قاسيەتتى تۇركىستانداعى «ازىرەت سۇلتان» قورىق مۇراجايىندا قوس مەرەكە. مۇراجاي بولىپ اشىلعانىنا 30 جىل تولدى. ال قورىق مۇراجاي مارتەبەسىنە يە بولعانىنا 20 جىل بولىپتى. وسىعان وراي مۇراجاي باسشىلىعى مەن ماماندارى كەشە الماتىداعى ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىندا ءماسليحات وتكىزدى.
تۇركىستان قالاسى سوڭعى التى عاسىر اۋقىمىندا حالىقتىڭ مارتەبەسى، ۇلتتىڭ رۋحى بولىپ قالىپتاسقان ەكەن. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە وتە قىسقا ايتۋعا دا، تىم ارەگىرەكتەن ءسوز قوزعاپ ۇزاق جازۋعا دا بولادى. قىسقارتىپ ايتقاندا، قازاقتىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارى سوناۋ 1400-جىلداردان بەرى دۇنيەدەن وزا قالعان جاعدايدا وزدەرىن وسى تۇركىستانعا اكەلىپ جەرلەۋدى امانات ەتىپ وتىرعان.
قازىرگە دەيىن انىقتالعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قازاق حالقىنىڭ تۇركىستاندا جەرلەنگەن حاندارى مەن بيلەرىنىڭ، اتاقتى باتىرلارىنىڭ سانى 130-دان اسىپتى. ولاردىڭ 21-ءى حاندار، ياعني ءارتۇرلى كەزەڭدەردە ەل باسقارعان اسىلدارىمىز.
بۇل ءتىزىم ءالى دە تولىعا ءتۇسۋى مۇمكىن. سوڭعى جىلدارى 1643 جىلى قايتىس بولعان جاڭگىر حاننىڭ، 1723 جىلى دۇنيەدەن وزعان بولات حاننىڭ، 1819 جىلى كوز جۇمعان بوكەي حاننىڭ وسى قاسيەتتى تۇركىستاندا جەرلەنگەنى دالەلدەندى.
مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بەرگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، تۇركىستاندا قازاقتىڭ مىنا حاندارىنىڭ سۇيەكتەرى جاتىر. وقىرمانعا تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن حاندارىمىزدىڭ اتى-جونىنەن كەيىن جاقشاعا الىپ، ولاردىڭ قايتىس بولعان جىلىن دا كورسەتەيىك.

قاسيەتتى تۇركىستانداعى «ازىرەت سۇلتان» قورىق مۇراجايىندا قوس مەرەكە. مۇراجاي بولىپ اشىلعانىنا 30 جىل تولدى. ال قورىق مۇراجاي مارتەبەسىنە يە بولعانىنا 20 جىل بولىپتى. وسىعان وراي مۇراجاي باسشىلىعى مەن ماماندارى كەشە الماتىداعى ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىندا ءماسليحات وتكىزدى.
تۇركىستان قالاسى سوڭعى التى عاسىر اۋقىمىندا حالىقتىڭ مارتەبەسى، ۇلتتىڭ رۋحى بولىپ قالىپتاسقان ەكەن. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە وتە قىسقا ايتۋعا دا، تىم ارەگىرەكتەن ءسوز قوزعاپ ۇزاق جازۋعا دا بولادى. قىسقارتىپ ايتقاندا، قازاقتىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارى سوناۋ 1400-جىلداردان بەرى دۇنيەدەن وزا قالعان جاعدايدا وزدەرىن وسى تۇركىستانعا اكەلىپ جەرلەۋدى امانات ەتىپ وتىرعان.
قازىرگە دەيىن انىقتالعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قازاق حالقىنىڭ تۇركىستاندا جەرلەنگەن حاندارى مەن بيلەرىنىڭ، اتاقتى باتىرلارىنىڭ سانى 130-دان اسىپتى. ولاردىڭ 21-ءى حاندار، ياعني ءارتۇرلى كەزەڭدەردە ەل باسقارعان اسىلدارىمىز.
بۇل ءتىزىم ءالى دە تولىعا ءتۇسۋى مۇمكىن. سوڭعى جىلدارى 1643 جىلى قايتىس بولعان جاڭگىر حاننىڭ، 1723 جىلى دۇنيەدەن وزعان بولات حاننىڭ، 1819 جىلى كوز جۇمعان بوكەي حاننىڭ وسى قاسيەتتى تۇركىستاندا جەرلەنگەنى دالەلدەندى.
مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بەرگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، تۇركىستاندا قازاقتىڭ مىنا حاندارىنىڭ سۇيەكتەرى جاتىر. وقىرمانعا تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن حاندارىمىزدىڭ اتى-جونىنەن كەيىن جاقشاعا الىپ، ولاردىڭ قايتىس بولعان جىلىن دا كورسەتەيىك.
ەسىم حان (1628), جانىبەك حان (1643), جاڭگىر حان (1680), تۇرسىن حان (1717), تاۋكە حان (1718), قايىپ حان (1718), بولات حان (1723), سامەكە حان (1738), جولبارىس حان (1740), سەيىت حان (1745), باراق حان (1750), سىعاي حان (1750), ابىلمامبەت حان (1771), ابىلاي حان (1780), ابىلفەيىز حان (1783), بوكەي حان (1819), توعاي حان (1826), ەسىم حان ء(حىح ع. باسى), بولات حان ء(حىح ع. باسى), تاۋكە حان ء(حىح ع. باسى), اليكەن حان (1859).
تۇركىستان قالاسىنداعى «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايى شەتەلدىك ساياحاتشىلاردى وزىنە تارتىپ تۇراتىن ماگنيت سياقتى. اتتەڭ، وسىنى تۋريزممەن اينالىساتىن مينيسترلىك ۇقساتا الماي كەلە جاتقان سياقتى.
اتالعان مۇراجاي قۇرامىندا 114 تاريحي-مادەني، ءدىني-رۋحاني، ارحەولوگيالىق جانە ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر بار. ولاردىڭ ىشىندە 65-ءى ارحەولوگيالىق، 35-ءى ءدىني-رۋحاني، ال 14-ءى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر. تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرەۋى حالىقارالىق، 50-ءى رەسپۋبليكالىق، 63-ءى جەرگىلىكتى ماڭىزعا يە دەگەن انىقتاما بەرىلىپتى. قورىق مۇراجايىنىڭ جالپى اۋماعى 563 گەكتارعا جۋىق. ال تۇركىستان قالاسىنىڭ دىڭگەگىندەگى احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ورنالاسقان تاريحي ورتالىقتىڭ قورعاۋ ايماعى 88,7 گەكتار. وسى ايماقتىڭ وزىندە سەگىز تاريحي ەسكەرتكىش بار. ولاردىڭ بارلىعى مۇراجايعا اينالعان. قازىر حالىققا قىزمەت كورسەتىپ جاتىر.
قاسيەتتى تۇركىستانعا كەلىپ، زيارات جاساۋشىلاردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. كەلۋشىلەردىڭ مۇراجايعا كىرۋى تەگىن. بىراق ارنايى ورناتىلعان تەمىر جاشىككە «اتاعاندارىن» سالىپ كەتىپ جاتادى. وسىنىڭ وزىنەن قورىق مۇراجايعا ءبىر جىلدا 40 ميلليون تەڭگەگە دەيىن قاراجات تۇسەدى ەكەن. بۇعان بيۋدجەتتەن بولىنەتىن 60 ميلليون تەڭگەنى قوسىڭىز...
ءبىز جاقىندا «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنا بارىپ قايتتىق. ساياحاتشىلار «اتاعانىن» سالىپ كەتەتىن تەمىر جاشىك تايقازاننىڭ جانىندا تۇر ەكەن. سول تەمىر جاشىكتىڭ ىشىندەگى كەندىر قاپتى اپتاسىنا ءبىر رەت الىپ، اشىپ، ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا تۇسكەن قاراجاتتى ساناپ، كاسساعا وتكىزەدى ەكەن. كەندىر قاپ اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ، تولىپتى. ونى ءبىر ادام كوتەرە المايتىنعا ۇقسايدى. سوندىقتان ارباشاعا سالىپ، ارنايى ورىنعا قاراي الىپ بارا جاتتى.
ءدال سول كۇنى قاپتان قانشا قاراجات شىققانىن سۇرامادىق. بىراق ىشىنەن وزبەكتىڭ سۋمى، قىرعىزدىڭ سومى، تاجىكتەر مەن تۇرىكمەندەردىڭ اقشاسى، ءتىپتى رەسەيدىڭ ءرۋبلى دە مەنمۇندالاپ كورىنىپ جاتتى. تەمىر تيىندار مەن قازاقتىڭ تەڭگەسى دەستە-دەستە بولىپ تۇردى. الگىندە «كەسەنە ماڭىندا حالىققا قىزمەت ەتىپ تۇرعان سەگىز تاريحي ەسكەرتكىش بار» دەدىك. ولار: قوجا احمەت ياسساۋي مۇراجايى. ول ءحىV عاسىردا سالىنعان. كەسەنەنىڭ جالپى الاڭى 655 شارشى مەترگە تاياۋ.
قىلۋەت جەراستى مەشىتى مۇراجايى. بۇل ءحىى عاسىردىڭ ەسكەرتكىشى. جالپى الاڭى 702 شارشى مەتر.  جۇما مەشىتى مۇراجايى. ءحىح عاسىردىڭ ەسكەرتكىشى. ىشكى اۋماعى 603,6 شارشى مەتر.  شىعىس مونشاسى مۇراجايى. ول ءحVى عاسىردا سالىنىپتى. اۋماعى 130 شارشى مەتر. تۇركىستان تاريحي مۇراجايى. بۇرىن رەسەي اسكەرلەرىنىڭ كازارماسىنا اينالدىرىلعان ەكەن. تاريح وسىلاي تاپتالعان. عيمارات ءحىح عاسىردا سالىنعان ەكەن. قازىر وسى مۇراجايدى كورگەندەر جادىگەرلەردى ورنالاستىرۋداعى عىلىمي ساۋاتتىلىققا، تاريحي باي ماتەريالدارعا ءتانتى قالىپ ءجۇر. مۇراجايدىڭ جالپى اۋماعى 1050 شارشى مەتر. ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۇراجايى. بۇل ءحىح عاسىردىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن عيماراتىنا قونىستانعان. وعان سوڭعى كەزدە قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان جادىگەرلەر قويىلعان. رابيا سۇلتان بەگىم كەسەنەسى مۇراجايى. بۇل حV عاسىردا سالىنعان. اۋماعى 62 شارشى مەتر. تۇركىستان كوشەسى اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايى. ەجەلگى تۇركىستاننىڭ كوشەلەرىن وسى ارادا كورەسىز. ەمىن-ەركىن ارالايسىز. كوشەلەردىڭ توبەسىنە كۇننىڭ اپتاپ ىستىعىندا ۇزىن قامىستان توقىلعان شيلەردى تاستاي سالعان بولسا كەرەك...
وسى اتالعان سەگىز مۇراجايدىڭ ءوزىن ستامبۋلداعى توپكاپ مۇراجايىنىڭ دەڭگەيىنە جاقىنداتۋعا بولا ما، جوق پا؟ توپكاپ شامامەن جىلىنا قازاقستاننىڭ كەم دەگەندە ءبىر وبلىسىنىڭ بيۋدجەتىنەن اسىپ جىعىلاتىن كىرىس كەلتىرسە كەرەك.
بىراق «ازىرەت سۇلتاندى» ءبىز ايتقانداي دارەجەگە جەتكىزۋ ءۇشىن رەسپۋبليكاداعى ءتيىستى مينيسترلىك شىن مانىندە ەكى بىلەكتى سىبانىپ جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس. كازىر بيۋدجەتتەن ءبولىنىپ وتىرعان 60 ميلليون تەڭگەمەن اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي شارۋانى تىندىرا المايسىز.
قازىرشە قازاقتىڭ 21 حانى، مۇنان تىس 110-عا تاياۋ بيلەرى مەن باتىرلارى جەرلەنگەن تۇركىستان قالاسىنداعى «ازىرەت سۇلتان» تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنىڭ اينالاسى قورشالماعان، كۇمبەزدىڭ ۇشار باسى قۇزدانا باستاپتى... وسىنداي، باسقا دا وتكىر ماسەلەلەر بار. بىراق ولار حاقىندا كەلەسى ماقالادا ءسوز ەتەيىك.

قۋاندىق ورازبەكۇلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇركىستان قالاسى
«ايقىن» گازەتى 19 مامىر 2009 جىل