مادەني، تاريحي جانە گەوگرافيالىق ايىرماشىلىقتارعا قاراماستان، پوەزيادا ورتاق تاقىرىپتار مەن يدەيالاردىڭ ۇندەسىپ جاتاتىنى ءسوزسىز.

بۇل ۇندەستىك ادامزاتتىڭ ورتاق سەزىمدەرى، ويلارى مەن ارماندارىنان تۋىندايدى. مىسالى، امەريكادا تۇراتىن ءبىر اقىن كوك اسپان تۋرالى ويلانىپ جىر جازسا، ونى كول-كوسىر الەمگە، شەكسىزدىككە تەڭەيتىنى مۇندا تۇر. ال الماتىدا جىر جازاتىن ءبىر اقىن دا سولاي ويلانارى حاق. بۇل ارينە گارمونيا زاڭدىلىعى. بىلايشا ايتقاندا، اسپان، اۋا، سۋ، وت سياقتى جاراتىلىستار بارىمىزگە ورتاق.

بۇل جەردە ءبىز تابيعات پەن ادام ۇيلەسىمى تۋرالى دا ويلانۋعا ءتيىسپىز. تابيعات – الەمدىك پوەزياداعى ماڭگىلىك تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. اقىندار تابيعاتتى تەك سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە عانا ەمەس، ادامنىڭ جان دۇنيەسىمەن تىعىز بايلانىستى قۇبىلىس رەتىندە جىرلايدى. مىسالى، ماتسۋو باسيو جاپون حايكۋ پوەزياسىندا تابيعاتتىڭ قاراپايىم كورىنىستەرى ارقىلى تەرەڭ ويلار بەرىلەدى:

«ەسكى توعانعا
باقا سەكىردى دە،
سۋ سىلدىرادى».

ال اعىلشىن اقىنى ۋيليام ۆوردسۆورت تابيعاتتى ادامنىڭ جانىمەن بىتە قايناسقان تىرشىلىك كوزى رەتىندە جىرلادى. ءبىزدىڭ مۇقاعالي ماقاتاەۆ قازاق دالاسىنىڭ كورىنىستەرىن فيلوسوفيالىق استارمەن بەينەلەپ:

«جاپىراق جۇرەك جاس قايىڭ،
جانىمدى ايىرباستايىن!»، دەپ ءۇن قاتتى. بارىندە دە كىرشىكسىز اۋەن، كىل سەزىم بار. بىلايشا ايتقاندا، ۇندەستىك جاتىر.

ۋولت ۋيتمەن (1819–1892) – اقش ادەبيەتىندەگى ەڭ ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول «ءشوپ جاپىراقتارى» (Leaves of Grass) اتتى ولەڭدەر جيناعىمەن تانىمال. ونىڭ ولەڭدەرىندە ەركىندىك پەن دەموكراتيا، تابيعات پەن ادام ۇيلەسىمى، ءومىردى، ماحابباتتى دارىپتەۋ، ولەڭ قۇرىلىمىنداعى جاڭاشىلدىق كورىنىس تاپتى.

ۋيتمەن ءداستۇرلى پوەتيكالىق ۇلگىلەردەن باس تارتىپ، ەركىن ولەڭ (ۆەرليبر) ستيلىن قولداندى. ونىڭ پوەزياسىندا تابيعاتپەن بىتە قايناسۋ، ءومىردى بارىنشا سەزىنۋ، قاراپايىم حالىقتىڭ داۋىسى ەستىلەدى. مىسالى، ونىڭ «وزىمە ودا» اتتى تانىمال ولەڭى اقىننىڭ ازاماتتىق ءۇنىن الىستارعا، تۇتاس دۇنيەگە جەتكىزەدى.

«مەن نە سەزىنسەم، سەن دە سونى سەزەسىڭ،
ويتكەنى، اتىلعان ءاربىر اتوم بارىمىزگە ورتاق»، دەيدى. ياعني ونىڭ ايتپاعى ءبارىمىز قارا جەردىڭ بەتىندە ءبىر اۋامەن تىنىستاپ، ءبىر كۇي كەشىپ ءجۇرمىز. ادامزات بالاسى ءبىر كەمەنىڭ ۇستىندە دەگەن ۇلى ويدىڭ ولشەمى.

نەمەسە:

«مەن، قازىر وتىز جەتى جاستا، دەنىم ساۋ، ءومىردى قايتا باستايمىن»، دەيدى. قازاق بۇنى «ەشتەن كەش جاقسى» دەپ شەگەلەپ ايتىپ كەتكەن. ال ونى امەريكا توپىراعىنداعى اقىندار وسىلاي عانا جىرلاي الدى.

قوش. قالام ۇستاعان ءاربىر اقىن كۇرەسكەر بولۋى ءتيىس ەكەنى دالەلدەنگەن شىندىق. ۋيتمەن دە سانالى ازامات رەتىندە بۇل كۇرەستەن اينالىپ وتە المايدى. ول ايتادى:

«مەنىڭ ءتىلىم، قانىمداعى ءاربىر اتومنىڭ تۇيىرشىگى،
وسى توپىراقتان، وسى اۋادان، وسى اتا-انادان،
ءتىپتى ولاردىڭ اتا-بابالارىنان بەرى جالعاسقان».

وسى اقىننىڭ كىتابىن وقي كەلە مەن ونىڭ ازاماتتىق پوەزياسىن، كۇرەسكەرلىگىن مۇقاعالي ماقاتاەۆقا ۇقساتتىم.  ادەبيەت الەمىندە ءوز حالقىنىڭ جىرشىسى اتانعان اقىندار از ەمەس. ولاردىڭ قاتارىندا امەريكاندىق ۋولت ۋيتمەن مەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆتى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ءبىرى – XIX عاسىرداعى اقش-تىڭ دەموكراتيالىق پوەزياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ەكىنشىسى – حح عاسىرداعى قازاقتىڭ جۇرەك ءسوزىن جىرلاعان حالىق اقىنى. ولاردىڭ پوەزياسى ءارتۇرلى تىلدە جازىلسا دا، كوتەرگەن يدەيالارى، رۋحاني ەركىندىككە ۇمتىلىسى مەن ادامزاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ءبىر-بىرىمەن ۇندەسىپ جاتادى.

«كورىنەر، مۇمكىن، كىمگە ەرسى...
ءومىرىڭدى ماعان ءبىر بەرشى.
دۇربەلەڭ مىنا دۇنيەنى،
ادام كوزىمەن ءبىر كورشى.

قايىڭ بوپ مەن دە باعايىن،
ورماننان ورنىم تابايىن.
بەيمالىم مىنا ومىرگە،
قايىڭ كوزىمەن قارايىن».

تابيعاتپەن تىلدەسىپ وتىرىپ، ادامزاتتىق وي ايتۋ دەگەن وسى شىعار. پوەزيا تاريحىندا تابيعات ەڭ كوپ جىرلانعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ءارتۇرلى حالىقتاردىڭ اقىندارى ونى ەرەكشە سەزىم، ءومىردىڭ ءمانى رەتىندە الۋان ءتۇرلى ويمەن، كوزقاراسپەن قاراستىرادى. ەركىندىك پەن رۋحاني ازاتتىق ءۇنى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ەكى اقىندا دا باستى ەرەكشەلىك. ەكەۋى دە ءوز شىعارماشىلىعىندا حالىقتىڭ جان دۇنيەسىن بەينەلەۋگە، ادامزاتقا، تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتقا، قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭىن، قۋانىشىن جىرلاۋعا باستى نازار اۋدارعان.

ۋيتمەن سياقتى مۇقاعاليدىڭ پوەزياسى دا شىنايىلىعىمەن، ءوز تابيعيلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ۋيتمەن شىعارماشىلىعى نەگىزىنەن امەريكاداعى دەموكراتيانى دارىپتەۋ مەن جەكە تۇلعانىڭ ەركىندىگىنە باعىتتالعان. ول ءوزىن بۇكىل حالىقتىڭ ءۇنى رەتىندە سەزىندى. مۇقاعالي پوەزياسىندا ۇلتتىق (قازاقتىق) رۋح باسىم. ول قازاقتىڭ بولمىسىن، تۋعان جەرگە، انا تىلىنە دەگەن ماحابباتىن قاعاز بەتىندە سويلەتتى.

ۋولت ۋيتمەن مەن مۇقاعالي ماقاتاەۆ – ەكى ءتۇرلى داۋىردە، ەكى ءتۇرلى قوعامدا ءومىر سۇرگەنىمەن، ولاردىڭ جىرلارىندا ۇقساس سارىندار بار. ەكەۋى دە پوەزيا ارقىلى ادام جانىن تانۋعا، حالىقتىڭ ۇنىنە اينالۋعا ۇمتىلعان. ولاردىڭ شىعارمالارى – ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتار مەن ەركىندىك رۋحىنىڭ ايقىن كورىنىسى.

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz