شەرۋباي قۇرمانبايۇلى. بۇل ەسىممەن سوناۋ 90-جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى تانىسپىن. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بىردەن القىمنان الا تۇسكەن تۇرمىستىق قيىنشىلىق تىرناعىن تەرەڭ باتىرىپ تۇرعان كەز. «بالاپان – باسىنا، تۇرىمتاي – تۇسىنا كەتىپ»، كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قولداۋى ارقىلى باعى جانعان عىلىمنىڭ كۇيى كەتىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان. تىرشىلىكتەگى قيىنشىلىققا توزبەي، شىداماي مەحناتتى كوپ، تابىسى ماردىمسىز عىلىمدى تاستاپ كەتكەن جاستاردىڭ كوبەيگەن تۇسى. الماتىعا تەرىستىكتەگى قوستانايدان عىلىم قۋىپ كەلگەن بىزدەرگە، «سىرت كوز – سىنشىل» دەگەندەي، قازاق عىلىمنىڭ قارا شاڭىراعى - عىلىم اكادەمياسىنىڭ عيماراتىندا جاستاردىڭ قاتارى سيرەك، سەلدىر كورىندى. شىندىعىن ايتۋ كەرەك، كوڭىلسىزدەۋ كورىنىس ەدى.

دەگەنمەن دە، م.اۋەزوۆ اتىنداعى عىلىمي ينستيتۋتتا قىزمەت جاساپ، الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى سماعۇل ساداۋاقاسۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى تاقىرىبىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، عىلىم كانديداتى اتانعان ديحان قامزابەكۇلى، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى تولىمدى، ارىندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جۇرگەن سۇلتانحان اققۇلى زامانداستارىمىزدىڭ قاراكەتتەرىنە قاراپ، ۇلگى العاندىقتان با، كوڭىلىمىز – توق. وسىلار ۇقساپ قارەكەت ەتسەك، عىلىمداعى ماقساتىمىزعا جەتەمىز عوي دەپ ءۇمىت وتىن وشىرمەي، كەرىسىنشە، قايتا جانداندىرىپ جۇرگەن كەزىمىز.

ءبىر كۇنى ديحان قامزابەكۇلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاستارى باس قوسىپ، عالىمدار ۇيىندە دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلاتىنىن ايتىپ، سوعان قاتىسۋعا شاقىردى. جيىنعا جينالعاندار ءار سالادا عىلىم قۋىپ جۇرگەن جاستار ەكەن. ديحان، سۇلتانحان باستاعان بىرنەشە جىگىت الاش تاقىرىبىنا قاتىستى زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزدىلىعى تۋراسىندا ءسوز قوزعادى. سولاردىڭ قاتارىندا شەرۋباي قۇرمانبايۇلى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تىلدىك مۇراسى تۋرالى وي قوزعاپ، پىكىرىن ورتاعا سالدى.

دەنە ءبىتىمى ساپتا سىمداي تارتىلعان ساربازداي، جۇقالاۋ كەلگەن اق قۇبا جىگىت. بىلدەي عىلىم كانديداتى. كەيىن بىلدىك، شەشەن جىگىت 90-جىلدارى اڭىزعا اينالعان اتاقتى مۇقاعالي اقىننىڭ جەرلەسى، اقيىق اقىن وقىعان قاراساز مەكتەبىنىڭ تۇلەگى ەكەن. عالىمىنىڭ بويىنداعى ىزدەمپازدىق، ەڭبەكقورلىق، عالىمدىق تالانت-قابىلەتكە قاراساز سىندى قۇنارلى توپىراقتىڭ، كيەلى ولكەنىڭ ۇلەسى بار ەكەنى ءسوزسىز دەپ تانىدىق.

جاستار جيىنىندا شەرۋباي مىرزانىڭ عىلىمداعى جەتىستىگىنە قىزىعا، تامسانا قاراعان ەدىك. سول جينالىستان جاس، جىگەرلى زامانداستارىمىزدىڭ جالىنىن كورىپ، ءالى عالىم اتانباعان، بىراق ۇمىتكە تۇمشالانا ورانعان كوڭىلدىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ قايتقانبىز...

بۇگىنگى قازاق ءتىل ءبىلىمى سالاسىنىڭ مايتالامانى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك شەرۋباي قۇرمانبايۇى تۋرالى كورگەن-بىلگەن، كوڭىلگە تۇيگەن ويلارىمدى ورتاعا سالاردا تاقىرىپتى قالاي قويسام ەكەن دەپ ويلاندىم. اقىرى «الاش شەرۋى» دەگەن تىركەستى كەيىپكەردىڭ ەسىمى مەن سويىنا تىركەدىم. ءسوز اۋەزدىلىگىندە بىرىڭعايلىقتى، ۇندەستىكتى تالعاعانمەن، جەكەلەگەن سوزدەردەن قۇرالاتىن سويلەم اۋەزدىلىگىنە تەرەڭ ماعىنا ورناتۋدى كوزدەدىك. ونىڭ ءمانىسى مىنادا: سول ءبىر 90-جىلدارداعى ءبىر توپ جالىندى جاستاردىڭ عىلىم جولىندا تىڭنان باستاعان الاش تاقىرىبى - «الاش شەرۋى» بۇگىنگى قازاق عىلىمىنىڭ كۇردەلى سالاسىنا اينالدى. سول «شەرۋدىڭ» العاشقى تولقىنىندا بولعان ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز - شەرۋباي قۇرمانبايۇلى بۇگىنگى تاڭدا قاتارى مولايعان، شەرۋى ۇزارعان ساپتان شىقپاي، تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.

شەرۋباي مىرزانىڭ عىلىم جولىندا «ات جالىن تارتىپ»، ەرگە قونعان كەزىندە ۇستانعان تاقىرىبى – ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەرميندەر سالاسى. عالىمنىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى الاش قايراتكەرى، اگروتەحنيك-زووتەحنيك جۇماحان كۇدەريننىڭ «وسىمدىكتانۋ» وقۋلىعىنداعى تەرميندەر ماسەلەسى، ونىڭ ۇلتتىق تەرمين جاساۋداعى ءمان-ماڭىزىن زەرتتەۋگە  باعىتتالدى. حح عاسىردىڭ باسىندا  الاش زيالىلارى عىلىمي ءتىل مەن قاراپايىم حالىق ءتىلى اراسىنداعى الشاقتىقتى ۇلعايتپاي، حالىققا تۇسىنىكتى بولۋدى ماقسات ەتتى. ولاردىڭ باستى ماقساتى حالىقتىڭ ساۋاتىن اشىپ، قازاق ەلىن مادەنيەتى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسۋ بولعاندىعى بۇگىنگى تاڭدا بەلگىلى تانىم. جاس عالىمنىڭ ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە الاش اعارتۋشىلىعىنىڭ وقۋلىقتار جازۋ ىسىنە، ونىڭ ىشىندە جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ وقۋ قۇرالدارى مەن تەرميندەرىن قالىپتاستىرۋدا ايرىقشا ۇلەس قوسقان ج. كۇدەرين ءوز جۇرتىمەن قايتا قاۋىشتى.

الاش رۋحىمەن ەرىك-جىگەرىن قايراعان قۇرمانبايۇلى شەرۋباي تەرميندەر سالاسىنداعى ىزدەنىستەرىن ودان ءارى تەرەڭدەتىپ، سول 90-جىلداردىڭ سوڭىندا «قازاق لەكسيكاسىنىڭ تەرميندەنۋى» اتتى سۇبەلى مونوگرافيا جازىپ، كوپ ۇزاماي دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا دا قورعادى. بۇل جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن بەستى ايعىردى باس بىلدىرگەندەي قيامەت ءارى قىزىقتى، تابىستى زەرتتەۋ بولدى.

«وردا بۇزار وتىزدىڭ» ىشىندە كانديداتتىق ءھام دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جۇمىستاردى ەڭسەرگەن تالانتتى عالىمدى وقۋ وردالارى مەن جوعارى ۇكىمەتتىك مەكەمەلەر قىزمەتكە تارتا باستادى. عالىم ءوزى ءبىلىم العان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ۇستازدىق قىزمەتكە، ودان سوڭ قر مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلىمدارىندا لاۋازىمدىق قىزمەتتەر اتقارادى. مينيسترلىكتىڭ باسقارما باستىعى لاۋازىمىنان قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىنە دەيىن جوعارىلايدى. عىلىم جولىندا قىزمەت جاساعان، كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتتسيا جۇمىستارىن قورعاعان احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىن دا باسقاردى.

عالىم اكىمشىلىك قىزمەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ عىلىمنان دا قول ۇزبەي، «قازاق تەرمينولوگياسى دامۋىنىڭ كەزەڭدىك سيپاتى» (استانا، 2002), «قازاق تەرمينولوگياسى دامۋىنىڭ عىلىمي قاعيداتتارى» (الماتى، 2004), «الاش جانە تەرمينتانۋ (حح عاسىر باسىنداعى قازاق تەرمينولوگياسى. 1910-1930 جىلدار) (الماتى، 2008) اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەرىن جازدى، ۇستازدىق قىزمەتتەن الىستاماي شاكىرتتەر دايىندادى.

عىلىمداعى العاشقى تابىستى قازىنالى الاشتانۋدان تاپقان شەرۋباي مىرزا سول سالانى ىندەتە زەرتتەپ، ا. بايتۇرسىنۇلى، ە. ومارۇلى، ءا. بوكەيحان، ن. تورەقۇلوۆ، ح. دوسمۇمۇحامەدۇلى سياقتى الاشتىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ۇلتتىق ءتىل، تەرمين ماسەلەلەرىنە قاتىستى كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ءتىل ءبىلىمىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

«قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ، - دەيدى عالىم، - ونىڭ ىشىندە عىلىمي تەرمينولوگيانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، الدىمەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى ويىمىزعا ورالادى. سەبەبى – قازاقتىڭ ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ، تەرمينولوگيالىق قورىنىڭ دامىپ، قالىپتاسۋىنىڭ تۇتاستاي ءبىر كەزەڭى عالىم ەڭبەكتەرىمەن، ونىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق، اعارتۋشىلىق جانە عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىمەن، قايراتكەرلىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان دا قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ تاريحى، ونىڭ دامۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ عىلىمي شىعارماشىلىعى مەن قوعامدىق قىزمەتىنە جان-جاقتى توقتالۋ، ونى تەرەڭ زەرتتەۋ وتە ماڭىزدى. ...احاڭ باستاعان الاش زيالىلارى تاراپىنان العاش رەت تەرمينولوگيانى دامىتۋدىڭ باعدارى بەلگىلەندى. تەرمينولوگياعا قاتىستى ايتقاندا وتىز-قىرىق جىلدى دەي الماساق تا، جيىرما جىلداي ۋاقىتتى، دالىرەك كەلگەندە، 1910-1930 جىلدار ارالىعىن «قازاق تەرمينولوگياسى دامۋىنىڭ بايتۇرسىنۇلى كەزەڭى» دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى عاسىر باسىنان 30-جىلدارعا دەيىنگى قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ دامۋى احمەت بايتۇرسىنۇلى ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ويتكەنى ول ءوزى جۇزدەگەن تەرميندەر جاساپ، ولاردى قولدانىسقا ەنگىزىپ، ۇلت تىلىندە تەرمين جاساۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى».

2022 جىلى ۇلت ۇستازى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو شەڭبەرىندە قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە، سونىمەن قاتار استانا، الماتى، تۇركىستان سىندى قالالارىندا شەتەلدىك عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن ا. بايتۇرسىنۇلىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەتسيالار ءوتتى. بايانداماشىلار توبىندا شەرۋباي مىرزا ءجۇردى.

احاڭنىڭ شىعارماشىلىعىن الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ۇكىمەت شەتەلدىك ارىپتەستەرىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، قازاقستاننان تىس جەردە بىرنەشە حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىردى. سونىڭ ءبىرى تۇركيانىڭ ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى. كونفەرەنتسياعا قاتىسۋ ءۇشىن ءبىر توپ قازاقستاندىق الاشتانۋشى عالىمدارعا ستامبۇلعا ات باسىن تىرەۋ ءناسىپ بولدى. القالى عىلىمي جيىندا قازاقستاندىق دەلەگاتسيا توبىنان بىرنەشە عالىمعا ارنايى بايانداما جاساۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى. سول مۇمكىندىكتىڭ ءبىرى شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ ەنشىسىنە بۇيىردى.  90-جىلداردا الاشتانۋدا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ توپجارعان عالىم تۇركيانىڭ ستامبۇلىندا تاعى جارق ەتتى. وسىلايشا، باياعى كىشكەنە توپتىڭ جىگەر-جالىنىمەن كومكەرىلگەن الاش شەرۋى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، تۇركيادا جالعاستى. بۇل قىر استىنان كىشكەنە بۇلاق بولىپ باستاۋ الىپ، ونىڭ وزەگى وزەنگە ۇلاسىپ، وزەن قۇلديلاپ تەڭىزگە قۇياتىنى سەكىلدى كورىنىس ەدى. 90-جىلدارى باستالعان «الاش شەرۋىنىڭ» بۇگىنگى تاڭدا سالتانات قۇرۋىنا شەرۋباي قۇرمانبايۇلى سىندى الاشتانۋشىلاردىڭ ەڭبەگى زور بولعانى اقيقات.

قازىرگى تاڭدا قر ۇعا اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانبايۇلى ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ تىلدىك تۇلعاسىن ساراپتاۋعا باعىتتالعان كۇردەلى كەشەندى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ كەلەدى. عالىمنىڭ عىلىمي زەردەسىندە ۇلت كوسەمىنىڭ تىلدىك تۇلعاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ايقىندالىپ، ونىڭ قازاقتىڭ جازبا ادەبي تىلىنە قوسقان ۇلەسىن جانە قازاق تىلىندەگى عىلىمي ءستيلدىڭ قالىپتاسۋىنا جاساعان ىقپالىن تالداۋعا، ۇلت كوسەمىنىڭ اۋدارمالارماشىلىق ەرەكشەلىكتەرىن، عالىمنىڭ سول كەزدەگى ءتىل ساياساتىنا قاتىستى كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن زەردەلەۋگە باعىتتالعان.

العاشقى عىلىمي تابىستى الاش تاقىرىبىنان تاپقان عالىمنىڭ ىزدەمپازدىق مۇراتى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ الەمىنە ساتىلاپ كەلۋىندە پالسافالىق نەگىز بار. الاش تاقىرىبىنا ات بايلاعان شىنايى، ناعىز عالىم ءاليحان بوكەيحاننان شىلبىر ءۇزىپ، الىس كەتە الماسى انىق!

جاس كەزىنەن «الاش شەرۋىنەن» شىڭدالىپ، تۇلپار بولىپ بايگەدەن وزعان، عىلىم جولىندا بيىك تاۋداعى شىنار اعاشتاي بەرىك بولىپ تولىسقان عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ ءالى دە تولاعاي تابىستارعا قول جەتكىزەتىنىنە زامانداس عالىم رەتىندە سەنىمىمىز كامىل!

الماسبەك ابسادىق،

احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz