سىزدەرگە كليمات جانە عىلىم رەپورتەرى دجوردجينا رەننارد زەرتتەۋىندەگى بىزگە بەيتانىس وسى ءبىر دەرەكتى ۇسىنامىز. عالىمدار شامامەن 4000 جىل بۇرىن سومەرسەتتەگى «ەرەكشە زورلىق-زومبىلىق» شابۋىلىنىڭ سالدارىن انىقتادى، بۇل كەزدە كەم دەگەندە 37 ادام سويىلىپ، قۇربان بولعان.

بۇل مامىراجاي شاق سانالاتىن انگليانىڭ ەرتە قولا داۋىرىندە انىقتالعان ادامدار اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن زورلىق-زومبىلىق وقيعاسى ەدى.

قازا تاپقانداردىڭ سۇيەكتەرىن 1970 جىلدارى ۇڭگىر قازۋشىلار تاپقان. ساراپشىلار ولاردى تاريحقا دەيىنگى شابۋىلشىلار 15 مەترلىك وقپانعا لاقتىرعان دەپ سانايدى.

وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ريك شۋلتينگتىڭ ايتۋىنشا، قىرعىن اشۋلى «كەك الۋعا دەگەن ۇمتىلىسپەن» تۋىنداعان بولۋى مۇمكىن جانە ونىڭ سالدارى «ۇرپاق بويىنا قايتالانسا كەرەك». ونىڭ سوزىنشە، قۇربانداردى «ادامگەرشىلىكتەن ايىرۋ» جانە «ازاپپەن قورلاۋ» ءۇشىن ىرىم رەتىندە جەگەن بولۋى مۇمكىن.

سومەرسەت شتاتىنداعى مەنديپ حيللسىندەگى چارتەرحاۋس ۋوررەن دەپ اتالاتىن ۇڭگىرلەر جۇيەسىنەن تابىلعان 3000-عا جۋىق سۇيەك سىنىقتارىن ارحەولوگتار توبى تالدادى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، كەم دەگەندە 37 ادام قايتىس بولدى، ونىڭ ىشىندە ەرلەر، ايەلدەر مەن بالالار دا بار. جاسوسپىرىمدەر مەن ەگدە جاستاعى بالالار زارداپ شەككەندەردىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇرادى.

قولا ءداۋىرىنىڭ باسىندا ۇلىبريتانياداعى اۋىلدار شامامەن 50-دەن 100-گە دەيىن ادامنان قۇرالعان، سوندىقتان ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل بۇكىل دەرلىك ءبىر قاۋىمداستىقتىڭ جويىلۋى بولۋى مۇمكىن.

ۇلىبريتانياداعى قولا ءداۋىرى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 2500–2000 جىلداردان ب.ز.د. 800 جىلعا دەيىن جالعاسادى. ادامدار ەگىنشىلىكتىڭ جاڭا ادىستەرىن جاساپ، ءىرى جانە تۇراقتى شارۋاشىلىقتار قۇرادى. اتالعان سۇيەكتەردەگى قىرىلعان جانە كەسىلگەن ىزدەر شابۋىلداۋشىلار ءوز قۇرباندارىن تاس قۇرالداردى پايدالانىپ جۇيەلى تۇردە بولشەكتەپ، جەپ قويعانىن كورسەتەدى. پروفەسسور شۋلتينگ: «ەگەر ءبىز جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرىنەن بۇل بەلگىلەردى كورسەك، ولاردىڭ سويىلعانىنا كۇماندانباس ەدىك»، - دەيدى.

عالىمدار شابۋىل جاساعانداردىڭ قالدىقتاردى اشتىقتان جەگەنىنە سەنبەيدى، ويتكەنى فراگمەنتتەر جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرىنىڭ جانىنان تابىلدى، بۇل ازىق-تۇلىكتىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن كورسەتەدى. مايىتتەردى كەڭ كولەمدە بولشەكتەۋ - وسى داۋىردەگى العاشقى قۇجاتتالعان وقيعا. بۇل ساراپشىلاردىڭ اتالعان زورلىق-زومبىلىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ورەسكەل بۇزىلۋىنان تۋىنداعان دەگەن پايىمعا اكەلەدى.

پروفەسسور شۋلتينگ: «ادامدى ءبىرجولا قۇرتۋ، ونى بولشەكتەۋ، اشۋ، قورقىنىش پەن رەنىشتەن تۋىنداعان جاعدايدا عانا جاسايتىن ارەكەت سياقتى كورىنەدى»، - دەيدى. «بۇل كىسى ءولتىرۋشى مانياكتاردىڭ ارەكەتى ەمەس. بۇل باسقا قاۋىمداستىققا وسىلاي ىستەۋ ءۇشىن جينالعان ادامدار قاۋىمداستىعىنىڭ ىستەگەنى»، - دەيدى ول ءسوزىن ساباقتاي كەلە. مۇمكىن، شابۋىلعا ار-نامىس مادەنيەتى سەبەپ بولعان شىعار.

ساراپشىلار ادەتتە ەرتە قولا داۋىرىندەگى انگليا ەرەكشە زورلىق-زومبىلىق بولماعان دەپ ەسەپتەيدى، ويتكەنى قاقتىعىستىڭ وتە شەكتەۋلى بەلگىلەرى بار ەكەنى انىق. سول كەزدە ءومىر سۇرگەن قاۋىمداستىقتاردىڭ وزدەرىن قورعاۋعا قاجەتتى سەمسەر نەمەسە بەكىنىستەر سياقتى قارۋ-جاراق تۋرالى ەشقانداي دالەل جوق. پروفەسسور شۋلتينگتىڭ ايتۋىنشا، بۇعان دەيىن سول كەزدەگى زورلىق-زومبىلىق شابۋىلدارىنىڭ 10-عا جۋىق قۇربانى عانا تابىلعان. عالىمدار مۇنىڭ ءبىر رەتتىك شابۋىل بولاتىنىنا سەنبەيتىنىن ايتادى.

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz