قازاقتىڭ قايعىسىنداعى الىپتار ازايىپ بارا جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى – كەشە عانا 95 جاسىندا دۇنيە پاراعىن جاپقان مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ. مەن كەزىندە بۇل عۇلامانىڭ «قازاق ادەبيەتىندەگى سوپىلىق تانىم» اتتى كىتابىنا العى ءسوز جازعان ەدىم. ۇلت-ۇرپاق-ۇرعىن ءۇشىن وتكەن جانكەشتى شايقاستاردا مەكەمتاس اعاداي العادايدىڭ سوڭىندا جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى – ءبىز ءۇشىن ءمانىن ماڭگى جويماس مارتەبە!

قوش-قوش، ۇلىقتار كەرۋەنىنىڭ قارا نارى!

ۇلىلاردان قالعان ۇلاعات مىناۋ: ادامزات ومىرىندەگى كۇرەستەردىڭ ەڭ ۇلىسى – ۇلت ءۇشىن كۇرەس. بۇل قاسيەتتى كۇرەسكە عۇمىرىن سارپ ەتكەن ۇلدارىن ۇلت تا ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەس. ولار حالىق جۇرەگىنەن وشپەستەي ورىن الادى. مۇنداي ەرەندەردىڭ ەڭبەگىن بىلگەندەردىڭ قالتقىسىز قاسيەت تۇتاتىنى كۇمانسىز، بىلمەگەندەر دە دۇرمەككە ەرىپ، ەسىمىن ەرىكسىز ەسىندە ساقتارى حاق. سونداي اتپال ازاماتتاردىڭ ءبىرى – مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى. ونىڭ ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزىنەن باستاپ-اق عىلىم مەن مادەنيەتتە سونى سوراپقا ءتۇسىپ، سارا جول ىزدەۋى – وسى ۇلتجاندىلىعىنىڭ كورىنىسى ەدى. جاڭالىق ىزدەۋ – ءوزىن تانىتقىسى كەلەتىن كەز كەلگەننىڭ سيپاتى بولۋى مۇمكىن. بىراق مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ تىڭ باعىت-باعدارى باسقا ەدى. ولاي دەيتىنىمىز، مەكەڭ ىزدەگەن جاڭالىقتار سول تۇستا ءوز باسىنا ماقتاۋ-ماراپات اكەلمەك تۇرماق، عىلىمي كارەراسىنا عانا ەمەس، پەندەلىك عۇمىرىنا دا اسا قاۋىپ توندىرەتىن قاتەرلى جول ەدى. سول كەزدە مەكەم-اعا ۇسىنعان باعىتتاردان ۇلتجاندى دەگەن تۇلعالاردىڭ ءوزى ات-تونىن الا قاشقانى – سونىڭ ايعاعى. بىراق سولاي بولدى ەكەن دەپ، باعىتىن باسقا ارناعا بۇرۋ بىلاي تۇرسىن، كىدىرىس جاساپ كىبىرتىكتەگەن دە جەرى جوق، تەك العا قاراي نىق سەنىممەن باسا بەردى. سوناۋ 32-جىلعى اشتىق كەزىندە بالا مەكەمتاستى قورقاۋ قاسقىرلاردىڭ قورشاۋىنان ءسابي قارىنداسىن قۇرباندىققا بەرىپ، قۇتقارىپ قالعان انا جۇرەگى بولاشاقتا اتا-شاڭىراقتىڭ يەسىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى ۇلت مۇراتىن تۋ ەتەتىن ۇلىنىڭ تاعدىرىن قاپىسىز بولجاي بىلگەن عوي.

مەكەڭ قولعا العان تاقىرىپتاردىڭ بارلىعى كەڭەستىك ساياساتقا مۇلدەم كەرەعار، ال ۇلتقا ولشەۋسىز پايدالى ەدى. بۇرىنعى ادەبيەتتانۋدا اباي دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزگى شىعىستىق ارناسى تۋرالى ءتيىپ-قاشىپ قانا ءسوز ەتىلىپ كەلسە، بۇل تۋرالى كوزقاراس مەكەڭنىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەيىن كامىل باعىتىن تاپتى. عالىم ەڭبەكتەرىنىڭ تاعى ءبىر وزگەشەلىگى – پاتشالى رەسەي كەزىندە قالىپتاسىپ، كەڭەس وكىمەتىندە ابدەن ورنىققان بەلگىلى ءبىر عىلىم سالالارىنىڭ تار شەڭبەرىندە عانا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ۇردىسىنە سىيا بەرمەيتىندىگى ەدى. ونىڭ زەرتتەۋلەرى ادەبيەتتانۋدىڭ، فيلوسوفيانىڭ، تاريحتىڭ، پەداگوگيكانىڭ، حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ، ساياساتتانۋدىڭ، كەرەك بولسا، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ قاتىسى بار نىساندارىن قاتار قامتىپ جاتاتىن. بۇل دا ۇلتتىڭ ارمان-اڭسارىن الدىڭعى ورىنعا قويۋدان تۋعان قۇبىلىس. سىرتقى ەكسپانسيانىڭ، وتارلاۋدىڭ، ورىستاندىرۋدىڭ، شوقىندىرۋدىڭ، ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ، ۇلتسىزداندىرۋدىڭ تاريحىن، ءادىس-تاسىلدەرىن، سول ماقساتتا ارەكەت ەتكەن ميسسيونەرلەردىڭ ءومىر تاريحىن، قيتۇرقى ارەكەتتەرىن عىلىمي نەگىزدە تانىتىپ قانا قويماي، ونىڭ زارداپتارىن جويىپ، جوعالتقانىمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ، وعان قارسى تۇرۋدىڭ جولدارىن ايقىنداعان ەڭبەكتەرى دە ءبىر توبە. عالىم مۇراتىنىڭ ۇلىلىعىنا، ارلىلىعىنا، ادامي قاسيەتتەرىنە ءمىن تاعا الماعاندار وعان ساياسي كوزقاراسى قاتە، عىلىمي ادىستەمەلىك نەگىزى ءبىر ءىزدى ەمەس دەگەن سياقتى سىندار ايتىپ باقتى. بىراق قازىرگى زامان تالابى مەكەڭ ۋاجدەرىنىڭ ۋالىلىگىن، اۋزىنىڭ دۋالىلىعىن، حاقتىعىن دالەلدەدى.

م.مىرزاحمەتۇلى ەڭبەكتەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا بوستەكى بايلامسىماقتاردان، ساياسي باقاي ەسەپتەردەن ادا، قۇنىن جويماس قىمبات دۇنيەلەر. سونىڭ ىشىندە ايىرىقشا ءبولىپ ايتۋدى قاجەت ەتەتىنى – قازاق ادەبيەتىندەگى سوپىلىق ماسەلەسى. سوپىلىق ىلىمنەن، ونىڭ تاريحىنان، ول جايىنداعى ماعلۇماتتاردان قانشا ۋاقىت قول ءۇزىپ قالساق تا، ول جونىندەگى اقيقاتتار ۇلتتىڭ قانى مەن جانى ەكەندىگىن بەرگى تاريحتىڭ ءوزى كورسەتىپ بەردى. بۇل قانداي اقيقات ەدى؟ ۇلى دالاعا ۇستەمدىك قۇرعىسى كەلگەن سىرتقى كۇشتەردىڭ بارلىعى سوپىلىق ءىلىمدى قۇرتۋ ءۇشىن بار قۋات-شارىقتارىن جۇمسادى. كەشەگى پاتشالى رەسەي، كەيىنگى سوۆەتتىك توتاليتاريزم، بۇگىنگى ۆاحابيتتىك-سالافيتتىك، كورانيتتىك ءدىني تەرىس اعىمدار سوپىلىقتىڭ اتىن دا، زاتىن دا تەزىرەك ۇلت جادىنان وشىرۋگە جانتالاستى. بۇلار ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى قۇرىلىمدار بولعانىنا قاراماستان، وسى زۇلمات جوسپاردان تۋىنداعان زىميان ارەكەتتى ءبىر-بىرىنە ەستافەتا قىلىپ تاپسىرىپ وتىردى. بۇل قيتۇرقى ساياسات بۇگىن دە جالعاسۋدا. مىسالى، سوۆەت وكىمەتى قانشا جەردەن اتەيستىك پلاتفورماداعى مەملەكەت بولعانىمەن، ءدىن اتاۋلىمەن ىمىراعا كەلمەيتىن سىڭاي تانىتسا دا، ۇلت ءھام ءدىن وزەگىنە جەگى بولىپ تۇسەر تەرىس ءدىني اعىم وكىلدەرىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ وتىردى. 20-جىلداردىڭ سوڭىندا شامي داموللا دەگەندى «ساحناعا» شىعارسا، 60-جىلداردان باستاپ سادۋم-نىڭ ۆاحابيتتىك باعىتتاعى قىزمەتكەرلەرىن كوبەيتىپ، ولارعا استىرتىن دەم بەرىپ وتىردى. وسىنداي اسا قۋاتتى دا قاتەرلى كۇشكە جەكە تۇلعا قارسى تۇردى دەگەنگە بۇرىن دا، قازىر دە بىرەۋدى سەندىرۋ بەيمۇمكىن ءىس. سولاي بولسا دا، بۇل – ايداي اقيقات.

م. مىرزاحمەتۇلى سوۆەت وكىمەتى سوپىلىق ءىلىمدى، ول تۋرالى عىلىمي ويدى تۇنشىقتىرىپ، ءۆاحابيزمدى جىمىسقىلىقپەن قولداپ-قۋاتتاپ وتىرعان تۇستا، ابايداعى جۇرەك ءىلىمى جايلى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، اعىسقا قارسى ءجۇزىپ ەدى. وسى ارەكەتىنە بايلانىستى جىلى لەبىز ەستۋ بىلاي تۇرسىن، تەك شەتقاقپاي كورۋدەن كوز اشقان جوق. بىراق اعاسى ءھام ۇستازى باۋىرجان مومىشۇلى جۇرگەن تار جول – تايعاق كەشۋدى ءوزىنىڭ دە تاعدىرى دەپ تانىعان مەكەم-اعا ونى الدىن الا ءبىلدى، ونىڭ قيىندىعىنان قىڭبادى.

مەكەڭنىڭ زامانداستارى تۇگىلى، الدىڭعى تولقىن اعالارى دا حابارسىز، بالكىم، سانالى تۇردە باز كەشكەن سوپىلىق ءىلىم جايىنداعى ويلار، ماعلۇماتتار تام-تۇمداپ تامشىدان قۇرالعان تەڭىزدەي بولىپ، ارنايى زەرتتەۋلەرگە ۇلاستى. «ىزدەگەنگە – سۇراعان» دەگەندەي، وسى تۇستا، 1991 جىلى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋى عالىمنىڭ تىڭعا تۇرەن سالىپ، وسى ارنادا بەل شەشىپ ەڭبەكتەنۋىنە سەبەپ بولدى. بۇل ۋنيۆەرسيتەت قازىرگى كۇندە ياساۋيتانۋدىڭ ءىرى ورتالىعىنا اينالعان. سونىڭ باس سەبەپكەرى مەكەم-اعا بولاتىن.

«ءدىنىن شانشىپ قارماققا، اركىم ءبىر جەم ىزدەپ جۇرگەن» (ا. بايتۇرسىنوۆ) بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەت الپەشتەگەن ءانشى دە، الاش ارداقتاعان ايتىسكەر دە، حالىق سايلاعان «قالاۋلى» دا، ەل سەنگەن ءبازىبىر بيلىكتەگىلەر دە، يماننىڭ ۇيىتقىسى بولۋعا ءتيىس كەيبىر مەشىت قىزمەتكەرلەرى دە سول ايتىلعان – ءدىن شانشىلعان قارماقتى قاۋىپ، جاتتىڭ جەتەگىنە كومەكەيىنەن قارنالىپ، ۇلتىنىڭ سورىنا اينالعان كەزدە مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنداي ايماڭداي تۇلعانىڭ باعزى باستاۋ – ءتۇپ تانىمعا شاقىرعان ۇلان-عايىر ەڭبەگى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ايتقان «ۇلى جيھادتىڭ» ناعىز ءوزى!

بۇگىنگى ياساۋيتانۋشىلار دا ياساۋي ءىلىمىنىڭ قۇندىلىعى ونىڭ ۇلت تاريحىمەن بىتە قايناسقاندىعىندا عانا ەمەس، ۇلتتىڭ بۇگىنى مەن ۇرپاقتىڭ بولاشاعىنا دا اۋاداي قاجەت ەكەندىگىن ايتىپ وتىر. ياساۋيتانۋشى ب.قورعانبەكوۆ ءوزىنىڭ «ياساۋي ءىلىمى: كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ» دەگەن ماقالاسىندا: «ورىس فيلوسوفى، قۇقىق تەورياسىنىڭ بىلگىرى ي.يلين رەسەيدەگى سەنىم مەن شىعارماشىلىق يدەيالاردىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى جانە مۇنى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ باستى سيپاتى ەتىپ كورسەتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق يدەولوگيا تاريحي مالىمەت بەرۋى كەرەك جانە تاريحي شەشىمدەردى انىقتاۋى ءتيىس. ياساۋي ءىلىمى وسى تالاپتاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەدى. ياساۋي ءىلىمى «ءداستۇرلى ءدىن» ۇعىمىنىڭ قۇرامىندا بولعانىمەن، ونىڭ مانىنە قاتىستى بولعاندىقتان، ونىمەن كوپ جاعدايدا سينونيم رەتىندە قولدانىلماعى دا زاڭدى. سونداي-اق ول ۇلتتىق يدەولوگيامىزعا نەگىز بولاتىن بىردەن-ءبىر جول»، – دەيدى (http://masa.kz/article/view/id/2561).

وسى ايتىلعاندارعا قاراپ-اق، مەكەڭ نەگىزىن قالاعان ياساۋيتانۋ ورتالىعى مەن ول جازعان ەڭبەكتەردىڭ حالىق ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ۇعۋعا بولادى.

بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ ساناسى سانسىراپ، تورتكۇل دۇنيەنىڭ «تاڭىرىنە» اينالعان تەحنوكراتيالىق تانىم تۇيىققا تىرەلىپ، دىندەر دوگماتتانىپ، كۇللى الەم بار مەن جوقتىڭ تارازىسىندا تەڭسەلىپ تۇرعان بۇگىنگى تاڭدا ادامزات پەن عالامزاتتى قۇردىمنان قۇتقاراتىن قاسيەتتى ءىلىمنىڭ ءوز قولىمىزدا تۇرعانىن ايتىپ، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جار سالعان مەكەم-اعا – «جاھان جاناشىرى» دەۋگە لايىقتى جان. سوپىلىققا ءدۇيىم ىشكى-سىرتقى جات كۇشتەردىڭ قاس، ال مەكەڭ سياقتى جۇرتى ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋگە دايار تۇلعالاردىڭ ونى بىردەن-ءبىر اقيقات جولى دەپ ەسەپتەيتىنى – جاي پارادوكس قانا ەمەس، ءاربىر ادامنىڭ ۇيقىداعى كوكىرەگىن وياتۋى ءتيىس اقيقات.

فاشيزم اجداھاسى ماسكەۋدى جۇتقالى تۇرعاندا، ارشىلان تۋعان باۋكەڭ – باۋىرجان مومىشۇلى كەۋدەسىن توسىپ ەدى! ەرلىك ءيجازاتىن سول كىسىنىڭ ءوز قولىنان الىپ قالعان مەكەمتاس اعا مىرزاحمەتۇلى دا ۇلتقا قاتەر تونگەن قازىرگى الماعايىپ تۇستا انتىنا ادالدىعىن تانىتۋدان ەش تانبادى! اباي مەن شاكارىمدى سوپىلىقتان ادەيى الشاقتاتپاققا نە ولاردى باسقا جات اعىمدارعا تەلىگىسى كەلىپ جانتالاسقان سودىرلى كۇشتەرگە دەر كەزىندە تۇرالاتا تويتارىس بەرگەن ارۋاقتى ارەكەتتەرى، سوڭعى جىلدارى قازىنالى وڭتۇستىكتىڭ رۋحاني مۇرالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن 300 تومدىقتى شىعارۋ نەمەسە ب. مومىشۇلىنىڭ 100 تومىن قۇراستىرۋ سىندى ىرگەلى شارۋالارى – وسىنىڭ ءبارى الگى ايتقاندارىمىزدىڭ بۇلجىماس دالەلدەرى!

«قازاق ادەبيەتىندەگى سوپىلىق تانىم» اتتى جيناققا عالىمنىڭ 70-جىلداردان بەرى قاراي جازىلعان قازاق سوپىلىعى حاقىنداعى عىلىمي ماقالالارى توپتاستىرىلعان ەدى. بۇل ەڭبەكتەر ۇلتتىعىمىزعا جات، قاتەرلى ءدىني اعىمداردىڭ سەسى بىلىنبەي تۇرعان كەزدە-اق جازىلا باستاعانى عالىمنىڭ بولاشاقتى بولجاي بىلگەن كورىپكەلدىگىنە مەڭزەيدى. بۇل قاسيەت عايىپتان كەلگەن نارسە ەمەس، ۇلتىن شەكسىز سۇيۋدەن، بولاشاعىنا ءتۇپسىز الاڭداۋدان تۋعان قۇسني قۇلىق. بۇل ماقالالار تەك اۆتوردىڭ عانا ەمەس، قازاق عىلىمىنىڭ دا ءجۇرىپ وتكەن جولىن تانىتادى. سوپىلىقتىڭ جولى عانا ەمەس، ونى زەرتتەپ-تانۋدىڭ جولى دا – ۇلت ءھام ۇرپاقتىڭ كوكىرەك كوزىن اشاتىن، قاسيەتىنەن كۇللى قاسكوي قاشاتىن قاستەرلى جول.

جيناقتا يسلام ءدىنىنىڭ وزەگى بولعان سوپىلىق ءىلىمنىڭ، رۋحاني ءىلىمنىڭ قازاق توپىراعىندا قالاي كوكتەپ، كوركەيىپ، گۇلدەپ، جەمىس بەرگەنى تولىققاندى تاپتىشتەلەدى. بۇل ۇلىق ءىلىمنىڭ ءال-فارابي، ج. بالاساعۇني، ا. جۇيگىنەكي، ا. ياساۋيدەن باستاۋ الىپ، جىراۋلار پوەزياسىنا جالعاسقان، ودان اباي، شاكارىم، ءماشھۇر-ءجۇسىپ مۇرالارىندا ارنا تاپقان داستۇرلىلىگىن كورسەتىپ، ونىڭ بەلگىلى ءبىر قىرلارى زامان تىنىسىنا ساي الدىڭعى ورىنعا شىعىپ، «ءحال ءىلىمى»، «جاۋانمارتلىك»، «كامىل ينسان»، «تولىق ادام»، «ار ءىلىمى» دەپ اتالعانى، سوعان لايىقتى ولاردىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى الەۋمەتتىك ءمان العانى تەرەڭ تالدانعان. جيناقتىڭ رۋحاني تامىرلارىمىز تۋرالى تانىمىمىزدى كەڭەيتۋگە، بۇگىنىمىزدى بۇلدىر تۇماننان سەيىلتۋگە، بولاشاعىمىزدى باياندى ەتۋگە سۇبەلى سەپتىگى تيەرى ءسوزسىز.

حالقىمىز «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەيدى. مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعامىز اتى دا، حاتى دا ماڭگى ولمەيتىن، قازاق حالقى باردا ەسىم-سويى ۇمىتىلمايتىن، حاتى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاساتىن ناعىز عالىم. ءلايىم، جايى ءجانناتتا بولعاي!

ايت-مان نۇرجان

«DAT».

Abai.kz