ادەتتەگىدەي، كالەندارلىق جاڭا جىل باستالعان كەزدەن باستاپ، قازاقستان ءماجىلىسى دەپۋتاتتارى وڭىرلەردى ارالاپ، وزدەرىنىڭ سايلاۋشىلارىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ قايتاتىنى بەلگىلى. بۇل بۇرىننان كەلە جاتقان ءتارتىپ. سول ءتارتىپ بويىنشا حالىققا ءبىرشاما جاقىن، ماجىلىستە وتكىر دە وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرۋىمەن ەل نازارىندا جۇرگەن دەپۋتات ەرمۇرات باپي ءوز ەلەكتوراتى – الماتى قالاسى تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋگە كەلەتىن بولدى...

جاڭا جىل الدىندا الەۋمەتتىك جەلىدە مەن ءبىر پىكىرىمدى ورتاعا سالعان بولاتىنمىن. وندا: «ءبىز رۋحاني تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ جولىندا «وازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى تاريحىن» دەربەس زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالدىرۋ تۋرالى ماسەلە قوزعاعان بولاتىنمىن. سول شاعىن پىكىردە مەن «قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمدىق تاريحى تىم كونەگە جول تارتىپ جاتقانىن، ونى مەڭگەرۋ ارقىلى ءبىز ءوز حالقىمىزدىڭ قازىرگى دۇنيەتانىمدىق قالىبىنا، قازىرگى ۇلتتىق بولمىسىنا، قازىرگى سالت پەن ءداستۇرىنىڭ تابيعاتىنا تەرەڭىنەن كوز سالۋعا قول جەتكىزەتىنىمىز» تۋرالى ماسەلە كوتەردىم...

سول پىكىر ءوزىنىڭ جۋرناليستىك كاسىبي ماماندىعىنا ساي الەۋمەتتىك جەلىنى ءجىتى قاداعالاپ وتىراتىن، ەلىمىزگە تانىمال «دات» گازەتىن ومىرگە اكەلگەن دەپۋتات ەرمۇرات باپيدىڭ كوزىنە شالىنىپتى... ول ماعان كوممەنتاري رەتىندە ءوزىنىڭ جۋىردا الماتىعا كەلەتىنىن، سول كەزدە كەزدەسىپ، وسى ماسەلەنى تالقىلاۋعا بولاتىنىن جازىپتى.

ارينە، ونى مەن جانە بىرقاتار عالىم ارىپتەستەر قۋانىشپەن قابىلدادىق: سەبەبى، ءبىز كوتەرگەن تاقىرىپ جالپىلاما تۇردە اكادەميالىق عىلىمي‑زەرتتەۋ ورتالىعىندا زەرتتەلۋدە. الايدا، ول زەرتتەۋلەردىڭ «قالىڭ شاڭى» اراسىندا بۇگىنگى كۇندە وزەكتىلىگى ارتقان كوپتەگەن جەكە سۇراقتار، تاقىرىپتار قالىپ قويىپ جاتاتىنى راس – ەرمۇرات باپيدىڭ جۋرناليستىك قىراعى كوزى مەن قوعامدىق وتكىر ساناسى وسىنى ءدال كورىپتى...

ەرەكەڭ وندا بىلاي دەيدى:

- ءابدىراشيت دوس، سەن ايتىپ وتىرعان «تاڭىرلىك دۇنيەتانىمعا» قاتىستى تاريحي مول دەرەكتەر مەن قۇجاتتار قىتايدىڭ اسكەري ارحيۆىندە ساقتالعان. كوشپەندىلەر شابۋىلىنان ابدەن مەزى بوپ، ۇلى قىتاي قورعانىن تۇرعىزۋعا ءماجبۇر بولعانعا دەيىن دە، كەيىن دە، قىتاي ۇكىمەتى ۇلى دالادان كەلەر قاۋىپ-قاتەردى كۇرىش-قاعازعا جازىپ، قورعانىسقا قاجەتتى قۇجات رەتىندە ساقتاپ وتىرعان.

كەيىننەن ءحۇىى-ءحىح عاسىرلاردا ۇلى جىبەك جولىمەن باتىسقا بەت العان كەرۋەندەرمەن كەلگەن ساۋداگەر-سارتتار اراسىنداعى قىتاي اگەنتتەرى قازاق رۋ-تايپالارى، ولاردىڭ ۇلتتىق تابيعاتى، ءدىنى، تۇرمىسى، شارۋاشىلىعى جانە ارينە سوعىس مۇمكىندىكتەرى تۋرالى ەسەپ جازىپ، يمپەراتورلىق بارلاۋ ورگانى الدىندا ەسەپ بەرىپ كەلگەن. مىنە، وسى دەپەشا-ەسەپتەردە ۇلى دالا يدەولوگياسى - تاڭىرشىلدىك تانىم تۋراسىنداعى دەرەك-دايەك از بولماعان.

بىراق قىتاي ءوزىنىڭ اسكەري-سوعىس ارحيۆ قۇجاتتارىن وتە قۇپيا ساقتايدى، بوتەندى ونىڭ اۋلاسىنا جۋىتپايدى. عاسىر باسىندا نومادشىل مارقۇم نۇربولات ماسانوۆ ەكەۋىمىز قىتاي ەلشىلىگى ارقىلى سول ارحيۆتە قازاق تاريحى عالىمدارىنىڭ جۇمىس جۇرگىزۋىنە مۇرسات سۇرادىق. بىراق ەلشىلىك بۇل ماسەلە مەملەكەت باسشىلارى اراسىنداعى كەلىسسوزدىڭ تاقىرىبى ەكەنىن ەسكەرتىپ، ءبىزدى بوساعادان شىعارىپ سالعان بولاتىن.

بىراق سول ارحيۆكە مۇرىن سۇعۋدىڭ ءبىر امالى مەنىڭ ويىمدا ءجۇر. وسى جاڭا جىل مەرەكەسى كەزىندە الماتىعا كەلەم، كەزدەسىپ، قيساپ قۇرايىق. نەگىزى، تاڭىرشىلدىك تاقىرىبى قازاق ءۇشىن ءدىني دۇنيە عانا ەمەس، بۇل ۇلى دالانىڭ تۇتاسقان تاريحى ەكەنى ەلگە ءمالىم ءجايت بولسا كەرەك، ابەكە دوس!

مەن بۇل كەزدەسۋگە بەلگىلى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەرىك اتاشتى دا قوسۋدى ۇسىندىم. ەرەكەڭ دە بەرىك اتاشتى سىرتتاي جاقسى بىلەتىن بوپ شىقتى – بىردەن كەلىسىمىن بەردى. ءسويتىپ، جاڭا كەلگەن جىلدىڭ باسىندا – قاڭتاردىڭ ەكىنشى كۇنى ەرتەلەتىپ شاعىن توپ بولىپ، ەرەكەڭنىڭ قوعامدىق قابىلداۋىنا كەلدىك.

ارينە، ول جەردەگى اڭگىمە تاقىرىپ اياسىنا قاراعاندا كەڭ بولدى. ماسەلەن، ەلىمىزدەگى قازىرگى عىلىمدى دامىتۋ باعىتىنداعى رەفورمالار تۋرالى ايتتىق. قازىرگى عىلىم دامۋىنا بۇرىنعى «اكادەميالىق ينستيتۋتتىق زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا»، ەندى باتىستىق عىلىمي دامۋ ۇلگىسىمەن «ۋنيۆەرسيتەتتىك زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ» قوسىلۋىن ‑ العا باسقان قادام دەۋگە بولاتىنىن اتاپ وتتىك. ودان وزگە، ەلىمىزدەگى ءىرى كاسىپورىنداردىڭ دا جەكەلەگەن «عىلىمي تاپسىرىستارىن» ورىنداۋ مۇمكىندىگى ساقتالعان.

مىنە، وسى جاعدايدا جەكەلەگەن تاقىرىپتاردى «شاعىن عىلىمي توپتاردىڭ» الىپ شىعۋ مۇمكىندىگى الدەقايدا جوعارى بولاتىنىن ەسكە سالدىق. سەبەبى، بىرنەشە عالىمنىڭ ەنتۋزيازمىمەن قۇرىلعان شاعىن عىلىمي توپتاردىڭ  ماقساتى بەلگىلى ءبىر تاقىرىپ توڭىرەگىندە توپتاسقان بولىپ كەلەدى. ياعني، وندا وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋگە دەگەن موتيۆاتسيا وتە جوعارى، ءارى، كاسىبيلىك دەڭگەي سوعان ساي. ەكىنشىدەن، ول شاعىن توپ ماسەلەنى «جەتەر جەرىنە جەتكىزە» زەرتتەۋگە ءماجبۇر. ۇشىنشىدەن، ول توپ زەرتتەۋ ناتيجەسىن قوعامعا تاراتۋعا ەرەكشە مۇددەلى. ياعني، سول ارقىلى ونداي عىلىمي توپتار جالپى قوعامدىق ساناعا الدەقايدا بەلسەندى ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە.

ال، ونداي شىعارماشىل توپتىڭ ۇيىمداسۋ نەگىزى تەك «قوعامدىق ۇيىم» سيپاتىندا بولماق. ەندەشە، بولاشاقتا ۇكىمەتكە ءىرى زەرتتەۋ ورتالىقتارىن، ۋنيۆەرسيتەتتىك زەرتتەۋ ورتالىقتارىن  قارجىلاندىرۋمەن بىرگە، وسىنداي جەكە، «قوعامدىق زەرتتەۋ ورتالىقتارىن» دا قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن كوتەرۋگە تۋرا كەلەدى. «ونى زەرتتەۋ نىساناسىنىڭ وزەكتىلىگىنە بايلانىستى جىل سايىنعى «مەملەكەتتىك گرانتتار» تىزىمىنە ەندىرۋ – الداعى كۇندەر ەلشىسى» دەگەن پىكىرگە توقتالدىق...

ءسوز اراسىندا ەرەكەڭنىڭ باستاماشىلدىعىمەن جاسالعان «ءدىن تۋرالى زاڭ» جوباسىنىڭ تاعدىرىن سۇرادىق. وعان ءبىرشاما جاۋاپتار الدىق. ارينە، قازىرگى كەزدەگى ءوندىرىس پەن كاسىپكەرلىك، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك‑تۇرمىستىق جاعدايى دا نازاردان تىس قالمادى. وسى تۇرعىدا ءبىز دەپۋتاتقا ازاماتتىق قوعام مەن دەموكراتيا دامىتۋ تۋرالى ءوز ۇسىنىستارىمىزدى جەتكىزدىك. ونى بىلايشا ورنەكتەدىك:

ازاماتتىق قوعام دامۋىنا نە كەدەرگى:

1. ازاماتتىق قوعام ورناتۋ تەتىكتەرىن بيلىك انىقتاي الماۋدا (مۇمكىن قاجەت ەتپەي وتىر).

2. قوعامدىق سانادا «ازاماتتىق قوعام» ۇعىمى بەلگىسىز جاعدايدا تۇر. ازاماتتىق قوعامنىڭ قازىرگى قازاقستان جاعدايىنداعى سيپاتى زەرتتەلمەگەن.

3. ازاماتتىقتان «ۇلتتىق» جوعارى تۇر. ادىلەتتىلىك نەگىزىندە ۇلتتىق ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپادى.

4. قوعام كونستيتۋتسياعا ساي ۋنيتارلى مەملەكەتتىگىن تۇسىنبەگەن. ول ۇلتتىق قاتىناسقا كەرى اسەر ەتۋدە.

5. ازاماتتىق قوعامنىڭ تۇراقتى ءارى كۇشتى ەكونوميكالىق نەگىزى قالىپتاسپادى.

6. ازاماتتىق قوعامعا ساي قۇقىقتىق نەگىز قالىپتاسپادى.

7. «وتان» ۇعىمى بارشا حالىقتى بىرىكتىرەتىن قۋاتقا يە بولماي تۇر.

8. قوعامنىڭ مادەني-رۋحاني دامۋىندا بىرتەكتىلىك جوق، ول ارا الشاقتاۋ ۇستىندە.

9. عىلىم مەن بىلىمگە جاپپاي سۇرانىس تۋدىرا جانە ونى ۇلتتىق قۇندىلىق جۇيەسىنە ەندىرە الماۋدامىز.

ء(ا.باكىرۇلى،ب.اتاش)

ءبىزدىڭ بۇل ويلارىمىزدى دەپۋتات ەرمۇرات باپي ءوز داپتەرىنە ءتۇرتىپ الدى. مۇمكىن، بۇل ويلار ونىڭ بولاشاقتاعى دەپۋتاتتىق قىزمەتىنە كومەگىن تيگىزەر. ونى ۋاقىت كورسەتە جاتار...

كەزدەسۋ اياقتالدى. ءبىز بەرىك اتاش ەكەۋمىز سىرتقا شىققان سوڭ دا ماسەلەلەردى ءوزارا تالقىلاۋدى جالعاستىردىق. سوڭىنان ءبىز «ەرەكەڭ ماجىلىسكە دەپۋتات بولعان ۋاقىتتان بەرى بۇرىنعى «جۋرناليستىك ەموتسيادان» ءبىرشاما ارىلعان، ءاربىر ماسەلەگە بايىپپەن، مەملەكەتشىلدىك تۇرعىدا قارۋعا ۇيرەنگەن، سۇراقتى كەڭ فورماتتا تالقىلايتىن «مەملەكەتشىل تۇلعاعا» اينالا باستاعان ەكەن» دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. ءيا، ايگىلى پلاتون دا «مەملەكەتتى فيلوسوفتار (مەملەكەتشىل تۇلعا دەڭىز) باسقارۋى ءتيىس» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي...

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz