۇگىر دەگەن رۋىنان شىققان حالىق كومپوزيتورى نۇرىشتىڭ ورەكە دەگەن جىگىتپەن بىرگە كوكشەتاۋ تۇرمەسىندە وتىرعان كەزىندە شىعارعان «ورەكە-نۇرىش» جانە «ءاريداۋ» اندەرى، حالىق ءانى «قاراتورعاي»، سونداي اق بەلگىلى اقىن-كومپوزيتور شوجە قارجاۋبايۇلىنىڭ «حاۋدىر»، «گاككۋ» دەگەن ەكى ءانى، بارلىعى ون ءان بار» – دەپ جازادى.

سوندىقتان دا ءاننىڭ ناعىز اۆتورى كىم ەكەنىن انىقتاۋدى زەرتتەۋشىلەرگە قالدىرايىق، ءوز باسىم بۇل ءان انىق نۇرجاننىڭ ءانى دەپ ەشقاشان دا وزەۋرەگەن ەمەسپىن. جوعارىدا كەلتىرىلگەن پىكىرلەرگە سۇيەنسەك، ونىڭ نۇرجاننىڭ ءانى بولماۋى دا ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان دا ەل اۋزىنان جازىلىپ الىنعان شىعارمالاردىڭ كىمنەن، قاي ۋاقىتتا الىنعانىن جانە قانداي قولجازبادان كوشىرىلگەنىن مىندەتتى تۇردە ايتىپ وتىرعان دۇرىس.

سىزدىق ابىلعازين تاپسىرعان توعىز ءاننىڭ «بەس ارمان»، «كوكەن-اي»، «كوڭىلاشار»، «جان-ساۋلەم»، «اسىل-اي»، «مۇقيداش» دەپ اتالعان ماتىندەرى «الاش» جيناعىندا سول قالپىندا، وزگەرىسسىز جارىق كورگەن. بىراق، «زارلانامىن» دەگەن ءاننىڭ اتاۋى اندەر جيناعىندا «زار زامان» دەپ بەرىلگەن. نۇرجاننىڭ «زامان-اي!» دەيتىن جىرى بار، شاماسى، مىنا ءاننىڭ اتاۋىن س.ابىلعازين سول «زامان-ايمەن» شاتىستىرىپ العان سەكىلدى. ايتپەسە، ءماتىن سوزدەرى بىردەي. تەك «الاش» جيناعىنداعى «جىگىتتەر، كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان» دەگەن جول «اۋىل كەشى كوڭىلدىدە» «جىگىتتەر، ءۇمىت ۇزبە ءبىر اللادان» دەپ بەرىلگەن. ال اندەر جيناعىنداعى «قاپى قالما» دەپ بەرىلگەن ءماتىن ءان ەمەس، ونداعى جولدار نۇرجاننىڭ نازىمىنان الىنعان. «الاشتاعى» «جان-ساۋلەم» ءانىنىڭ ءماتىنى ەكى-اق شۋماق. ال اندەر جيناعىندا ول ءۇش شۋماق. سونداعى ءان ورتاسىندا تۇرعان شۋماق:

«اق ۇيگە ات بايلادىم جاناستىرىپ،
جان-ساۋلەم، كەتكەنىڭ بە اداستىرىپ،
ءسوزىڭ بال، لەبىزىڭ شەكەر، قايران، ساۋلەم،
شەرمەندە قالىپ بارام قۇسا بولىپ» دەپ كەلەدى. بايقاعان كىسىگە، وسى شۋماقتاعى ءتورتىنشى جولدىڭ ۇيقاسپاي، دالاعا كەتىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسى ءان ماتىنىندەگى «الاشتاعى» «بارىڭدا بازارىڭنىڭ كۇل دە وينا» دەگەن جول اندەر جيناعىندا «بارىڭدا قىزىلىڭنىڭ كۇل دە وينا» دەپ بەرىلگەن.

تاعى ءبىر ايىرىقشا توقتالاتىن جاي، س.ابىلعازين جوعارىدا اتالعان كىتابىندا نۇرجاننىڭ نازىمدارىن دا، تەرمەلەرىن دە، ءتىپتى بيبىسارامەن ايتىسىنىڭ دا نوتالارىن قوسا جاريالاپتى. تەرمەلەر نۇرجانعا ءتان اۋەنمەن ورىندالۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارماساق تا، ايتىستىڭ نوتاسى دەگەندى ءبىرىنشى كورىپ تۇرمىز. ونىڭ ۇستىنە نۇرجاننىڭ بيبىسارامەن ايتىسى ەپيستوليارلىق جانرعا جاتادى، ياعني، ەكەۋى كوپ الدىندا دومبىراعا قوسىلىپ ايتىسپاعان، حات ارقىلى ايتىسقان. ەندەشە تەرمەشى س.ابىلعازين وسى اندەردىڭ ءبىرازىن نە ءوزى جانىنان شىعارعان، نە بىرەۋلەردەن كوشىرىپ الىپ، نۇرجاننىڭ ءانى دەپ ناسيحاتتاپ جۇرگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى.

«ارا-اي!»  ءانىنىڭ ءسوزى بۇعان دەيىن جارىق كورمەگەن. بۇل ءان س.ابىلعازيننىڭ ورىنداۋىندا «ەلىم-اي» سايتىندا حالىق ءانى رەتىندە بەرىلگەن. الايدا، ا.زاتاەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ 1000 ءانى» جيناعىندا «اراراي» دەگەن اتپەن بەرىلگەن ءان نۇرجاننىڭ ءانى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل جەردە نۇرجاننىڭ اۋىلىنا جاقىن ورنالاسقان اراقاراعاي (امانقاراعاي ەمەس) ورمانى ءسوز بولىپ وتىرسا كەرەك. ا.زاتاەۆيچ بۇل ءاندى قوستانايلىق بەلگىلى جۋرناليست ەرعالي الدوڭعاروۆتىڭ اۋزىنان جازىپ العان ەكەن. ءان ءماتىنىن س.ابىلعازين ورىنداعان ءاندى تىڭداپ وتىرىپ، قاعازعا تۇسىردىك. بىراق، ورىنداۋشىنىڭ بىلمەستىگىنەن كەتكەن بىرەر قاتەنى جوندەۋگە تۋرا كەلدى. مىسالى، ءانشىنىڭ ورىنداۋىندا: «بۇل ءدۇنيادا اسەمدىك قايدان بولار، سەگىز قىرلى جىگىتكە قىز بولماسا» (دۇرىسى كەز بولماسا). «ساۋساعىڭنىڭ باسىندا ويماق تۇرار، كەدەيشىلىك جىگىتتى ويلاتقىزعان» (دۇرىسى: ويلاتتىرار).

«ولەڭدى ايت دەگەندە» دەگەن ءاننىڭ ماتىنىندەگى «دومبىرا تارتايىن دەپ الدىم قولعا» دەپ باستالاتىن العاشقى شۋماق «اۋىل كەشى كوڭىلدى» جيناعىنداعى ءان نۇسقاسىندا جوق. ءبىز بۇل شۋماقتى جوعارىدا ەسىمى اتالعان ىبىراي ءجۇسىپوۆتىڭ اۋزىنان جازىپ الىپ ەدىك. ول كىسى ءاندى ورىنداعان كەزدە وسى شۋماقتى دا قوسىپ ايتاتىن. ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا ۇڭىلسەك، ءاننىڭ العاشقى شۋماعىنا ۇقساپ تۇرعان سەكىلدى.

تولەش سۇلەيمەنوۆ «سەگىز سەرى» كىتابىندا: «نۇرجان ناۋشاباەۆ «سەگىز سەرى» داستانىن جازار الدىندا سەگىزدىڭ ءىنىسى قۋانىشتىڭ بالاسى ساپارعالي اقىنمەن دوس بولادى. ونىڭ اۋزىنان ەستىگەن دەرەكتەردى ازسىنىپ، ول 1880 (ۇلۋ جىلى) شاقشاقوۆتىڭ ۇيىنە بارادى. سەبەبى، ساپارعالي اكەسىنىڭ اعاسىن ءوزى كورمەگەندىكتەن نۇرجانعا كوپ ەشتەنە ايتا المايدى. ايتسە دە ول ناۋشاباەۆتى سەگىزدىڭ بايبىشەسى ىرىسبيكەمەن، ۇلكەن ۇلى مۇستافامەن تانىستىرىپ، اتاسىنىڭ مۇراسىن وقىپ، جازىپ الۋىنا جول اشادى. اقىرى نۇرجان ساپارعاليدىڭ كومەگىمەن ىرىسبيكە مەن مۇستافانىڭ قولىنداعى قولجازبالاردان كەمەڭگەر ونەر يەسىنىڭ ولەڭ-جىرلارىڭ، قيسسا-داستاندارىن جانە شەجىرەسىن مۇقيات زەرتتەگەنىنە داستانداعى:

«ءار ءسوزىن، ولەڭ ءسوزىن، وسيەت ءسوزىن،
سەگىزدىڭ شەجىرەسىنەن كوردى كوزىم.
ناقىل ءسوز، جىر-قيسساسىن، جۇمباقتارىن
كوشىرىپ جيناعىنان جازدىم ءوزىم»، دەگەنى دالەل بولا الادى»، – دەپ جازادى.

بۇل داستان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتاۋلى جاتىر. بىراق، جازىپ الۋشى نەمەسە كوشىرۋشىلەر كىناسىنەن بە ەكەن، كوپتەگەن شۋماقتاردى نۇرجان جازدى دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارمايدى. ويتكەنى، ولەڭ ساپاسى ناشار، ۇيقاستارى ءالجۋاز، ماعىناسى بۇلىڭعىر جولدار ءجيى كەزدەسەدى. «سەگىز سەرى»  داستانىنداعى ۇزىندىلەردە ايتىلعان سەگىز سەرى شىعارعان دەگەن قيسسالار مەن اندەردىڭ ءبىرازى دا شىندىققا جاناسپايتىن سەكىلدى. ولاي بولسا، داستاندى نۇرجان اقىن شىعارعان دەگەنگە دە كۇمان بار. بالكىم، قولجازبا قورىنا تاپسىرۋشىلار تاراپىنان كەتكەن قاتە بولار. ەلگە بەلگىلى قيسسالاردىڭ اتىن نۇرجان اقىن بىلمەي جازىپ وتىر دەپ ايتۋ قيىن. «قوبىلاندى»، «قىز جىبەك». ت.ب ەپوستىق جىرلاردى سەگىز سەرى  شىعاردى دەپ ايتا المايمىز. نۇرجان سەگىز سەرى تۋرالى داستان جازسا دا، ونىڭ اراسىندا جولدان قوسىلعان شۋماقتار بولۋى دا مۇمكىن.

نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ «الاش» كىتابىندا «ءماشھۇر ءجۇسىپ اتىنا نۇرجاننان ءبىر-ەكى ءسوز» دەگەن تاقىرىپپەن 36 شۋماقتان تۇراتىن ۇزاق ولەڭى جارىق كورگەن. (نۇرجان ناۋشابايۇلى. «الاش»، قوستاناي: «باسپا ءۇيى»، 1997 جىل). ءماشھۇر ءجۇسىپ ەسىمىن بىلەتىندەر ولەڭنىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلمەي، اتىنا قاراسا، ونى م.كوپەەۆ دەپ قابىلداۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، ءماشھۇر اتى مويىندالعان بىردەن ءبىر اقىن وسى م.كوپەەۆ. الايدا، ودان باسقا دا ءجۇسىپ بار ەكەنىن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى بولماسا، وقىرمانداردىڭ ءبىرازى بىلە بەرمەيدى. ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز جۇسىپبەك قوجا.

نۇرجاننىڭ اتالمىش ولەڭى دە وسى جۇسىپبەككە ارنالىپ جازىلعان.

«كىم ءوندىر جۇيەمەنەن سويلەگەنگە،
ءلاززات، قادىرى جوق بىلمەگەنگە،
تاۋىققا كوزى سوقىر ءبارى بيداي،
مىسالى، ءسوزدى ولشەپ، بىلمەگەنگە.
ناقىلسىز، عيبراتسىز ولەڭ بە ەكەن،
وتىرىك ەرتەگى ايتۋ ونەر مە ەكەن؟!
ءماشھۇر ءجۇسىپ قوجا دەپ زورايعانعا

ويلاپ ەك، ءبۇتىن ءجونىن بىلەر مە ەكەن؟» دەپ باستالاتىن حاتتا نۇرجان ءسوزىنىڭ قوجاعا ارناپ ايتىلعانى ايداي انىق ەمەس پە؟! ال ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ ارعىن رۋىنا جاتادى. سوندىقتان دا بۇل ولەڭدى م.كوپەەۆكە بايلانىستى ايتىلعان دەپ ويلاۋ قيسىنعا كەلمەيدى.

كەيبىر وقىرماندار تاراپىنان وسى كىتاپتى قۇراستىرعان ماعان: «وسى ولەڭ ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆكە ارنالعان با؟» – دەگەن سۇراقتار دا بولعان ەدى. ولارعا ايتار جاۋابىم بىرەۋ-اق. نۇرجان ولەڭىنىڭ جۇسىپبەككە ارنالعانى وسى ولەڭنىڭ ماتىنىنەن  انىق كورىنەدى. نۇرجان:

«ءماشھۇر ءىسىن شىعارعان جۇسىپبەككە
تۇرارىمدى ساتپايمىن از دەپ كوپكە.
قادىرىن شەشەندىكتىڭ زايعى قىلىپ،
ماعىناسىز جاۋھارىڭدى توكپە تەككە» دەپ ايىبىن بەتىنە باسادى.

جۇسىپبەك قوجانىڭ دا ادەبيەت تاريحىندا وزىندىك ورنى بار. ەل اراسىنان كوپتەگەن اڭىز، قيسسا، ايتىستار، ولەڭدەردى جيناپ، كەزىندە قازان قالاسىنداعى اعايىندى كاريموۆتەردىڭ باسپاحاناسىندا كىتاپتارىن باستىرعان. ول 1857 جىلى تۋىپ، 1937 جىلى قايتىس بولدى دەگەن دەرەكتەر «بابالار ءسوزى» كوپ تومدىعىندا كەلتىرىلگەن. («فوليانت» باسپاسى، استانا: 2002 جىل).

جۇسىپبەك شايحيسلامۇلى وسى كوپ تومدىقتىڭ 2-ءشى تومىنا ەنگەن «مانسۇر ءال-حالاج» اتتى قيسساسىندا ابايعا دا جيەندىك جاسايدى. داستان سوڭىندا:

«ولەڭ – ءسوزدىڭ ارتىعى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جۇمساق، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
بولعاندا قيۋى جوق ءسوز اراسى،
ول زەيىنسىز اقىننىڭ بەيشاراسى،
ايتۋشى، تىڭداۋشىنىڭ كوبى نادان،
حالىقتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى»، دەپ جازادى.

ارينە، «پاتشاسى» ءسوزىن «ارتىعى»، «ءبىلىمسىز» ءسوزىن «زەيىنسىز» دەپ وزگەرتىپ، باسقا دا سوزدەردى ويىنان قوسقانىمەن اباي ءسوزىنىڭ وزگەرتىلگەن نۇسقاسى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر.

جۇسىپبەك  وسى داستانىندا: «مۇسىلماندار، دۇعاڭنان ءۇمىت قىلام» – دەيدى.نۇرجان وسىعان وراي:

«جوق ىسكە اقىل-ميدى بىتىرەسىڭ،
اۋەلدەن كەرەك ەمەس، بەكەر وسىڭ.
وتىرىك حيكاياتتى جازىپ-جازىپ،
قالايشا دۇعا قىل دەپ وتىنەسىڭ؟» دەپ سىن ساداعىن  باعىتتايدى.

نۇرجان اقىن  «نە ايتسام ءوز قالىبىما ءبارى لايىق، ماقتانشاق ولەڭشى ەمەن تارقىلداعان»، –  دەي كەلىپ:

«ايتقانىم وتىرىك ەمەس جالا قىلىپ،
سويلەسەڭ نە قىلامىن شاما قىلىپ.
ەمەسسىڭ ءدىن يەسى يشان، حازىرەت،
ءسوزدى قوي ءماشھۇر دەگەن توبا قىلىپ.
ءىبىلىستىڭ ءبىر ەسىمى عازيز ەدى،
ەكى ەسىمدى ءجۇرمىسىڭ جورا قىلىپ؟» دەگەن ساۋال تاستايدى.

تاقتاق اقىننىڭ تۇيدەك-تۇيدەك سوزدەرى سول تۇستاعى جۇسىپبەك سەكىلدى جالعان اتاققا قۇمار ولەڭشىلەر شىعارماشىلىعىنا بەرىلگەن ءادىل باعا ەكەنى داۋسىز. «بەرىدە نەشە تازدى ەمدەگەنمىن، دارۋىم دايىن مەنىڭ سەبەتۇعىن، وسىدان عيبرات الىپ توقتاماساڭ، جەلكەڭنەن ءسوزىم دايىن مىنەتۇعىن، مەن بولدىم ءوز ويىمەن دەگەندەردىڭ نەشەۋى اقىرىندا بۇلەتۇعىن» – دەگەن شىمىر جولدار نۇرجان اقىننىڭ قانشالىقتى تالعامپاز بولعانىن دا دالەلدەيدى.

«ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!» دەپ ات قويعان وسى باسىلىمدا بۇعان دەيىنگى ءبىراز قاتە تەرىلگەن سوزدەردى دە تۇپنۇسقامەن سالىستىرا وتىرىپ وزگەرتتىك. مىسالى، «ىبىرايعا» دەگەن ولەڭدەگى  جولدار «قىلىش ەدى ءبىر ىسپاتتى» ەمەس، «قىلىش ەدى اسفاھاني».

«ىبىرايعا» دەگەن ولەڭنىڭ سوڭىنا «ۇلى اعارتۋشى قايتىس بولعاندا ىبىرايدىڭ قابىرى باسىنداعى قۇلپىتاسقا نۇرجاننىڭ:

«سايران ەتتىم ءدۇنيادا
تابىلىپ كوڭىل حوشتارىم.
اھلي، داۋلەت، جيعان مال،
قالدى قىمبات دوستارىم» دەگەن ءتورت جولى جازىلعان» دەگەن جولدار قوسىلدى.بۇل تۋرالى ىبىراي التىنساريننىڭ شاكىرتى، كەيىنىرەك تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولعان مۇعالىم ءا.بالعىنباەۆتىڭ حاتتارىنان دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. ءا.بالعىنباەۆ: «التىنسارين اتاقتى اقىن نۇرجان ناۋشاباەۆپەن دوس بولعان. التىنساريننىڭ قابىرىنىڭ باسىنداعى تاسقا جازىلعان ولەڭ وسى نۇرجاندىكى ەدى» ء(ا.سىدىقوۆ. ى.التىنساريننىڭ پەداگوگيكالىق پىكىرلەرى جانە اعارتۋشىلىق قىزمەتى»،قازاقتىڭ مەملەكەتتىك وقۋ قۇرالدار باسپاسى، الماتى، 1950 جىل،138 بەت) – دەپ جازادى.

نۇرجاننىڭ زامان تۋرالى تولعاۋلارىنان دا اقىن قولتاڭباسى انىق بايقالادى. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى سەرىكقالي بايمەنشە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «موڭكە ءبيدىڭ نوسترادامۋستان نەسى كەم؟» (2000 جىل 29 قاراشا) دەپ اتالعان ماقالاسىندا: «موڭكە بي سوزدەرىنىڭ جانە ءبىر جۇرناعىن كورنەكتى اقىن، ەتنوگراف-اعارتۋشى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جيناستىرعان ەسكى ادەبيەت ۇلگىلەرىنەن كەزدەستىرە الامىز. نوعايلىدان شىققان موڭكە ءبيدىڭ سوزدەرى دەپ ايدارلانعان بۇل نۇسقانىڭ كوپ سوزدەرى نۇرجان ناۋشاباەۆ تولعاۋىنا ۇقساس كەلەدى. بىراق، وندا جاڭا سوزدەردىڭ قوسىلعانى، نۇرجان اقىن ايتقان كەيبىر ەگىز جولدار ءتورت جول بولىپ تولىققانى، ولەڭنىڭ بۋىن سانىندا دا ءىشىنارا وزگەرىستەر بار ەكەندىگى بايقالادى» – دەي كەلە: «اعارتۋشىلىق باعىتتاعى كىتابي اقىن سانالاتىن نۇرجان ناۋشاباەۆتىڭ «شەكتى موڭكە ءبيدىڭ ءسوزى» دەپ اتالاتىن قولجازباسى دا ءبيدىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا قىزمەت ەتەدى. مۇندا شىعىستىق ءنازيرا ءۇردىسى بايقالعانىمەن، نۇرجان ناۋشابايۇلى «موڭكە ءبيدىڭ ءسوزى بۇل» دەپ بىلاي تولعانادى:

قۇبىلادان شىققان كۇڭ
جانىپ شىعار دەپ ەدى.
جالعانى جوق بۇل ءسوزىم
انىق شىعار دەپ ەدى.
بالعىن-بالعىن كولدەردەن،
بالىق شىعار دەپ ەدى.
ەكى باسى قايقايىپ،
قايىق شىعار دەپ ەدى.
قازاق، سەنىڭ سورىڭا
قىردا – قوقان، ويدا – ورىس،
جارىپ شىعار دەپ ەدى…

تولعاۋدىڭ بايانداۋ مانەرىن، ءسوز بولاتىن نارسەلەردىڭ موڭكە ءبيدىڭ ايتىپ كەتكەندەرىنە قولدا بار دۇنيەلەرمەن سالىستىرا وتىرىپ ەسكەرەتىن بولساق، مۇنى موڭكە ءبيدىڭ ءتول تۋىندىسىنىڭ نازيرالىق تاسىلمەن قايتا جىرلانۋى دەپ قابىلداۋعا بولادى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

بىراق، بۇل ولەڭدەر نۇرجاننىڭ ءوزىنىڭ كىتاپتارىندا جوق، ال قولجازبا رەتىندە تاپسىرىلعان موڭكە ءبيدىڭ سوزىمەن ونىڭ «زاماننىڭ قالپىنا ايتىلعان سوزدەر»  جانە «تارشىلىق تايانعان زاماندا» اتتى ولەڭدەرى ويى جاعىنان وتە ۇقساس.

بۇعان دەيىنگى باسىلىمداردا ءبىر عانا ءارىپ قاتەسىنەن دە (رەداكتورلار مەن كوررەكتورلاردىڭ كىناسىنەن)  وزگەرىپ كەتكەن سوزدەر بار. ونداي قاتەلەر «الاش» جيناعىندا دا كەزدەسەدى. مىسالى، بۇرىنعى باسىلىمدارداعى شوق قىسقاش ەمەس، شوق قىشقىش، ەكى دەرەك ەمەس، ەكى داراق، كابىك ەمەس، كابىڭ، ءومىردى زايىق وتكىزىپ ەمەس، زايعى وتكىزىپ، ءسوز سويلەدىڭ جاسىڭنان-اق ەمەس، ءسوز سويلەدىڭ جاسىنداي-اق، مىسال بارى ەمەس، مىسال ءبارى، ءحۋمماتلارىن ەمەس، قۇرمەتتەرىن، اسالىقتان ەمەس، اسىلىقتان، ايلانىپ ەمەس، اينالىپ، قىزىل گۇلىڭ قۇلاعاسىن ەمەس، قۋراعاسىن، جاعالاپ كەلىپ قوناتىن ەمەس، جاعالاي، جۇرەمىن ەپتەپ قانا سايلاۋمەنەن ەمەس، سىيلاۋمەنەن، تۋىسى جامان بالانى ەمەس، تۋمىسى جامان بالانى، ساۋاپ-نۇر قابىرىمنەن ەنسىن ەندى ەمەس، قابىرىمە، اتام مارقۇم ەمەس، انام، ون بالىق ەمەس، ءنان بالىق، كىر ەمەس، گىر، ت.ب. ءبىر-ەكى ءارىپ قاتەسىنە بولا سوزدەردىڭ ماعىناسى وزگەرىپ كەتكەن.

ەل اۋزىندا جۇرگەن نۇرجان ايتتى دەگەن «مايدا بول جىگىت بولساڭ، تال جىبەكتەي، جاقسى ەمەس قاتتى بولۋ تىكەنەكتەي. ءبىلىمىڭ ۇشان-تەڭىز بولسا-داعى، پايدا جوق ءوز حالقىڭا قىزمەت ەتپەي» دەگەن شۋماق بار. ونى كەيبىر ورىنداۋشىلار «جاپاندا ءجۇرمىن زاۋلاپ ور كيىكتەي» دەگەن نازىم سوزىنە قوسىپ ايتادى. الايدا، وسى شۋماقتى كەيبىرەۋلەر مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا، تاعى بىرەۋلەر شال تىلەۋكەۇلىنا تەليدى. ونىڭ انىق-قانىعىن انىقتاۋدى زەرتتەۋشىلەر ۇلەسىنە قالدىرايىق.

ءسابيت مۇقانوۆ «حالىق مۇراسى» كىتابىندا: «نۇرجاننىڭ اكەسى كەدەي بولعاندىقتان، ترويتسك قالاسى تۇرعىندارىنىڭ مالىن باققان. شەشەسى قازاقتىڭ XIX عاسىرداعى كۇشتى اقىنى شالدىڭ قىزى»، – دەيدى.

بەيسەنباي كەنجەباەۆ «قازاق حالقىنىڭ XX عاسىر باسىنداعى دەموكرات جازۋشىلارى» كىتابىندا: «نۇرجان اۋقاتتى كىسىنىڭ بالاسى بولادى. جاسىنان ءدىني وقۋدى وقىپ جەتىلەدى»، – دەگەندى ايتادى.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ دەرەكتەرىندە: «شال اقىن قارتايىڭقىراعان شاعىندا ءمالىمباي، ماليكە دەگەن ەكى پەرزەنت كورگەن... ماليكەنى قالىڭ قىپشاق ىشىندە نۇرىم دەگەنگە ۇزاتقان ەكەن. نۇرىمنان ايتباي، ايتبايدان ناۋشاباي، ناۋشابايدان بەلگىلى اقىن نۇرجان ناۋشاباەۆ تۋعان»، – دەگەن جولدار بار. بۇل دەرەكتەردىڭ قايسىسى انىق ەكەنىن ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، نۇرجاننىڭ ناعاشى جۇرتى دا وسال بولماعانى انىق.

مارات قاسىموۆتىڭ شەجىرەسىنە (اقىلبەك شاياحمەت. «ەستە قالار ەل تاريحى») جۇگىنسەك، بەس تاڭبالى قىپشاق ءحۇ عاسىردان باستاۋ العان. تورعاي، توبىل وزەندەرىنىڭ بويىندا وسى ولكەنى اتاقوڭىس قىلعان. شەجىرە بويىنشا قىپشاقتىڭ ۇزىن اتاسىنان وربىگەن ۇرپاقتار ىشىندە كەدەلدەن سىعاي، سىعايدان كەلىمبەت، كەلىمبەتتەن جارباستى، بەردىكەي تۋادى. بەردىكەيدەن: تىلەۋلى، قۇتتىق. قۇتتىقتان سەيىت. سەيىتتەن تاتىمبەت. تاتىمبەتتەن بوستان. بوستاننان ايتباي. ايتبايدان سانسىزباي. سانسىزبايدان ناۋشاباي. ناۋشابايدان نۇرجان تۋادى. نۇرجاننىڭ ازان ايتىپ قويعان شىن ەسىمى نۇرمۇحامبەت. كەيىن ەل-جۇرتى ەركەلەتىپ نۇرجان اتاپ كەتكەن.

نۇرجاننىڭ جىرمەن جازىپ شىققان شەجىرەسى دە حالىق جادىندا. وعان كەزىندە ءسابيت مۇقانوۆ جوعارى باعا بەرگەن. كەيبىر ۇزىندىلەرى «دالا قوڭىراۋى» گازەتىندە جارىق كوردى. بۇل شەجىرە تولىق قالپىندا جاريالانا قالسا، تانىمدىق-تاعىلىمدىق ءمانى زور ەڭبەك ەكەندىگى داۋ تۋعىزبايدى. الكەي مارعۇلان: «نۇرجان دانىشپان اقىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق شەجىرەسىن جازعان عالىم» – دەپ ونىڭ ەڭبەگىنە ۇلكەن باعا بەرەدى.

نۇرجان باي دا، بي دە بولماعان دەگەن پىكىرلەر دە بار. قوستاناي ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن نۇرجان بي دەگەن كىسى تۋرالى ەل اۋزىندا ايتىلاتىن اڭگىمەلەردىڭ نۇرجان اقىنعا قاتىسى جوق بولۋى دا مۇمكىن. ماسەلەن، سەرىكباي وسپانوۆ عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق كىتاپحاناسىنان نۇرجان مەن جۇماباي شالابايۇلىنىڭ ايتىسىن تاۋىپ العانىن ايتىپ، «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالادى.

جازۋشى قويشىعارا سالعاريننىڭ «كومبە» كىتابىندا (الماتى: «جالىن»، 1989, 414 بەت) دوسبول داتقا نۇرجان دەگەن كىسىدەن جەڭىلىپتى دەگەن ءسوز بار دەگەن اڭگىمە مىسالعا كەلتىرىلەدى. اۆتور:«بۇل وڭىردە نۇرجان اتاۋلىدان ءسوز ۇستاعان ناۋشابايدىڭ نۇرجانى ەدى. بىراق، دوسەكەم زامانىندا ول دۇنيەگە دە كەلگەن جوق» دەيدى. كىتاپتاعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، نۇرجان بي ىرعىز جاعىنىڭ ادامى. ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين نۇرجان ءبيدىڭ ءسوزىن «قازاق حرەستوماتياسىنا» كىرگىزگەن. ونداعى نۇرجان بي ايتتى دەگەن سوزدەر نۇرجان اقىننان الىنعان جاعدايدا ى.التىنسارين نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ اتى-ءجونىن تولىق كەلتىرسە كەرەك ەدى.

اقىندىق قاعىسۋدا جۇماباي ايتاتىن «باي بولساڭ، نۇرجان، قايتەيىن، بي بولساڭ، نۇرجان، قايتەيىن» دەگەن سوزدەرگە ۇڭىلسەك، بۇل جەردە ونىمەن ايتىسىپ وتىرعان نۇرجان بي دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز. ياعني، بۇل اقىن نۇرجان ەمەس، ونىمەن اتتاس باسقا نۇرجان. «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەپ اتالعان جيناقتا (الماتى: «جازۋشى»، 1988 ج.) «نۇرجان شەشەن سوزدەرى» دەگەن تاقىرىپپەن جىر ۇلگىسىندە جازىلعان شۋماقتار  بەرىلگەن. ونى دا ستيليستيكالىق جاعىنان دالەلدەپ المايىنشا نۇرجان اقىنعا تەلۋگە بولمايدى. الايدا، نۇرجان ناۋشابايۇلى تاقتاق اتانعان، ايتقان ءسوزى بيلەر مەن شەشەندەردەن ارتىق بولماسا، كەم بولماعان.

جاس اقىن باتىرلان ساعىنتاەۆ جاقىندا نۇرجاننىڭ داستانى تابىلعانىن ايتىپ، قۋانتىپ ەدى.

باتىرلاننىڭ ىزدەنگىشتىگىنە، زەرتتەۋشىلىك ەڭبەگىنە ىرزاشىلىق بىلدىرسەم دە، بۇل داستاندى نۇرجان اقىن جازدى دەگەنگە كۇمانىم بار.

اۋەلى باتىرلاننىڭ ماعان جازعانىن كەلتىرەيىن.

«قاراشانىڭ 20 كۇنى قوستاناي قالاسىندا رەسپۋبليكالىق «ارقادا ناۋشابايدىڭ نۇرجانى وتكەن» اتتى ءداستۇرلى ءان بايقاۋى وتكەن ەدى. بۇل بايقاۋ بيىل ەكىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىر. العاشقىسى 2019 جىلى ۇيىمداستىرىلعان. وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى، حالىق شىعارماشىلىق ورتالىعى بۇيىرسا وسى ءداستۇرلى ءان بايقاۋىن «ءداستۇرلى» تۇردە وتكىزۋدى قولعا الماقشى. بۇل بايقاۋ جىل سايىن ءوتىپ تۇرسا كونەدەن تامىر تارتقان اسىل ونەرىمىزدىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا جاقسى ىقپالىن جاسار ەدى دەگەن ويدامىز. ايتپەسە توبىل-تورعاي توپىراعىندا ەرەكشە اتاپ وتەرلىكتەي قارابالىقتاعى جىرشىلىق ونەر، مەڭدىعاراداعى اقىندىق-انشىلىك مەكتەپ، جىتىقارا مەن قامىستى جاعىنداعى بي-شەشەندەردىڭ ۇلگىلەرى، تورعاي وڭىرىندەگى اقىندىق-جىرشىلىق ءداستۇرى، قاراباستان باستالعان دومبىراشىلىق ۇلگى، باقسى سارىندارىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسىپ دامىدى…

مەڭدىعاراداعى اقىندىق-انشىلىك مەكتەپ، جىتىقارا مەن قامىستى جاعىنداعى بي-شەشەندەردىڭ ۇلگىلەرى، تورعاي وڭىرىندەگى اقىندىق-جىرشىلىق ءداستۇرى، قاراباستان باستالعان دومبىراشىلىق ۇلگى، باقسى سارىندارىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسىپ دامىعان، نۇسقاسى بولەك قوبىزشىلىق ونەرى ۇمىتىلىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. نۇرجان اتىنداعى بايقاۋ وسى اتالعانداردى بىرتىندەپ قالىپقا كەلتىرە بەرۋگە، جاڭعىرتا بەرۋگە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. مۇنىڭ ءبارى وتكەن بايقاۋدا الماس الماتوۆ، تالعات مولداعاليەۆ، ەرلان قالماقوۆ سەكىلدى اعالارىمىزدىڭ ايتقاندارىنان، ءوز ويىمىزدا جۇرگەن جايلاردان شىعىپ جاتقان دۇنيە عوي. نەگىزى جازبامىز ناۋشابايۇلى نۇرجاننىڭ ءالى جارىق كورمەگەن ءبىر شىعارماسىن جاريالاۋعا ارنالىپ ەدى. قازاق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان اڭىز اڭگىمەنىڭ نەگىزىندە جازىلعان بۇل ولەڭ الماتى قالاسىنداعى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبا قورىنان الىندى (وعك: ق-1164 ا. №12.). قورعا 1936 جىلى ا.ۆ.ۆاسيلەۆ (1861-1943) تاپسىرعان. الەكساندر ۆاسيلەۆيچ ۆاسيلەۆ  ىبىراي التىنسارين ومىردەن وتكەن 1889 جىلدان باستاپ 1894 جىلعا دەيىن تورعاي وبلىسىنداعى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولعان كىسى. ودان كەيىن دە تورعاي وبلىسىندا ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان. ورىنبوردا شىققان «تورعاي» گازەتىندە 10 جىل بويى رەداكتور بولعان ا.ۆ.ۆاسيلەۆ قازاق ادەبيەتى مۇرالارىنىڭ جينالۋىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن جانداردىڭ ءبىرى. ءوزى قىزمەتتە بولعان تورعاي وبلىسى كولەمىنە 10-نان اسا ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، قازىرگى قوستاناي، اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى ەرتەرەكتە وتكەن اقىن-جىراۋلاردىڭ ولەڭ-جىرلارىن اسا مول كولەمدە جيناعان. ولاردىڭ كوپشىلىگىن قولجازبا قورلارىنا وتكىزگەن. قازىر ا.ۆ.ۆاسيلەۆ تاپسىرعان قولجازبالار قازىر الماتى قالاسىنداعى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبا قورىندا ساقتاۋلى تۇر.» ەندى سول داستاندى وقىپ كورەلىك.

بۇرىنعى حيكاياتتان كورىپ ميسراين دەگەن پاتشانىڭ ءبىر كىسىلەرگە بەرگەن تورەسى.

ەي، نۇرجان، ءسوزدى ۇزاتپاي ويلا قىسقا،
اشكەرە ەت ىشتە سىردى جۇرمە بوسقا.
وقىماق ادامدارعا ەرمەك ءۇشىن،
ارتىڭا ءسوز جايىلىپ قالسىن نۇسقا.

بار ەكەن ءبىر ءمۇساپىر ءوزى عارىپ،
ءبىر تيىن بۇل تابا الماي ءجۇردى نالىپ.
كۇن-ءتۇنى عامكۇن بولىپ جۇرگەن سورلى،
قالايشا جايدارلانباق(؟) كوڭىلىنە الىپ.

ەستىگەن ءبىر شاھاردى ءوزى باي دەپ،
پاقىرعا، مىسكىنمەنەن سونشا جاي دەپ.
ىشەرگە اسى، كيەرگە كيىمى جوق،
ويلاندى سول جاقتارعا بارايىن دەپ.

كەز بولدى بارا جاتىپ ءبىر كەمەگە،
پۇلى جوق ءمىنىپ وتەر ەشتەمەگە.
كەمەنىڭ باستىعىمەن ساۋدالاسىپ،
جولىقتى ەندى ءبىر زور اڭگىمەگە.

مىسقال ەت ارقاسىنان كەسىپ الماق بولدى،
بەرمەسە جازعانىندا قالماق بولدى.
الدىندا بىرنەشە كوپ كۋالەردىڭ،
مىقتى شارت ۋاعدادا تۇرماق بولدى.

بيشارا شاراسىزدان كوندى بۇعان،
نە حايلا ەتپەك كەرەك ەندى بۇعان.
وتكىزىپ كەمەسىنەن تۇسىرگەن سوڭ،
الام دەپ ەتىن كەسىپ كەلدى بۇعان.

بۇل شىن دەپ تۇرا المادى ايتسا-داعى،
قولىنان جۇلىپ كەتتى تارتسا-داعى.
كەلەدى پىشاق قولىندا ولدا قۋىپ،
ەمەس-اۋ قۇتىلارلىق قايتسەداعى.

كەلەدى ۇزاي الماي ىلەستىرىپ،
سويلەستىرەر قازى جوق تەڭەستىرىپ.
بەيشارا قاشپاي توقتاپ نەعىپ تۇرسىن،
قوزعالماي ءوز تانىنەن ەت كەستىرىپ.

كەلەدى ءبىرى قۋىپ، ءبىرى قاشىپ،
ەكەۋى كوپ جەرگە ۇزاپ كەتتى اسىپ.
كەز بولار تاعى ەكىنشى ءبىر بالەگە،
قۇدايىم قۇتقارماسا باعىن اشىپ.

الدىنان بىرەۋ شىقتى تۇيە قۋىپ،
قاشىپ كەلە جاتقاندا ءوزى ءجۇرىپ.
جىبەرگەن بۇل پاقىردىڭ تاياعىمەن،
تۇيەنىڭ ءبىر جاق كوزى كەتتى شىعىپ.

تۇيەنى تاستاي بەرىپ بۇل دا قۋدى،
باسىنا ءبىر حيكمەت جانە تۋدى.
بۇل جەتپەي تىڭنان قۋعان قويار ەمەس،
ماڭدايدان تەر تامشىلاپ ءبىتتى كۇنى(؟).

ساسقاننان قۇتىلا الماي قىسىلدى جان،
الدىنان كەز بولدى ءبىر بۇزىلعان تام.
سەكىرىپ ار جاعىنا ءتۇسىپ ەدى،
بايعۇسقا بۇرىنعىدان بولدى جامان.

قۇتىلار بۇل پاقىرىڭ قايدا بارىپ،
اياعى جۇگىرە الماي قالدى تالىپ.
ءبىر كەمپىر كولەڭكەلەپ جاتىر ەكەن،
كەتىپتى قارعىعاندا ءىشىن جارىپ.

كەمپىردىڭ تۇرا قۋدى بالاسى دا،
بولمايدى قۇتىلارلىق شاماسى دا.
عارىپتى ونشاما كوپ ۇزاتپايىق،
اۋدەم جەر ۇستاپ الدى اراسىندا.

بەيشارا كوزى جاستى، كوڭىلى جالىن،
ايتۋعا كىم تىڭدايدى مۇنىڭ زارىن.
اۋەلدەن اقىر ەستىپ باستان اياق،
سۇراستى ءبىر-ءبىرىنىڭ احۋالدارىن.

ۇشەۋى پاديشاعا بارماق بولدى،
ءاربىرى ءتيىستىسىن الماق بولدى.
ەت ەدى ءبىر-اق مىسقال العاشقىسى،
بايعۇسقا ونان دا ارتىق سالماق بولدى.

پاتشاعا الىپ باردى جۇدىرىقتاپ،
قالماسا نە عيلاج بار امان ساقتاپ.
عادىلدىك توردەگىدەن تابىلماسا،
جانىندا ەش ادام جوق الار اقتاپ.

پاديشا سول ۋاقىتتا ميسراين،
جەتەكتەپ الىپ كەلىپ ايتتى جايىن.
اۋەلى سەن سويلە دەپ باستان-اياق،
ەرىنبەي سۇراپ الدى بار جاعدايىن.

اۋەلى ايتتى ۋادە قىلعاندىعىن،
تۇيەنىڭ كوزى شىعىپ قالعاندىعىن.
بيحابار قىسىلعاننان قارعىعاندا،
كەمپىردىڭ بۇلايىنشا بولعاندىعىن.

پاتشا ايتتى: – دۇرىستىقپەن تورە بەرەم،
يا جاقىن كەۋىلىم جوق الىستىقپەن.
كوزبە كوز بۇل تورتەۋىن تەرگەپ ەدىم،
ءسوز ايتادى ەكەن جاعى دۇرىستىقپەن.

كەمەشىگە ايتتى: -  تورەم جەم بولماسىن،
كەسكەنىڭ مىسقالدان ارتىق يا كەم بولماسىن.
ايتپەسە ءوزىڭ دارعا اسىلارسىڭ،
ءبىر عارىپ قياناتتان كور بولماسىن.

بىراق كەس، مىسقال بولسىن، ەكى كەسپە،
دۇرىس ال الاسىڭدى بۇگىن كەشتە.
ەي، عارىپ، ريزا بول ايتقاننان سوڭ،
ۋادە بۇزىپ كەتكەن دۇرىس ءىس پە؟

قالدىرسىن (؟) نەگە ماقرۇم ءتۇزۋ نيەت،
وسىنداي عادىل بولسىن بيلىك تورە ەت.
تورەنى كەمەشىگە ايتتى بولىپ،
ەكىنشى تۇيەشىگە كەلدى رەت.

تۇيەڭنىڭ شىعىپ ەدى قاي جاق كوزى،
ايتىڭىز بارىڭىزدە دۇرىس ءسوزدى.
تاياقپەن شىعارىپسىڭ، مۇنىڭ كوزىن شىعار،
سونان سوڭ مۇنان الارسىڭ تۇيەڭىزدى.

وسىنى لاقتىراسىڭ سونداي جەردەن،
تيگىزسەڭ ءوزىڭدى اسام بوتەن جەردەن.

ءۇشىنشى كەلدى كەمپىر بالاسىنا،
تامنىڭ سەن مۇنى جاتقىز ساياسىنا.
سەندە قارعىپ ءبىر باسىپ ءولتىر مۇنى،
ولمەسە سەن باراسىڭ دار باسىنا.

تورە بەرسەم كوپ زيان بوستىقپەنەن،
بۇعان ەتكەن تورە ەمەس دوستىقپەنەن.
اجال جەتىپ تۇرعان سوڭ نە شارا بار،
شەشەڭدى ولتىرگەن جوق قاستىقپەنەن.

كىم ارتىق ميسرايننەن عادىلدىككە،
ايتپايدى تورەسىنە ەشكىم وكپە.
الامىز دەپ الدىرىپ قالامىز دەپ،
داعۋادان ۇشەۋى دە قالدى تەككە.

ەندى كىسى كورىنسە قاشقانداي بوپ،
كوڭىلى قورقىنىشىن باسقانداي بوپ.
عارىپ بايعۇس جونەلدى الديار دەپ،
ماڭگى ولىمنەن قۇتىلعان تىشقانداي بوپ.

ەڭ الدىمەن داستاننىڭ ساعىزداي سوزىلعان اتى كۇدىك كەلتىرەدى. «بۇرىنعى حيكاياتتان كورىپ ميسراين دەگەن پاتشانىڭ ءبىر كىسىلەرگە بەرگەن تورەسى» دەگەن سوزدەن نە حيكاياتتى ايتىپ وتىرعانىن، ميسرايل دەگەن پاتشانىڭ تاريحتا بولعان نە بولماعانىن ايىرىپ الۋ قيىن.

داستان «ەي، نۇرجان، ءسوزدى ۇزاتپاي ويلا قىسقا» - دەگەن جولدان باستالادى. نۇرجان اقىن كوپتەگەن نازىمدارى مەن عازالدارىندا ءوزىنىڭ ەسىمىن ايتىپ وتىرعانى راس. الايدا، وسى جولداعى «ويلا قىسقا» دەگەن تىركەسكە نازار اۋدارساق، نۇرجان سەكىلدى ويشىل اقىن وزىنە ءوزى سولاي دەپ ايتۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس قوي.

«مىسقال ەت ارقاسىنان كەسىپ الماق بولدى،
بەرمەسە جازعانىندا قالماق بولدى.
الدىندا بىرنەشە كوپ كۋالەردىڭ،
مىقتى شارت ۋاعدادا تۇرماق بولدى» دەگەن شۋماقتى ولەڭ دەپ ايتۋ دا قيىن. نۇرجاننىڭ بالتالاسا بۇزىلمايتىن ۇيقاستارى مىنا داستاندا جوقتىڭ قاسى. «كەمەشىگە ايتتى: -  تورەم جەم بولماسىن، كەسكەنىڭ مىسقالدان ارتىق يا كەم بولماسىن» دەگەن جولداردا پوەزيانىڭ جۇعىنى دا جوق قوي.

«تۇيەڭنىڭ شىعىپ ەدى قاي جاق كوزى،
ايتىڭىز بارىڭىزدە دۇرىس ءسوزدى.
تاياقپەن شىعارىپسىڭ، مۇنىڭ كوزىن شىعار،
سونان سوڭ مۇنان الارسىڭ تۇيەڭىزدى» سەكىلدى شۋماقتار باسپاسوزدە سىنالىپ جۇرگەن قاراتاي بيعوجين دەگەن كىسىنىڭ قوجابارگەن جىراۋدىڭ شىعارمالارى دەپ جۇرگەن شاتپاقتارىنا ۇقسايدى. داستاننىڭ مازمۇنى دا ۇلگى بولارلىقتاي ەمەس. مىنا جازبانى دا نۇرجان اقىنعا تەلۋ ورىنسىز.

ءبىز ءوز ءسوزىمىز عانا اقيقات دەگەن ويدان اۋلاقپىز. الايدا، سەرىكباي وسپانوۆ اعامىز دا، باتىرلان ساعىنتاەۆ ءىنىمىز دە جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جاڭالىق اشتىم دەمەگەنى ورىندى بولار.

جالپى، ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبا قورى ما، اكادەميانىڭ قورى ما، سولاردا ساقتالعان قولجازبالارعا اسا مۇقيات قاراپ، سارالاۋ كەرەك. وندا وتكىزىلگەن دۇنيەلەردىڭ بارلىعى بىردەي التىن ەمەس.

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz