پوەما

I

مەزگىلدى ىڭعايىنا جۇپتاپ الىپ،
بارادى زامان وزىپ، جۇرت جاڭارىپ.
وتكەن شاق وزدىگىنەن سىر شەرتپەيدى،
قيالىڭ قادالعانمەن بۇلتقا بارىپ.

ىلگەرى تارتقان سايىن عاسىر ارى،
اقپارىن تەرەڭىرەك جاسىرادى.
دەن قويىپ، دەرەگىنەن ءدان ىزدەدىم،
بەلگىسىز قانشا جۇمباق اشىلارى.

زەر سالىپ بابالاردىڭ جۇرتىنا ءبىز،
جوعىمىز تابىلارداي ىنتىعامىز.
كەزدەسپەي كەنەزەڭدى كەپتىرەدى،
ۇقسايدى ۇزاق جولعا بۇكىل  اڭىز.

دايەكتىڭ قولىم جەتپەي سوقتالىنا،
سالىندىم قالىڭ ويدىڭ كوكپارىنا.
ءىز كەسكەن اڭشىدايىن سارتاپ قاردان،
كەپ ءتۇستىم ەسكى كوشتىڭ سوقپاعىنا.

سوقپاقتار  ىزگە  تولى شيىرلانعان،
كومەسكى تارتقان ابدەن قۇيىنداردان.
تارتادى ارتاراپقا جولايىرىق،
ىلىنبەي ىزدەگەنىڭ جۋىر ماڭنان.

سارالاپ ورتاسىنان كوپ مۇرانىڭ،
توقتالدىم تۇرپاتىنا كەتبۇعانىڭ.
قازاسىن جوشى حاننىڭ كۇيگە جۇكتەپ،
شىڭعىسقا ۇمىتتىرعان كەكتىڭ ءبارىن.

تەڭ تاپپاي باتىرىما، بيىمە تەڭ،
ەرلىگىن ەرتە كۇننىڭ ءسۇيىپ وتەم.
ءبىر بەلگى قارا ولەڭنەن سوعا الام با،
بولمىسى ءبىز بىلمەيتىن بيىك ەكەن.

توزدىرعان سان اسۋدى، تالاي بەلدى،
سارىنى سار دالانىڭ سولاي دەيدى.
مۇراعات مۇزدىقتارىن جارىپ شىققان،
تۇلعاڭا قىزىعىپ ەل قارايدى ەندى.

جول اشقان ارعى ءداۋىر اقپارىنا،
مىڭ العىس، ازاتتىقتىڭ اق تاڭىنا!
كەلەمىز ەسىمىڭدى ەندى تانىپ،
قاپ قويعان قادىم زامان قاتپارىندا.

پاراسات جەتسە ءبارىن پارىقتاۋعا،
وي قوسام تۇعىرىڭدى انىقتاۋعا.
كونە كۇن كولەڭكەسى كولەگەيلەپ،
تۇلعاڭدى تولىق ءالى تانىتپاۋدا.

كۇش الىپ كەتبۇعاداي كەمەڭگەردەن،
تىلدەستىم بيىكتەرمەن، تەرەڭدەرمەن.
باعزىدان جەتكەن بىزگە بالبال تاستاي،
سىرىڭ كوپ، سىرتىڭ قانشا كونەرگەنمەن.

اۋەزى الىمساقتىڭ ەلەڭدەتتى،
تاۋ-تاسى تۋعان جەردىڭ ولەڭدەتتى.
ەجەلدەن ەلگە كەرەك ەستەلىكتى،
ەستىلەر ەستەرىنە شەگەندەپتى.

وتسە دە قانشا عاسىر ارالىقتا،
قاراعىم، قارايلاي ءجۇر قاراجۇرتقا.
قايتارعان قوس ىشەكپەن حان قاھارىن،
جان بار ما باس يمەگەن دانالىققا.

تاريحتىڭ تاس ەمشەگىن ءيسىندىرىپ،
جىبەرگەن قارا تاسقا كۇي ءسىڭدىرىپ.
سىيعىزعان ساز تىلىنە ءوز ءداۋىرىن،
دەگەندەي، كەيىنگىلەر ءجۇرسىن ءبىلىپ.

II

جوشىنىڭ جاستايىنان داڭقى شىقتى،
ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ دە شارتىن ۇقتى.
ءجونى بار جولىنداعىن جايپاپ وتەر،
سوڭىندا دەشتى قىپشاق – حالقى مىقتى.

تاپسىرعان قاعان سەنىپ وڭ قاناتتى،
جاۋ بىتكەن قارسى كەلگەن سورعا باتتى.
ەنجايلاپ ەۆرازيا كەڭىستىگىن،
ەلدەردى الىس-جاقىن مول قاراتتى.

اينالىپ جورىق سايىن عالاماتقا،
تاسقىنداي قارقىن قوستى قاعاناتقا.
تەڭ ءتۇسىپ امىرلىگى، ادىلدىگى،
جازىقسىز جان قيماعان جاماناتقا.

جەل ەسكەن ايدارىنان ەسەلەنىپ،
سان جەتپەس جاساعىنا نەشە شەرىك.
كوز تىككەن توڭىرەكتى تۇگەل قارماپ،
كورگەن جوق ەگەستەردە ەسە بەرىپ.

سىلتەدى جەتكەنىنشە كەڭ قۇلاشتى،
قالاعان قونىسىنا بەلگى باستى.
قۋانسا قۇلعا دەيىن سىي تاراتىپ،
تۇنەرسە قارا اسپانداي جەردى باستى.

وسىلاي داۋىرلەدى باق-تالايى،
سالدىردى التىنداتىپ اق سارايدى.
كولدەنەڭ جولىن كەسىپ وتپەك تۇگىل،
ەشبىر جان باسقان ءىزىن اتتامايدى.

تۋ ۇستار توڭىرەگى تۇگەل نويان،
ەرلىگى ەر جوشىنىڭ ەلگە ايان.
الايدا، ءولىمى ونىڭ وزگەشەلەۋ،
كۇيىمەن كەتبۇعانىڭ بولعان بايان.

بۇل ءوزى الىس قىردان جەتكەن اڭىز،
تاريحي سۇرىپتاۋدان وتكەن ناعىز.
«جوشى حان»، «اقساق قۇلان» كۇيلەرىمدى،
بەينەسى اقيقاتتىڭ دەپ قاراڭىز.

باق تايسا باعىنبايدى بارشىلىققا،
قاراماس ىرىس قونسا قارسىلىققا.
جورامال كوپ بولعانمەن جوشى جايلى،
قازانىڭ بولعانى انىق اڭشىلىقتا.

ىشتەگى ىرىكپەيتىن سەرپىلىستى،
تاعىنىڭ جاراتقاننان سەرتى كۇشتى.
قۇلانعا قۇرىق سالىپ وسكەن ۇلدىڭ،
قۇلاننان مەرت بولۋى وكىنىشتى...

دەمىكپەس سالساڭ قانشا شاقىرىمعا،
تۋلاتقان تارپاڭداردى تاقىمىندا.
سايلانىپ، سايات قۇرىپ شىقساداعى،
ءبىر قاۋىپ تونگەن ەكەن باتىر ۇلعا.

جازىلدى تاعدار سولاي تاسقا ماڭگى،
بارشاعا بەيمالىمدەۋ باسقا جاعى.
«اللادان جارلىق كەلسە» دەگەن وسى:
«جۇلدىز دا جەرگە تۇسەر اسپانداعى».

بۇل جاعداي بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىردى،
باي-ماناپ ىڭىرانعان ىرعىپ تۇردى.
قازانىڭ الدى – قايعى، ارتى – جۇمباق،
شىنتاۋيت شىڭعىس حاندى شيرىقتىردى.

قاپىدا قايىرىلۋ قاناتىنان،
قاعانعا قان جۇتقىزىپ قاپا قىلعان.
ءتۇرى جوق ىزاسىنىڭ ىدىرايتىن،
ءجۇز تورە ءجون ايتسا دا قاتارىنان.

قاپتالدان قادالعانداي قارا سۇڭگى،
سىيماستاي كەڭىستىككە الاسۇردى.
وعىلان وپات بولعان ورالا ما،
جولىنا تارك ەتسە دە بار اسىلدى.

تولعانىپ تاق يەسى تۇنەرگەندە،
تالقىلاپ، ءتورت تارابىن تۇگەندەردە.
سۇرلانىپ سۇستى كوزىن قاداپ ەدى،
ماڭىنان تابىلمادى-اۋ جۇرەر پەندە.

اشۋدىڭ ءزارى دەندەپ كوكىرەكتى،
ىستىق جاس قوس جاناردان كولكىمەكتى.
ءامىرى ءامىرشىنىڭ ازا تۇتقان،
قىپشاقتىڭ بايتاق جەرىن جەلپىپ ءوتتى.

جابىسپاق جۇرتقا توسىن قاسىرەت كەپ،
قاسىرەت، قايتارماساڭ باسىپ وتپەك.
حاندىقتىڭ زاڭى سولاي، جامان حابار
اكەلگەن ادامداردىڭ باسى كەتپەك.

پارمەننىڭ قاعان بەرگەن كۇشى جايلى،
ەستىسەڭ ويىڭ ونعا پىشىرايدى.
«ءوز حانىن قورعاماعان حالىق تۇتاس،
اياۋسىز جازالاۋعا ۇشىرايدى».

تۇيىلسە توردەگىنىڭ تىك قاباعى،
تالابى تالقىلانباي قۇپتالادى.
ال، سوندا، حاننىڭ قاتال قاھارىنان،
جازىقسىز حالىقتى كىم قۇتقارادى.

III

تۇسكەندە ەلگە قاۋىپ ەر سىنالار،
كەز ەمەس ەكى اراعا ەلشى سالار.
قالارىن بىلە تۇرىپ باس پالەگە،
قانداي جان ءداتى بارىپ بەرسىن حابار.

ازىرگە ەشبىر امال تابىلمادى،
جۇرت ءتۇيدى شۇپىرەككە جانىن تاعى.
ءامىردى سۋىق حابار سۇستاندىرسا،
كىم ءبىلسىن، قانداي شەشىم قابىلدارى.

قاعاندى قايتارماسا رايىنان،
حالىققا كۇن تۋماقشى قۇداي ۇرعان.
العاشقى امىرىنەن اينىماسا،
ۇلىسىڭ كوز اشپايدى ۋايىمنان.

باقىتتى باسقا بىتكەن كىم ۇرلاعان،
نە شارا، جوشى عايىپ، عۇمىر ءتامام.
قىرسىعى قالىڭ ەلگە تيگەلى تۇر،
قاعاننىڭ قۇسالانعان ءتۇرى جامان.

جەندەتتەر جالاڭداتسا جەز قىلىشىن،
كەتەدى قان بوكتىرىپ جەردىڭ ءۇستىن.
«حانعا تىرەۋ بولماعان حالىق قۇردىم»،
دەگەن ۇكىم شارلادى ەلدىڭ ءىشىن.

بارادى جۇرت اراسى ۇرەيلەنىپ،
توڭىرەك كۇڭگىرتتەندى، كۇنگەي كەمىپ.
امىرگە قارسى تۇرار قاۋقار قايسى،
عايىپتان توقتاتپاسا دۇلەي كەلىپ.

باتىر قايدا؟ بارشاعا بەل كورىنگەن،
ءبيىڭ كانە؟ ءجون سىلتەر ەلگە بىردەن.
بەل بۋىپ، بەدەلىن ساپ كىم ايىرماق،
ۇلىستى شەرلى شىڭعىس شەڭگەلىنەن.

دالانى دۇرلىكتىردى داقپىرت قاتتى،
جان-جاققا شابارماندار شاپقىلاتتى.
ۋاقيعا باتىرلاردىڭ ءتۇرىن بۇزىپ،
بيلەرگە قابىرعالى قاتتى باتتى.

سۇلتاندار، ۋازىرلەر ىشتەن تىندى،
سەيىلتۋ مۇمكىن ەمەس، كۇشپەن مۇڭدى.
كەلەلى كەڭەسىندە كوسەمدەردىڭ،
بەدەلى كەتبۇعانىڭ ۇستەم تۇردى.

سوزىنە سۇڭعىلانىڭ ەل قاراعان،
اتاعى، ابىرويى كەڭ تاراعان.
ۋشىققان ءىس بىتكەننىڭ كەڭەسشىسى،
باعىنا كوپتىڭ بىتكەن دەگدار ادام.

ۇيىعان ۇلىس بىتكەن ناقىلىنا،
كورمەگەن بۇرا تارتىپ جاقىنىنا.
داۋ كەلسە، سانالادى – توبە بيگە،
جاۋ كەلسە، بالانادى – باتىرىنا.

بەدەلى – ەلگە قورعان، حانعا تىرەك،
ءبىر ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن جان-جاعى بەك.
جينالسا جاقسى-جايساڭ تاق ماڭىنا،
ءدال ونداي ەشبىرىنىڭ سالماعى جوق.

يەسى اقىل-ويدىڭ مول دارىعان،
ايتقانى الاشىنا بولعان ۇران.
باعالاپ دانالىعىن، دارالىعىن،
ءامىرشى ورىن بەرگەن وڭ جاعىنان.

قادىرىن ارتتىرماسا زور نوكەرمەن،
بەرىلمەس قۇرمەتى مول جول بەكەردەن.
ءجۇزباسى، تۇمەنباسى تۇگەلىمەن،
توپتاسقان تۋ تۇبىنە ول كوتەرگەن.

شىعارعان توبەسىنە حالىق باردا،
از سالماق ارتىلمايدى الىپتارعا.
الدىندا سول حالىقتىڭ قۇنى قالماس،
تايانىش بولا الماسا تارىققاندا.

يىققا اۋدى وسىلاي جۇكتىڭ ءبارى،
بۋلىقتى حاس باتىرداي تۇتقىنداعى.
الدىندا – اسۋ بەرمەس قاتال ءامىر،
ارتىندا – تاقىمداپ تۇر جۇرتتىڭ قامى.

تاپ كەلگەن قاھارلى حان ايبارىنا،
اراشا تۇسپەك قالاي ايماعىنا.
اقىرى جوشى ءولىمىن ەستىرتۋدىڭ،
توقتالدى مۇلدە توسىن بايلامىنا.

IV

بەك سەنىپ بوز دومبىرا – جولداسىنا،
بەت بۇردى قاراقورىم ورداسىنا.
شەشىمىن شەرلى جاننىڭ شەگەرمەكشى،
تاۋەكەل! جابىسسا دا سور باسىنا.

قابارىپ قارسى الدى حان سارايى،
حابارىڭ جاقپاي قالسا، پارشالايدى.
ساناعان جان بارما ەكەن وسى جەردەن،
تارادى قانشا شاتتىق، قانشا قايعى؟

بۇل ساراي سان تىزەنى بۇكتىرگەن جەر،
ۇكىمىن تاعدىرلاردىڭ كۇتتىرگەن جەر.
تالايدىڭ يىعىنان باس دومالاپ،
دىڭكەسىن دەسبەرمەستىڭ بىتىرگەن جەر.

تۇنەكتەي تۇنەرىپ تۇر تاق ماڭايى،
سىبىرعا، تىقىرعا دا ساق قارايدى.
جاڭىلساڭ جازاتايىم جاق پەن تىلدەن،
ەسىركەپ، ەشكىم سەنى اقتامايدى.

جايعاستى كۇيشى كەلىپ حان الدىنا،
حان سەزدى جەنتكەنىن ءبىر حاباردىڭ دا.
دومبىرا كۇمبىرىنەن كۇدىك شالدى،
جۇرگەندەي جوشى اجال ارالىندا.

قوس ىشەك بەبەۋ قاقتى ورشەلەنىپ،
ءبۇتىندى سيپاتتادى بولشەك ەتىپ.
ەندىگى ىركىلۋدىڭ رەتى جوق،
تۇسپالداپ جەتكىزۋگە كەلسە بەكىپ.

الدەن سوڭ، شىڭعىس حاننىڭ شىنىنداعى،
سولق ەتىپ قوس شەكەسى شىڭىلدادى.
ەلەستەپ ەرەن تۋعان تۇڭعىشىنىڭ،
تۇلعاسى تەرىس قاراپ تۇرىپ الدى.

تۇنەردى، توڭىرەگى تۇمانداندى،
تۇمانمەن تىم جىراققا شىعاندادى.
سۇلباسى عايىپ بولىپ، ءبىر مەزەتتە،
قاجىپ ءجۇر قايىرا الماي قۇلانداردى.

قالعانداي ايدالادا ءبىر ارمانى،
انىقتاپ ارعى جاعىن ۇعا المادى.
ۇناماي مىنا كۇيدىڭ بەتالىسى،
تىكسىنىپ ءوز-وزىنەن كۇمانداندى.

سۇستانىپ سۋىق قاباق تۇيىلگەندە،
ديدارى كۇلگىن تارتتى كۇيىنگەندە.
كەرنەگەن توڭىرەكتى ىزعارىنان،
تۇسپەستەي تۇكىرىكتەن ءتۇيىر جەرگە.

كيلىككەن قالىڭ ويدىڭ سولىعىمەن،
جوعارى كوتەرىلدى قولى بىردەن.
«مىنانىڭ ءوشىر ءۇنىن!» دەپ اقىردى،
تىڭداماي كۇيدىڭ سوڭىن تولىعىمەن.

نە دەيدى؟! زارىڭ مىناۋ، كۇڭىرەنگەن،
دەپ تۇر عوي، «ۇلىڭ ولگەن، ۇلىڭ ولگەن!»
«حان يەم، اڭشىلىقتان قايتپادى ول،
قانشاما جورىقتاردان ءتىرى كەلگەن.

ەل ەمەس، كۇي وسىلاي باياندايدى،
ۇيىقتاعان جوشىڭ ەندى ويانبايدى.
ورنىندا ۇرپاعى بار، ۇرانى بار،
قوسىنى قىزىمەتتەن ايانبايدى.

قۇلاننىڭ قارعىعانى، ورعىعانى،
جانىڭدى جۇدەتەدى، توڭدىرادى.
جەتكىزىپ تۇرعان وسى وقيعانى،
جازعىرا كورمەگەيسىز دومبىرانى.

دەدى دە داۋلەسكەرىڭ تىنا قالدى،

جۇباتۋ وڭاي بوپ پا ۇلى ادامدى!
ءامىرشى ەڭسە تۇزەپ تىكتەلگەنشە،
ۇلگەردى جاساپ تاعى ءبىر امالدى.

كەيىپپەن لايىقتى اسقاق ۇلعا،
حوش ايتىپ جانارىمەن اسپابىنا.
ورتاعا وڭاشالاپ قويىپ قويعان،
ەمەۋرىن بار دومبىرا استارىندا.

ناق ءتيىپ نىساناعا كۇي ساداعى،
زاماننىڭ قالدى سولاي ءبىر ساباعى.
اپارىپ دومبىرانى «ايىپتاۋعا»،
ۋازىرگە حان جاسادى يشارانى.

... جول تابار قىسىلعاندا امالى كوپ،
قالىپتى ءاربىر ءىسى باعالى بوپ.
ەر قايدا...  كەتبۇعاداي شەشىم قىلار،
حانعا دا، قاراعا دا زالالى جوق.

قايرات زەكەنۇلى،

سەمەي قالاسى

اۆتورعا انىقتاما

قايرات زەكەنۇلى سابىرباي 2000-شى جىلدارى ايتىس ساحناسىنان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سالاسىنا اۋىسقان. سەمەيدىڭ جەرگىلىكتى تەلەارنالارى مەن گازەتتەرىندە تىلشىلىكتەن باس رەداكتورلىققا دەيىن قىزمەت اتقارعان. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسى (2004 ج.) جانە شقو جۋرناليستەر بايقاۋىنىڭ 2006 جىلعى لاۋرەاتى بولدى. قايرات زەكەنۇلىنىڭ رەداكتورلىق كەزەڭىندە «ەرتىس ءوڭىرى» گازەتى 2009 جىلى «مەملەكەتتىك ءتىل جانە باق» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنىڭ «ۇزدىك باسىلىم» نوميناتسياسىن جانە 2010 جىلى شقو اكىمى اتىنداعى جۋرناليستەر بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازى اتاندى.

2018 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان سەمەيدىڭ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە باسشىلىققا كەلگەن ول، قازىر دە وسى مەكەمەدە جەتەكىشىك جاسايدى.

سونىمەن بىرگە، ق.سابىرباي «نارتولقىن» (2006ج.), «كوز تالدىرعان كوكجيەك»(2014ج.), «دۇلدىلدەر ءدۇبىرى» (2017ج.) جىر جيناقتارى مەن «ايماعىنىڭ ابىزى» (2009 ج.) حيكايات كىتابىنىڭ اۆتورى. توپتاما ولەڭدەرى «جىر مارجانى» قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنا ەنگەن. «دۇلدىلدەر ءدۇبىرى» كىتابى 5000 تيراجدىق مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كوردى.

Abai.kz