باشقۇرتستاننىڭ «Ay Yola» توبىنىڭ «حۋماي» ءانى قازاقستاندا «حيت» بولىپ، قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. بۇل ءاننىڭ تالقىسى قازاقستان مەن باشقۇرتستاندا عانا ەمەس، تۇتاس تۇركى كەڭىستىگىنە تارالۋدا دەسەك جاڭىلمايمىز...
ءبىز اتالعان بەينە باياننىڭ مازمۇنى جايلى، كەشە شىعىستانۋشى ەڭلىك اقداۋلەتتىڭ تالداۋىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالاعان ەدىك.
سۋرەت: Abai.kz سكرينى.
ەندى اتالعان جوبا مەن ونىڭ اۆتورلارى تۋرالى از-كەم دەرەك ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. سونىمەن، توپ قۇرامىندا ءۇش ادام بار ەكەن. ولار: ادەل شايحيتدينوۆا، ونىڭ اكەسى رۋسلان شايحيتدينوۆ جانە باشقۇرتستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، «ارعىماق» ەتنو-روك توبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى رينات رامازانوۆ.
«ورال-باتىر» تاريحى وتە تەرەڭدە. ءبىز وسى ەپوسقا ارنالعان جوبا جاسادىق. تاۋىمىز، وزەنىمىز - بارلىعى ەپوستا سيپاتتالعان، ءتىپتى ولاردىڭ اتاۋلارى دا سول جەردەن الىنعان. اتاقتى كاپوۆا ۇڭگىرى (شۇلگانتاش) - ورالدىڭ اعاسى.
حۋماي - ورال-باتىر ەپوسىنىڭ ءبىر بولىگى، ورالدىڭ جارى. الماس قىلىشتى ساقتاعان سامراۋ مەن كۇننىڭ قىزى. ول كوپتەگەن قۇپيانى بىلەدى»، - دەيدى رۋسلان شايحيتدينوۆ.
تومەندە سول «ورال باتىر» ەپوسىنىڭ تولىق نۇسقاسىن بەرىپ وتىرمىز.
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
1-سە بۇلەك
بورون-بورون بوروندان،
كەشە-ماҙار كيلماگان،
كيلەپ اياҡ باҫماعان،
ۋل ءتيرالا ҡورو ەر
بارلىعىن ھيس كەم بەلماگان،
ءدۇرت ياعىن دينگەҙ ۋراتҡان
بۋلعان، تي، بەر ۋرىن.
ۋندا بۋلعان، تي، بورون،
يانبيرҙە تيگان ҡارت مەنان
يانبيكا تيگان بەر ҡارسىҡ
Ҡايҙا بارھا، ۋلارعا
ۋل ۋرىندا يۋل اسىҡ.
بىل ҡارت مەنان بىل ҡارسىҡ
Ҡايҙان بىندا كيلەۇەن،
اتا-ءاسا، ەر-ھىۋى
Ҡايҙا توروپ ҡالىۋىن
ۇҙҙارە ءلا ونوتҡان، تي;
يكاۇҙان-يكاۇ شۋل ەرҙا
باشلاپ عۇمەر يتكان، تي.
تورا-بارا ۋل يكاۇ
يكە ۋللى بۋلىپ كيتكان، تي:
شۇلگان بۋلعان ولوھو،
ۋرال بۋلعان كەسەھە;
ءبۇتان كەشە كۇرمايسە،
تيك ياشاگان دۇرتەھە.
دونيا-مازار يىيماعان،
Ҡاشىҡ-اياҡ توتماعان،
Ҡازان اҫىپ، ۋت ياعىپ،
ۋلار دونيا كوتماگان.
اۋىرىۋ-ھىҙلاۋ كۇرماگان،
ۇلەم بارىن بەلماگان،
بارلىҡ ناماگا ۇلەم
ۇҙەبەҙ، تيپ ھاناعان،
ھۋنارҙا ات مەنماگان،
Ҡۋلعا ھاҙاҡ توتماعان;
مەنارەنا — ارىҫلاندى،
بالىعىنا — سۋرتاندى،
Ҡوشҡا سويگان شوڭҡارҙى،
Ҡان ھۋرىرعا ھولوكتو
ءۇҙ يشتارە ياھاعان.
بيك بوروندان بۋلعانمى،
يانبيرҙە ۇҙە ҡىلعانمى،
بارا-تورا شۋل ەرҙا
يولا بۋلىپ كيتكانمە،
يىرتҡىس يانلەك ءتوتتونيھا،
يانلەك يركاك ءبۋلدىنيھا،
يرلە-بيسالە يكاۇھە
باشىن ءسايناپ اشاعان،
شۇلگان مەنان ۋرالعا،
ەتە مەنان ارىҫلانعا،
شوڭҡار مەنان سۋرتانعا
ءبۇتان ھانىن تاشلاعان;
يىرتҡىس يانلەكتە توتھا،
يانلەك ورعاسى بۋلھا،
يرلە-ءبيسا يكاۇھە
يوراگەنە ھايلاعان.
ءۇلان ەمشار ءيان توتھا،
Ҡارا ھولوك ҡاҙاعان،
ھولوگونان ھۋرҙىرىپ،
Ҡاندى ھىۋھىن ياھاعان.
بالا ۇҫەپ ەتكانسە،
ۇҙە يانلەك توتҡانسى،
باش-يوراكتە اشاۋҙان،
ھىۋھىنعا ҡان ەسەۇҙان
ۋلاندارىن تىيعاندار،
ھيس ياراماي، تيگاندار.
اي ۇҫاھەن كون ۇҫەپ،
بالالارى يҫ بەلەپ،
شۇلگانەنا ۋن يكە،
ۋرالىنا ۋن تۋلىپ،
بەرەھە، ارىҫلان مەنام، تيپ،
بەرەھە، شوڭҡار ءسويام، تيپ،
ماҙاھىنا تەيگان ھۋڭ،
يكە ۋلىنا يانبيرҙە
ءتوشوندوروپ بيرگان، تي.
يكەگەҙ ءҙا — بالامھىҙ،
كۇҙەبەҙҙەڭ ҡارامھىҙ،
تەشار ساعىعىҙ ۇتماگان،
بىۋىنىعىҙ ҡاتماعان;
Ҡۋلعا سۋҡمار توتورعا،
Ҡوشҡا شوڭҡار سويورگا،
الە ارىҫلان مەنەرگا
ميҙگەلەگەҙ ەتماگان.
مين ني ءبيرھام، اشاعىҙ،
مين ني ҡۋشھام، ەشلاگەҙ:
كۇنەگەرگا ھىبايعا —
انا، بولان مەنەگەҙ،
سىيىرسىҡتىڭ تۋبىنا
ياعىلبايҙى سويوگوҙ;
ھىۋھاھاعىҙ ۋيىندا،
انا، اҡ ھىۋ ەسەگەҙ،
Ҡابىرساҡҡا تۋلتىرعان
Ҡاندان اۋىҙ تارتىعىҙ»، —
تيپ بىلارعا تاعى لا
يولا ويراتەپ ҡۋيعان، تي.
Ҡان ەسەۇҙان بالالارىن
تاعى بەر ҡات تىيعان، تي.
بەرҙان-بەر كون ەتكاندا،
Ҡارت مەنان ҡارسىҡ يكاۇ
اۋ اۋلارعا كيتكاندا،
شۇلگان، ۋرال يكاۇلاپ
تورلاҡتا اۋلاҡ ҡالعاندا
اتالارى كيتكان ھۋڭ،
بايتاҡ ۆاҡىت ۇتكان ھۋڭ،
يكە بالا ھويلاشەپ،
اشاۋҙان ءھۇҙ اسҡان دا، —
شۇلگان ۋيلاپ تورعان دا،
Ҡان ەسەۇҙان اتاھى
نىҡ تىيعانىن بەلھا ءلا،
«ەسا كۇرماڭ»، — ءتيھا ءلا،
شۇلگان، ۋرالدى ءديملاپ،
وشولاي تيپ ايتكان، تي:
«ياندە ҡىيىپ ھۋنارلاۋ
Ҡومارلى ەش بۋلماھا،
ھىۋھاعاندا ҡان ەسەۇ
تاملە ءناما بۋلماھا،
اتامدار يوҡو ҡالدىرىپ،
كون ءدا يكاۇ ҡايعىرىپ،
اياҡ-ҡۋلىن تالدىرىپ،
بەҙҙە ءويҙا ҡالدىرىپ،
يوروماҫ ينە ھۋنار، تيپ،
ۋرال، ءايҙا، بۋلماھا،
Ҡابىرساҡتى اسايىҡ،
ءھار بەرەنان اҙ-اҙلاپ،
بەرار تامسى ەسايەك، —
Ҡاندىڭ تامەن بەلايەك».
ۋرال: «اتام ھۇҙەن توتامىن،
مين ۋل ҡاندى يوتمامىن.
ەگەت بۋلىپ ەتمايسە،
ءتوپ يولانى بەلمايسە،
يل گيҙەپ بەر يورومايسە،
ىسىنلاپ تا دونيالا
ۇلەم يۋعىن كۇرمايسە،
سۋҡمار الىپ ҡۋلىما،
ھيس بەر ياندە ھۋҡمامىن،
ھولوك ھۋرعان ҡاندى مين
Ҡابىرساҡتان يوتمامىن».
شۇلگان: «كەشەنە ەنەر ۇلەمدەڭ
بىندا كيلەپ سىҡماҫىن،
بەҙҙە كيلەپ تاپماҫىن
اتام ءھويلاپ بيرҙە بيت;
«بارى يانگا بەҙ — ۇلەم»، —
تيپ تاعى لا ايتتە بيت!
يندە ءنيҙان وركاھەن،
Ҡان ەسەۇҙان ҡۋرҡاھىڭ؟
ۋرال: «تيلبەرلەكتا، تيҙلەكتا،
كوسلولوكتا، ҙۋرلىҡتا،
تۇҙەملەكتا، ھاҡلىҡتا،
ھيҙگەرلەكتا كوندوҙ ءҙا،
ءتوندا يوҡلاپ ياتҡاندا،
ارىҫلان، بولان، ҡاپلانى،
ايىۋى، تاعى بۇتانە —
ۋلار بەҙҙان كاممە ني؟
تاشҡا ھۋعىلىپ توياعى،
ءۇلان ءتورتولوپ اياعى
ھيس بەر ساҡتا اҡھاماي;
يايگە ەҫەلا وҫ ھالماي،
ىراشҡىلا تۋن كەيماي;
بەراي يانگا ۋҡتالھا،
بەر ءҙا سۋҡمار يوكماماي;
Ҡوشҡا شوڭҡار سويورگا،
سۋرتان ارباپ بالىҡҡا،
ەت ھوسلاتەپ يانلەككا،
شوڭҡار، ەتكا، ارىҫلانعا،
ءوموت ءبايلاپ سۋرتانعا،
ھۋنارىندا ينتەكماي;
تەش-تىرناعى — ҡورالى،
ءۇҙ ҡۋلىندا تەلاگە،
بەر ءҙا تالماي بەلاگە،
ھيس اҙاماي يوراگە
ءياشاپ كيلگان ҡاپلانى،
يۋلبارىҫى، ارىҫلانى
شۋلاي باتىر بۋلھا لا،
بارىنىڭ ҡوتون الھا لا،
اياعىن ءبايلاپ العان ھۋڭ،
مۋيىنىنا بىساҡ ھالعان ھۋڭ،
يكە كۇҙە ياشلانەپ،
يوراگە ھۋعا تۇگەلمە؟
اتام بەҙگا ھويلاگان،
بەҙ الە ھيس كۇرماگان،
بەҙҙەڭ ەرҙا بۋلماعان،
«ياۋىز ۇلەم» — كەشە، تيپ،
ۋيلامايҙار، تيھەڭمە؟
ساباعىنا — سۋرتانى،
يومرانىنا — كازانە،
Ҡۋيانىنا — تولكوھو، —
بارىھىن تەҙەپ ۋيلاھاڭ:
كوسھوҙونا — كوسلوھو
ۇلەم بۋلا تۇگەلمە؟
ۇلەمدان ҡۋرҡىپ يالدىمعا
سۋمىپ ياتҡان بالىҡتىڭ،
Ҡايالا سىر-سىر كيلەشەپ،
وركوپ وسҡان ҡوش-ҡورتتوڭ
توتوپ، باشىن سايناگان،
يوراگەن يارىپ اشاعان،
كوسھوҙ ھاناپ بارىھىن،
اۋلاپ، ҡومارىن اسҡان،
ياماندارҙىڭ يامانى،
شۋل يولانى تابىۋسى،
ەرҙا ۇلەم ساسەۇسە —
وشو ءتيرالا بەҙ ءدۇرتاۇ
بۋلابىҙ ھۋڭ تۇگەلمە؟
«ۇلەمدەڭ ين ياۋىزى،
بۋلعان ياندە ҡىيىۋسى»، —
تيپ، بارىھى ۋيلاشىپ،
بەҙҙە ۇلەم ھاناشىپ;
سۋҡمار يتەپ تىرناعىن،
شوڭҡار يتەپ يوراگەن،
بوتاھە بەرگا تۋپلانىپ،
بەرگا كيلەپ ۋҡتالىپ.
بەҙҙەڭ وҫكا تاشلانھا، —
اتايىم بەҙگا ھويلاگان،
بەҙ الە ھيس كۇرماگان
ۇلەم شۋندا بەҙҙەڭ ءدا
كۇҙ الدىندا باҫماҫمى؟» —
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس،
شۇلگان بەر اҙ ۋيلاعان،
شۋلاي ҙا ۋل ءۇҙ ھۇҙەن
ۋعا ҡاراپ ҡۋيماعان، —
Ҡابىرساҡتان اҙ-اҙلاپ
Ҡاندى ھەمەرەپ ەسكان، تي،
اتاھىنا ايتماҫكا
ۋرالدان ءھۇҙ العان، تي.
كۇپ ءيان توتوپ، ھۋنارҙان
اتا-اساھە ҡايتҡان، تي.
يولا بۋيىنسا، كۇماكلاپ،
تابىن ҡوروپ ءدۇرتاۇلاپ،
بارى ياندە بوتارلاپ،
بىلار اشҡا ۋلتىرعان.
اشاعاندا ۋيلانىپ،
ۋرال بىلاي تيگان، تي:
«اتاي، بىنا بىل ياندە —
Ҡاسىپ ءھينان، بوҫھا لا،
ءيان اياماي ҡاسھا لا،
ھيس ҡوتҡارماي توتҡانھىڭ،
مۋيىنىنا بىساҡ ھالعانھىڭ.
بەҙҙە شۋلاي بەراي ءيان
كيلەپ ەҙلاپ تاپماҫمى،
بەҙگا ءلا بىساҡ ھالماҫمى؟»
يانبيرҙە: «كونو ءبوتور ءھار يانگا
بەҙ ۇلەمە بۋلابىҙ;
Ҡايҙا عىنا ҡاسھا لا،
Ҡايا، شىرعا بوҫھا لا،
بەҙ ۋلارҙى تابابىҙ،
بوعاҙىنا بىساҡ ھالابىҙ.
كەشەنە توتوپ اشارلىҡ،
ۋعا بىساҡ ھالىرلىҡ
بىندا بەر ءيان تىۋماعان،
بەҙҙە توتوپ ھۋيىرلىҡ
ۇلەم بىندا بۋلماعان.
بورون بەҙ تىۋعان ەرҙا،
اتايҙار تورعان ەرҙا
ۇلەم بۋلا تورعاينى،
بيك كۇبەھە ءياشتان ۇك
ياتىپ ءۇلا تورعاينى.
ۋندا دەيەۇ كيلگان ھۋڭ،
كۇپ كەشەنە ۇلتەرەپ،
دەيەۇ اشاپ كيتكان ھۋڭ;
ەرҙەن وҫءتون ھىۋ ҡاپلاپ،
Ҡورو ەرە بوتكان ھۋڭ;
Ҡاسҡان-بوҫҡان كەشەلار
ۋل ءتيرانان كيتكان ھۋڭ،
ۇلەمگا يش ҡالمانى،
ەشلارگا ەش بۋلمانى.
Ҡاسҡان كەشە بارҙىر، تيپ،
كۇراھەڭ، ۋيلاپ تورمانى:
ءاساڭ مەنان بەҙ ҡاسىپ
كيتكاندە ۋل كۇرمانە.
بىندا كەشە بۋلماعان،
بەراۇ اياҡ باҫماعان،
شۋعا ۇلەم بىل ەرҙە
كيلەپ ەҙلاپ تاپماعان.
بەҙ كيلگاندا، بىندا الە
يانلەكتار ءҙا ءاҙ ينە،
ەرە ءلا ءيۇنلاپ كيپماگان،
ۆاҡ-ۆاҡ كۇللەك، ھاҙ ينە.
ۋرال:
اتاي، ۇلەمدە ەҙلاھاڭ،
ۋنى تابىپ بۋلامى،
تاپ كيلتەرەپ توتҡان ھۋڭ
باشىنا ەتەپ بۋلامى؟
يانبيرҙە:
ۇلەم تيگان ياۋىز ۋل،
كۇҙگا ھيس ءتا كۇرەنماي،
كيلگانە ھيس ءتا بەلەنماي
ءياشاي تورعان يانۋار ۋل.
ۋعا تيك بەر سارا بار:
دەيەۇ باتشا ەرەندا
ءايتالار، بەر ءشيشما بار.
شۋنان ھىۋ ەسھا كەشە،
ھيس ءتا ءۇلماي ءياشاي، تي،
ۇلەمگا بيرەشماي، تي،
تيپ، ۇلەم تۋراھىندا ھويلاگان ءدا، اشاپ بوتكاس، ҡابىرساҡتارҙى كيلتەرەپ، ҡان ەسەرگا بۋلعان. يانبيرҙە ҡارت، ҡابىرساҡتارҙىڭ بۇҫكارگانەن كۇرەپ، ۋلاندارىنان ҡاندى كەم ەسكانەن ҡىҫىپ ھوراي باشلاعان. شۇلگان، بەراۇ ءҙا ەسمانە، تيپ الداعان. يانبيرҙە ҡارت ھۋيىل تاياҡ الىپ، بالالارىن الماش-ءتيلماش ھىپتىرىرعا توتونعان. ۋرال شۋندا لا اعاھىن ҡىҙعانىپ ءايتماي سەراشھا ءلا، شۇلگان تۇҙماگان، ءۇҙ عايەبەن ءھويلاپ بيرگان. يانبيرҙە ҡارت تاعى لا وҫءتاپ ھۋҡҡىلاي باشلاعاس، ۋرال اتاھىنىڭ ҡۋلىنان توتҡان دا، بىلاي تيگان، تي:
اتاҡايىم، ۋيلاسى،
Ҡۋلىڭداعى ھۋيىلعا
كۇҙ يۇگەرتەپ ҡاراسى.
بىل ھۋيىل دا ءياش بۋلعان.
Ҡابىعىنان ارسەلگان،
بوكھاڭ، شارتلاپ ھىنىرҙاي
Ҡىۋ تاياҡҡا اۇەرەلگان.
ھين كيҫماҫءتان بوروندا،
ۇҫكانەندا ۋرماندا،
ەلاҫ ەلدار يالبىرҙاپ،
ياپراҡتارى ەلبەرҙاپ
تورعان اعاس بۋلعاندىر.
بال ҡورتتارى، ҡوشتارى
الماش-ءتيلماش ҡۋنعاندىر.
Ҡوشتار ҡۋنىپ ھايراعان،
ويا ҡوروپ ياشاگان،
بوتاҡتارىن ھايلاعان
اҫىل اعاس بۋلعاندىر.
يمساك يمگان بالالاي
تامىرҙارىن تاربايتىپ
ەر دىمىنى يمگاندەر.
تامىرىنان اҡتارعاس،
بوتاعىنى بوتاعاس،
بالعاڭ بۋلعان تاشىنداي،
Ҡوشҡا ءسويور شوڭҡارҙاي،
بالىҡ توتور سۋرتانداي،
Ҡان ھۋرىۋسى ھولوكتاي،
يانلەك اۋلار كوسوكتاي
ھۋҡҡىڭ بۋلعان تۇگەلمە؟
ماڭلاي تيرەن ھىپىرتىپ،
كۇپ يىل عۇمەر ۋҙҙىرىپ،
ەر وҫءتوندا تاپماعان،
توҫءون كۇرەپ بەلماگان،
يوراگەڭ ھيس تاتماعان
ۇلەم تيگان ياۋىزدىڭ،
تاعى ھۋҡھاڭ بالاڭدى،
ءۇҙ تورلاعىڭ ەسەندا،
بالالارىڭ وҫءتوندا، —
كوسھوҙҙارگا كوسلونان،
بالالارعا اتانان
كيلگانەنە كۇرەرگا
اҙەرلاندەڭ تۇگەلمە؟
بوگون اعامدى ۇلتەرھاڭ،
ءيرتان مينە ۇلتەرھاڭ،
ياڭعىҙ توروپ ҡالعان ھۋڭ،
Ҡارتلىҡ باҫىپ العان ھۋڭ،
بوكورايەپ، تاتارعاپ،
ارىҫلانىنا مەنالماي،
ھۋنارىنا سىعالماي،
شوڭҡارىڭدى ءسويا الماي،
ۋلارعا ەم ءبيرا الماي;
ارىҫلانىڭ دا، كوسوك ءتا،
شوڭҡارىڭ دا، ھولوك ءتا، —
بارىھى اسҡا تيلمەرەپ،
كۇҙەنا ҡان ھاۋҙىرىپ،
اس زارىҡҡان ارىҫلانىڭ،
ءبايҙا توروپ ۋجارىپ،
اسىۋىنان ۋҡتالىپ،
بيلەڭ بوگوپ، ۇҙەڭدە
بوتون-بوتسا بوتارلاپ
بىراعىتھا بەر ساҡتا،
ۇلەم تيگان ياۋىزدى
Ҡارشىلارعا تورلاҡتا،
اتاي، تۋرا كيلماҫمە؟» —
تيگان ھۇҙەن يشەتكاس، يانبيرҙە ҡارت شۇلگاندە تۋҡماۋҙان تۋҡتاعان. «ۇلەمدەڭ كۇҙگا كۇرەنماي كيلەۇە ءلا بار; شۋل ۇلەم كيلگاندەر، مينە شۋل ҡوتورتالىر; شۋلاي ҙا ۇلەمدە بەرايھە كۇرماي بۋلماҫ، يانلەك، ҡوش-ҡورتتو يىيҙىرىپ ھوراشىرعا كاراك»، —تيپ ۋيلاعان دا، شۋلارҙى ساҡىرعان، تي. ۋرال، يىيىلعان يانلەككا، ҡوش-ҡورتҡا ҡاراپ، بىلاي تيگان، تي:
«ۇلەم تيگان ياۋىزدىڭ
ءتورون ھاناپ بەلايەك،
كوسلو كوسھوҙҙو ەيگان
يولانى بەҙ وҙايەك.
ارابىҙҙان، ھاناھاҡ،
ءھار نوگارҙە ҡاراھاҡ:
Ҡان دا ەسماي، يت ەيماي،
بەراۇҙەڭ ياشەن ҡويماي، —
Ҡاينىھى تامىر اشاپ،
Ҡاينىھى ءۇلان ەمشاپ،
ھامان عۇمەر يتكانەن،
يىرتҡىستارعا ەم ءوسون
بالاھىن ۇرسەتكانەن
بارىعىҙ ҙا بەلالەر.
ۋلارعا ۇلەم يات تۇگەل،
Ҡان ھۋرعان، يت ەيگان —
بەرەھە ءلا دۋҫ تۇگەل.
يىرتҡىسلىҡتى بوتورايەك،
ياڭعىҙ ҡالعان ۇلەمدە
بەرگا ەҙلاپ ۇلتەرايەك!» —
تيگان ھۇҙگا يىرتҡىستار،
ۋلارعا ҡۋشىلىپ شۇلگان ءدا، —
بارىھى ҡارشى كيلگان تي،
ءتورلو ءھۇҙҙار بۋلعان، تي.
Ҡوҙعون: «مين ۇلەمدە تابىۋҙان
بەر ءҙا ҡۋرҡىپ تورمايىم،
ءامما توتوپ بيرەۇگا
ھيس ҡاسان دا كۇنمايەم.
Ҡارت بۋلھام دا، بىل ەشتان
مين بەر ۇҙەم باش تارتام.
تاعى وҫءتاپ شۋنى ءايتام:
كوسو ەتكان كوسھوҙگا
ھيس ھۋنارلىҡ ҡىلماھا;
ءاسانان تىۋعان بەراۇ ءҙا
بىل دونيالا ءۇلماھا;
ەر ۋتتارى، اعاستار
زاڭىنا بۋيھونماھا;
ءۇҙ ميҙگەلە ەتكاندا،
كوҙگو ҡىراۋ توشكاندا،
ياشەللەك ھيس ءبوتماھا، —
ۋنان بەҙگا ني فايҙا؟
Ҡۋيان ھىماҡ، ءھار يانلەك
يىلعا يكە-ءوس ءتۇللاھا،
ءتوندا ءيوروپ، ياشەلدەڭ
بارىھىن دا ۋتلاھا،
ءبۇتان ءياندار ҡاڭعىرىپ،
اشارىنا تاپماھا;
ءويور-ءويور تۋپ بۋلىپ،
Ҡاҙ، ويراگە، اҡҡوشو،
شىبىر-شىبىر ҡويونوپ،
ھىۋ وҫءتونا ҡاپلانھا;
عۇمەرەم بۋشҡا ۋҙا، تيپ،
يارىم بۋشҡا تۋҙا، تيپ،
ھيس بەر يىلعا اҡماھا;
ەرҙا شۋنداي يولا، تيپ:
Ҡويونورҙار، ەسەرҙار —
بەҙگا تىنعى بيرماҫءتار، —
تيپ، ءشيشمالار سىҡماھا،
ەرҙاگە ھىۋ تونسوھا، —
شۋل ساҡتا بەҙ نيشلاربەҙ؟
ەمدە ҡايҙان ەҙلاربەҙ،
ھىۋҙى ҡايҙان ەسەربەҙ؟
باشىم ھالىپ، ياۋ اسىپ،
كۇپ ساعىندا تالپىنىپ،
اسلىҡ، تارلىҡ كۇرھام ءدا،
كۇپ زارىعىپ ءيوروھام ءدا،
مين ҡان ەسماي، يت ەيماي،
ۇلاكھانەڭ كۇҙ مايىن
ءوس كوندا بەر سوҡوماي،
ھيس دونيالا تورا المام».
ۇلەمدە ەҙلاپ تابىرعا
مين ھۇҙەمدە ءبيرا المام»،
ھايىҫҡان:
«ۇلەمدان ҡۋرҡىر ءيان بۋلھا،
Ҡوتولورعا يۋل ەҙلار،
ءتۇل يايەرگا ۋيلاھا،
يلدە گيҙەپ ياي ەҙلار»،
ھايىҫҡان ايتكان ھۇҙҙارҙە
يۋلبارىҫ تا، ҡاپلان دا،
بۇرە، بۋرھىҡ، ارىҫلان دا،
تيپكەس-وҙگوس ҡوشتار ҙا،
Ҡارپىر بالىҡ — سۋرتان دا، —
ءبوتا يىرتҡىس حۋپ كۇرگان.
ءۇلان ەمشار حايۋاندار،
تورنا، ويراك، ҡىر ҡاҙҙار،
تۋعاҙاҡ مەنان سەل، ҡورҙار
بالا سىعارىپ، ءتۇل يايەپ،
بالالارى ҡوش بۋلىپ،
ءۇҙ الدىنا وسҡانسى،
ءياي ميҙگەلە ۋҙعانسى،
شىر ۋرمانلىҡ ەҙلارگا،
بايمانلىҡتا تۇللارگا، —
تيپ بارىھى ۋيلاعان.
Ҡورالايى، بولانى،
Ҡىҙىل سيكا ҡۋيانى،
اياعىنا ماھايىپ،
بەر اۋىҙ ءھۇҙ ايتماگان.
تۋرعاي، مايسىل، سىيىرسىҡ،
ساۇكا، ҡارعا، بۋҙ ساپسەك،
مىر-مازارҙى اشاعاس،
ءھۇҙ ايتەرگا ويالعان.
كاكۇك تاعى: «ويام يۋҡ،
بالام تيگان ҡايعىم يۋҡ:
بالا — باۋىرىم، تيگاندار،
بالا ءوسون كويگاندار
ني تەلاھا، — ءميڭا شۋل»، —
تيپ، ۋرتاعا ھالعان، تي.
بارىھى ءتورلوسا ءھويلاپ،
ءتورلوھو ءتورلو ۋيلاپ،
ھيس بەرلەككا كيلمايسە،
Ҡىرҡا بەر ۋي ايتمايسە،
تارҡالىشتا ҡالعان، تي...
Ҡارت بىنان ھۋڭ ھيҫكانگان.
ياڭعىҙ اۋعا سىعىرعا
بىنان ارى شيكلانگان.
بەرҙان-بەر كون ءدۇرتاۇلاپ،
بىلار اۋعا كيتكان، تي،
كۇپ ەرҙارҙە ۇتكان، تي;
كۇپ ءيان الىپ، شاتلانىپ،
اۋҙان بىلار ҡايتҡان، تي.
اۋلاپ العان ҡوشتارҙىڭ
اراھىندا بەر اҡҡوش،
اياҡتارىن بايلاگاس،
باشىن ҡىرҡىپ تاشلارعا
باباي بىساҡ ҡايراعاس،
Ҡانلى ياشەن تۇككان، تي،
ءۇҙ زارىنى ايتكان، تي:
«يل كۇرەرگا سىҡتىم مين،
ەر ҡوشونان تۇگەلمەن، —
ءياشاي تورعان يلەم بار،
يلھەҙ ەتەم تۇگەلمەن.
ەرҙا ھيس كەم تىۋماҫتان،
بەراۇ اياҡ باҫماҫتان،
Ҡۋش بۋلىرعا ءيار ەҙلاپ،
ەرҙا ھيس كەم تاپماعاس،
ءبۇتان ءياندان ھايلارعا
بەراۇھەن تيڭ كۇرماگاس، —
كۇككا وسوپ ءيار ەҙلاپ،
ايҙى، Ҡوياشتى كۇҙلاپ،
ۇҙەنا ءيار ھايلاعان،
يكەھەن ءدا ارباعان،
بار ҡوشتارعا باش بۋلعان،
سامراۋ اتلى اتام بار.
يكە بالاھى بۋلعان،
بالاھى لا، ۇҙە ءلا
ھيس اۋىرىۋ كۇرماگان،
ھيس بەراۇھە ۇلماگان.
الە ءلا باتشا اتايىم،
ەبارەگەҙ ھەҙ مينە،
ءۇҙ يلەما ҡايتايىم.
مينە بۇلەپ اشاپ تا،
ءسايناپ مينە يوتوپ تا،
بارىبەر اش بۋلىپ ھەڭمامەن;
ھيس اش بۋلىپ ھەڭمامەن;
ءيانشيشمانان ھىۋ الىپ،
ءاسام تانەم يىۋҙىرعان.
ءۇҙ نۋرىنا ھۋعارعان
بارىعىҙعا بيلدالە
Ҡوياش تيگان ءاسام بار.
ەبارەگەҙ ھەҙ مينە،
اتام بارىبەر تابىر ۋل،
كيلەپ ياۋلاپ الىر ۋل.
سامراۋ تيگان باتشانىڭ
ھوماي تيگان ҡىҙىمىن;
التىن ساسەم تارҡاھام،
نۋرعا يلدە كۇمامەن:
كوندوҙ ەرگا نۋر ءھيبام،
كيسەن ايعا نۋر ءبيرام;
ەبارەگەҙ ھەҙ مينە،
يلەما مين ҡايتايىم;
يانشيشمانەڭ ھىۋ يۋلىن
ھەҙگا ايتەپ كيتايەم»، —
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس، يانبيرҙە ҡارت مەنان يانبيكا ҡارسىҡ ۋلدارىنا كاڭاش يتكاندار. شۇلگان ھوماي ҡوشتو اشاۋ ياعىندا،ۋرال ҡوتҡارىۋ ياعىندا بۋلىپ، ىҙعىش كيتكان. ۋرال ҡوشتو شۇلگانگا ءبيرماي تارتىپ العان دا سيتكاراك يلتەپ ҡۋيعان. «Ҡايعىرما، حاҙەر تاماҡلانام دا ۇҙەڭدە اتا-ءاساڭا يلتەپ تاپشىرام!» تيپ، اتالارى يانىنا كيلەپ ۋلتىرعان. بىلار اشارعا ۋلتىرعاس،ҡوش ھاۋ ҡاناتىن ھەلەككان، — ءوس ҡاۋىرھىنى توشكان. شۋلارҙى ھىنعان ҡاناتىنان سىҡҡان ҡانعا بۋياپ، ەرگا تاشلاعان يكان، — ءوس اҡҡوش كيلەپ، ҡىҙҙى كۇتارەپ الىپ كيتكان. يانبيرҙە ҡارتتار يانشيشمانەڭ يۋلىن ھوراشا الماي ҡالىۋҙارىنا ۇكەنگان. Ҡارت شۋندا ۋҡ شۇلگان مەنان ۋرالعا، ҡوشتار ҡاراپ وسҡان ياҡҡا تابان كۇҙ ياҙماي كيتەرگا، ارتتارىنان كۇҙاتەپ بارىپ، يانشيشمانەڭ ۋرىنىن تابىرعا، اگار يۋلدا ۇلەم وسراھا، باشىن ҡىرҡىپ الىپ ҡايتىرعا ҡۋشҡان. يكە ۋلىن يكە ارىҫلانعا مەندەرەپ وҙاتҡان، تي.
|
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
2-سە بۇلەك
ۋرال، شۇلگان يكاۇلاپ،
كون-ءتونون، اي-يىل ھاناپ،
تاۋ ارتىلىپ، ھىۋ كيسەپ،
Ҡارا ۋرماندار ۇتەپ،
ھامان العا كيتكان، تي.
بارا تورعاس، بەر زامان
بەر يىلعانىڭ سيتەندا،
بەر ҙۋر اعاس ءتوبوندا،
Ҙۋر تاياعى ҡۋلىندا
اҡ ھاҡاللى بەر ҡارتҡا
بىلار بارىپ ەتكان، تي،
بارىپ ءسالام بيرگان، تي.
Ҡارت ҡارشى العان، تي،
يۋل باشىنى بىلارҙىڭ
Ҡارت تا ھوراشىپ بەلگان، تي.
ءۇҙ ۋيҙارىن بىلار ҙا
Ҡارتҡا ءھويلاپ بيرگان، تي.
Ҡارت ۋيلانىپ تورعان دا،
ھاҡالىنى ھىپىرىپ،
بىلارعا كۇҙ ءيوروتوپ،
يكە يۋلدى كۇرھاتەپ،
بىلاي تيەپ ايتكان، تي:
«بىنا ھەҙگا يكە يۋل:
ھۋلعا كيتھاڭ، يۋل بۋيى —
ۋيىن-كولكو ءتون بۋيى،
Ҡايعى-ەتلەك كۇرمايسە،
بارلىعىن دا بەلمايسە،
ءراحات ءياشاي بايماندا;
بۇرە، ھارىҡ يالاندا،
تولكو، تاۋىҡ ۋرماندا
بەرگا ءياشاپ، دۋҫ بۋلىپ،
سامراۋ ҡوشҡا باش ەيەپ،
Ҡان دا ەسماي، يت ەيماي،
ھيس ۇلەمگا يۋل ҡۋيماي
ءياشاپ كيلگان بەر يل بار;
ياҡشىلىҡҡا ياҡشىلىҡ
Ҡىلا تورعان يولا بار.
ۋڭعا كيتھاڭ، يۋل بۋيى —
يلاۋ-ھىҡتاۋ يىل بۋيى;
ياۋىزلىҡتا دان العان،
باتشاھىنان، باشҡاھىنان
Ҡايعى، ەتلەك كۇرەۇسە،
Ҡانلى ياشەن تۇگەۇسە
Ҡاتيل باتشا يلە بار;
تاۋ-تاۋ كەشە ھوياگە،
Ҡانعا باتҡان ەرە بار».
Ҡارتتان بىنى يشەتكاس،
يۋلدار سەرەنە بەلەشكاس،
ۋرال، شۇلگان يكاۇھە
شۋنان شىباعا توتوشҡان،
يۋل بۇلەرگا ۋيلاشҡان،
ءۇҙ اراھى ھويلاشكان:
ھۋلعا كيتەۇ — ۋرالعا،
ۋنعا كيتەۇ — شۇلگانگا
شىباعالى يۋل بۋلعان.
شۇلگان بىعا كۇنماگان:
مين ۋҙامان الە، — تيپ،
مين بارامىن ھۋلعا، — تيپ،
ۇҙەنا ھۋلدى ھايلاعان،
ءۇҙ تيگانسا داۋلاعان:
ۋرال كۇنگان ۋڭ ياҡҡا،
شۇلگان كيتكان ھۋل ياҡҡا.
ۋرال ۋنعا كيتكان ھۋڭ،
وҙون يۋلعا توشكان ھۋڭ،
كۇپ ھىۋҙارҙى كيسكان، تي،
كۇپ تاۋҙارҙى اشҡان، تي;
بارا تورعاس، بەر تاۋҙىڭ
يتاگەنا ەتكان، تي.
بۇرە تالاپ، وҙگولاپ،
ھىرҙاي ҡانعا تۋҙعانداي
تەلگەلانگان ارҡاھى،
ايىرىلعان ەلكاھە;
سۇپلەك تيپكان تاۋىҡتاي،
Ҡۋل-اياعى يارىلعان;
تامىر اشاپ، ەر ҡاҙىپ،
اۋىز-بيتە ҡارايعان;
Ҡىراۋ ھۋҡҡان ءۇلانداي،
ءيوزو-توҫءو ھارعايعان;
سۋتلاپ يۋنعان اعاستاي،
بالتىر يتە ھۋلىعان;
بيرە ۋڭالعان اعاستاي،
ەلەك باشى سۋرايعان
بەر ҡارسىҡҡا ھىرىشҡان;
كونگا يانعان تاندارەن،
شىرت ҡاپلاعان ساستارەن،
ھۋپلاپ يۋنعان اعاستاي،
بالتىر يتە، بەلاگەن،
اۋҙا تۋيعان ҡىيعىرزاي،
كاپايەپ تورعان كۇكراگەن،
Ҡۋعا اشا يىلمىلداپ
تورعان كۇلداي كۇҙҙارەن،
بال ҡورتونداي ىҡتىمات
نەسكا ھىلىۋ بيلدارەن، —
ويالىپمى، ҡۋرҡىپمى، —
Ҡارسىҡҡا ھىرىشىپ ماتاشҡان
بەر ھىلىۋ ҡىҙىҡايعا
ۋرال بارىپ تاپ بۋلعان.
ۋرال ياҡىن بارعان، تي،
«Ҡۋرҡماعىҙ، تيپ ايتكان، — تي.
مين كيلامەن يىراҡتان،
ۇҙەم تىۋعان تورلاҡتان،
بالا ينەم كيتكاندا،
كۇپ يلدارҙە ۇتكاندا;
مين كەشەگا تەيمامەن،
ۋنىڭ ҡانىن ҡويمامىن;
ۇلەم تيگان ياۋىزدى
ۇلتەرەرگا ۋيلايمىن;
ءايҙا، ياҡىن كيلەگەҙ،
يل حالدارەن ھويلاگەҙ»، —
تيگاس، بىلار يىلمايعان،
ۋرىنىنان ҡۋҙعالعان.
تۋҙعان ساستارەن ابەي
Ҡولاعىنا ҡىҫتىرىپ،
ۋرىنىنان ҡۋҙعالىپ،
بەر اҙ كۇҙەن ҙۋرايتىپ،
اҙىراҡ بۋيىن تۋرايتىپ،
بىلاي تيەپ ايتكان، تي:
يىراҡ ءيلدان يكانھەڭ،
يزگە ۋيҙا كيلگانھەڭ.
اي ەگەتەم، بەلھاڭ ھين،
بەҙҙەڭ ءيلدا بۋلھاڭ ھين،
Ҡاتيل باتشا ەشلاگان
ەشتارەنە كۇرھاڭ ھين;
اۋىرىۋ-ھىҙلاۋ كۇرمايسە،
ۇلەم باشҡا كيلمايسە،
Ҡاتىن-ҡىҙҙى، ير-اتتى،
ايىرماҫتان ءياش-ҡارتتى،
Ҡۋل-اياعىن بايلاتەپ،
ارىۋҙارىن ھايلاتىپ،
يىل دا بەر ҡات يىيҙىرا،
ھارايىنا الدىرا;
Ҡىҙى ھايلاي ەگەتەن،
ۇҙە ھايلاي ҡىҙ-ҡىرҡىن،
Ҡالعاندارىن تاعى لا
ياراندارى ҡارايҙار،
ۇҙҙارەنا ھايلايҙار;
بۇتاندارەن اياماي،
Ҡانلى ياشكا ҡاراماي،
تەرەلاتا، ھاۋ كويگا
Ҡىҙىن كۇلگا ھالدىرا،
يرەن ۋتҡا ياندىرا;
اتاھى ءوسون، ۇҙە ءوسون،
ياراندارى دانى ءوسون،
ۇҙە تىۋعان كونو ءوسون،
يىل دا بەر ҡات تاڭرە ءوسون
Ҡانلى ҡوربان ۋҙҙىرا.
بىنا مين ءدا — ۋن بالا
كۇرگان ءاسا دونيالا.
دۇرتەھەن ھايلاپ الدىلار،
بيشەھەن ھىۋعا ھالدىلار.
Ҡارتىم، يوراگە ھىҙلاعاس،
تۋعىҙ بالا يۋعالعاس،
Ҡاراپ توروپ تۇҙمانە،
نيشلارەنە ھيҙمانە:
ءيان اسىۋҙان ۋҡتالىپ،
بالالارىن ҡىҙعانىپ،
بەر يارانعا ىنتىلدى،
باحىرҡايىم شۋل كوندو،
كۇҙ الدىندا ۇكھەتەپ،
تەرەلاي ەرگا كۇمەلدە.
كينيا بالام ҡالعاينى،
بەر يارانى كيلگاينە،
الام ۇҙەن، — تيگاينە —
بالا باۋىر بۋلعانعا،
الىپ ҡاستىم ۋرمانعا.
ءمينداي بالالى ءاسا،
Ҡاسҡان ير-ات كۇپ بىندا،
بارىھى لا ҡان يلاپ،
ءيوروي ҡاسىپ ۋرماندا.
ەگەت، يزگە يكانھەڭ،
ياҡشى ۋيҙا كيلگانھەڭ،
ارى بارما، ҡايت كيرە،
Ҡانلى ەرگا كيلگانھەڭ،
ياۋىز يلگا كيلگانھەڭ.
«ھىۋҙار كيسەپ، تاۋ اشىپ،
كۇپ يىل بۋيى كيلگانمەن،
كۇپ يۋلدارҙى ۋҙعانمىن;
كۇҙ ياشەرگان ۇلەمدە
ەҙلاپ بىندا، تاپماھام،
باشىن سابىپ ءوزماھام،
ايتكانەما ەتماھام،
ۋنى ەرҙان يىيماھام،
ۋرال بۋلىپ يورومامەن!» —
تيگان ھۇҙەن ايتكان ءدا،
«ھاۋ بۋلىعىҙ»، — تيگان ءدا،
ارىҫلانىنا مەنگان ءدا
Ҡاتيل باتشا يورتونا
ۋرال ҡاراپ كيتكان، تي;
بەر ءنيسا كون ۇتكان تي،
شۋنداي ەرگا ەتكان تي:
بەر ءاسانان تىۋعانداي،
بەر توҫ كەيەم كەيگانداي،
بارىھى لا ءشاپ-ءشارا
توركوم حالىҡ يىيىلعان،
اللى-ارتلى تەҙەلگان،
ءيرҙار، ҡىҙҙار ايىرىلىپ،
ۋرام-ۋرام ҡۋيىلعان.
ياراندارى تورتكولاپ،
تيگەҙھەҙەن تيگەҙلاپ،
Ҡامسىلاپ تا ھۋҡҡىلاپ
ءيوروھا ءلا، ءھۇҙ ءايتماي،
تەل ءدا ҡىبىرҙاتا الماي
تورعان حالىҡҡا بارعان،
مايҙانعا بىل كۇҙ ھالعان.
بىل توركومدان سيتتاراك،
ۋن بيش اҙىم ҡىرҙاراҡ،
كۇҙەن-باشىن شامارتەپ،
يوراكتارەن ھىҡتاتىپ;
بالالارى ҡۋرҡىشىپ،
ىملاپ ҡىنا ھويلاشەپ،
Ҡايعىرىشىپ، يلاشىپ
تورعان اتا-ءاسالار
يانىنا بارىپ تۋҡتاعان،
ءحال-احۇالەن ھوراعان،
ءۇҙ تەلاگەن ھويلاگان.
ۋرال ھۇҙەن بارىھى
يوتونوشوپ تىڭلاعان،
اراھىنان بەر ҡارتى
وشولاي تيپ ھويلاگان:
«ەگەت، ھينەڭ توҫ-باشىڭ،
اپتىراشلى ҡاراشىن،
ارىҫلان مەنەپ كيلەشەڭ
سيت بۋلىرҙاي كۇرەنا.
بەҙҙەڭ ءيلدا باتشا بار،
يارانىنان ءتۇرا بار;
بىنا بىل حالىҡ ەسەندا
ءتورلو ىرىۋҙان كەشە بار.
ءھار يىل باتشا تىۋعان كون
اتا-اساھە حاҡى ءوسون
باتشا تىۋعاس، ھىۋ الىپ،
يىۋعان ҡويوھو ءوسون
Ҡوربان بيرەر يولا بار.
باتشانىڭ تىۋ بيҙاگە —
Ҡارا ҡوҙعون ҡوشو بار،
شۋل ҡوشتارҙى يىل ھايىن
ھىيلاي تورعان كونو بار.
انا، ەگەت، كۇرامھەڭ،
ۋل ҡوشتارҙى بەلامھەڭ،
كيلەپ تاۋعا ҡۋنعاندار،
ەم بۋلىرىن بەلگاندار.
Ҡويوعا ҡىҙҙار ھالعان ھۋڭ،
Ҡىҙҙار شۋندا ۇلگان ھۋڭ،
بارىھىن الىپ ҡويونان
Ҡوҙعوندارعا تاشلايҙار،
ۋلار شۋندا اشايҙار.
بىناۋ بايلە ەگەتتار
ءھار ىرىۋҙان كيلگاندەر.
باتشا ҡىҙى يىل ھايىن
ءتاۇҙا ھايلاي بەراۇھەن;
ۋنان ҡالا باتشا ۇҙە
Ҡولدار ھايلاي ھارايعا;
ۋنان توروپ ҡالعانى —
تاڭرە ءوسون ҡوربانعا»، —
تيپ ءھويلاپ ءتا بوتماگان،
زارىن ايتەپ ەتماگان —
التىن تاحەت وҫءتوندا
باتشا ҡىҙى ۋلتىرعان،
ءدۇرت ياعىنان ءدۇرت ҡولو
تاحەتەنە كۇتارگان،
باҫمالاتىپ ارتىنان،
بەر يارانى ەيارگان،
بىنىھى ۇҙە ارتىنان
Ҡالعاندارىن ەيارتكان.
كيلەپ ەتكاس، تي، بىلار:
«تيگەҙ، ياҡشى توروعوҙ،
باتشا ҡىҙى كيلا بيت،
ياҡتى ءيوҙلو بۋلىعىҙ!» —
تيپ بەراۇھە ايتكان، تي.
سافتى بوҙوپ تورعاندى
Ҡامسى مەنان ھۋҡҡان، تي.
باتشا ҡىҙى شۋل ساҡتا
كيلەپ ەتكان مايҙانعا;
ۋرال دا ءرات بوҙماعان،
باҫىپ تورعان ىڭعايعا;
باتشا ҡىҙى، ارالاپ،
بەر ەگەتتە ھايلاعان،
اراھىنان وҡشارҙاي
بەر ەگەت ءتا تاپماعان.
اҙاҡ سيكتا، ياҡىنلاپ،
ۋرالعا كيلەپ ەتكان، تي،
تۋҡتاپ توروپ شۋل ەرҙا
ۋرالعا كۇҙ تەككان، تي;
Ҡۋلىنا الىپ بەر الما
ۋعا بۇلاك يتكان، تي.
باتشا ҡىҙى مايҙاندا
باشҡا ھايلاپ تورماعان،
ۋرالدى الىپ بارىرعا
بەر يارانعا ىملاعان.
Ҡىҙ تاحەتكا ۋلتىرعان،
تاعى ҡولدان كۇتارتەپ،
ھارايىنا يۋللانعان.
«باتشا ҡىҙى ءھويҙو بيت،
باتشا كەياۇە بۋلدى بيت!» —
تيپ، بارىھى شاۋ كيلەپ،
ياراندارى زىۋ كيلەپ،
حالىҡتى سيتكا تارҡاتىپ:
«ءايҙا ھارايعا، ەگەت،
باتشا ҡىҙى كوتا»، — تيپ،
ۋرالعا يولا اڭلاتىپ،
بەر يارانى شۋل ساҡتا
يۋل باشلارعا بۋلعان، تي،
«كەياۇ بۋلدىڭ بەҙگا»، — تيپ،
ارҡاھىنان ھويگان، تي.
ۋرال بىعا كۇنماگان،
ھارايعا ۋل كيتماگان.
«مين يولانى بەلمايەم،
ەش اҙاعىن كۇرايەم،
اҙاҡ بارھام، بارىرمىن،
Ҡىҙҙى ەҙلاپ تابىرمىن»، —
تيەپ ۋرال ايتكان، تي،
ياراندارҙىڭ ھۇҙҙارەن
شۋلاي كيرە ҡاҡҡان، تي;
ءا تەگەلار ҡورسايىپ،
Ҡىҙعا ءايتا كيتكان، تي.
كۇپ ءتا ۆاҡىت ۇتماگان،
مايҙاندا شاۋ-شىۋ بوتماگان،
العاسҡىلار يۋل باشلاپ،
ءدۇرت باتىرىن ەيارتەپ،
Ҡولدان تاحەت كۇتارتەپ;
بۋرالانعان ءدويالاي،
Ҡانھىراعان ايىۋҙاي
كۇҙەنا ҡان ھاۋҙىرىپ،
كۇҙ ҡاباعىن تويزوروپ،
ۋجار ساسەپ، مات ҡۋرىپ،
Ҡابان سۋسҡا ەلكالە،
ءفيلداي يىۋان بالتىرلى،
Ҡىمىҙ تۋلعان ھابالاي،
يمانەس يىۋان ҡورھاҡلى،
ۋجارىنان حالىҡتىڭ
باشىن ەرگا ەيҙەرەپ،
Ҡاتيل باتشا كيلگان، تي،
بارىھىن دا ارالاپ،
ير-ҡول ھايلاپ ۇتكان، تي.
«بىنىھى ھارايعا بارىر، تيپ، —
بىنىھى ҡوربانعا بۋلىر»، تيپ،
Ҡول ھايلاۋىن بوتكان، تي.
Ҡىҙ ھايلاۋعا كۇسكان، تي.
Ҡىҙҙار ھايلاپ يوروگاندا،
بەر ھىلىۋعا ەتكاندا،
بەر يارانىن ساҡىرتىپ:
«تەشەن ҡارا»، — تيگان، تي.
الھىۋ ءيوҙون ҡاپلاعان
Ҡۋلىن ҡىҙҙىڭ العان، تي;
كۇكراكتارەن ҡاپشاعان،
بيلەن توتوپ ҡاراعان، —
«ھارايعا بىل يارار، تيپ،
بۇتانەن ۇҙەگەҙ ҡاراڭ، تيپ،
ارىۋҙارىن ھايلاعىҙ،
كاراگەنسا الىعىҙ»، —
تيەپ باتشا ايتكان، تي،
ياراندارعا ҡۋشҡان، تي.
«Ҡالعاندارى اسامدەڭ،
مينە يىۋعان ҡويومدوڭ
Ҡوربانىنا ҡالىر»، - تيپ،
اҙاҡ ھۇҙەن ايتكان، تي.
اسىۋلانىپ، شۋل ساҡتا
Ҡىҙى كيلەپ ەتكان، تي،
ۋرال يانىنا ۇتكان، تي،
ۇپكا ھۇҙەن ايتكان، تي:
«ەگەت، ھينە ھايلانىم،
ھارايىما بارمانىڭ،
الما بيرەپ ىملانىم،
مينە تيڭگا المانىڭ،
كيرە ҡاҡتىڭ ھۇҙەمدە،
ءبوتا ҡولدار الدىندا
Ҡارا يتتەڭ ءيوҙومدو»، —
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس،
باتشا توشكان تاحەتتان:
«Ҡايھى ىرىۋ ەگەتتان
مينەڭ ҡىҙىم حۋرلانعان؟» —
تيپ ۋرالعا كيلگان، تي،
توكوروك ساسەپ اۋىҙҙان
ھۇҙەن ءھويلاپ كيتكان، تي:
«ءاي، ەگەت، ھين زاتىمدى،
Ҡاتيل باتشا اتىمدى،
كەشە تۇگەل، بىل ءيلدا —
مين بيلاگان ءھار ەرҙا —
Ҡوشو-ҡورتو، يانلەگە
يشەتەپ ءتا، كۇرەپ ءتا،
گۇرەنداگە ۇلەك ءتا،
اڭلاعانىن بەلاھەڭ!
Ҡىҙىم ايتكاس بارمايسا،
ءنيما ۋيلاپ توراھىڭ؟
ءنيڭا يولام بوҙاھىڭ،
بارماي ۆاҡىت ھۋҙاھىڭ؟»
«باتشا تيگان نامانە،
كەشە ھۋيىر يولانى
يشەتەپ ءتا، كۇرەپ ءتا،
ءنيسا يىلدار ءيوروپ ءتا،
ھيس بەر ەرҙا كۇرمانەم،
بارلىعىن دا بەلمانەم.
مين يات يولا بەلمايەم،
ۇلەم تيگان ياۋىزدى
ۇلتەرەرگا ەҙلايەم.
يولانان دا ҡۋرҡمايىم،
ۇلەمدان ءدا وركمايەم،
كەشە تۇگەل، ҡوشتو لا،
ۇلەم كيلا ءҡالدىنيھا،
كيلەپ ҡۋلىن ءھالدىنيھا،
ۋنى بيرەپ ۇلەمگا
Ҡۋل ҡاۋشىرىپ تورمامىن!
بىنا، ҡاراپ تورايىم،
بار يولاڭدى كۇرايەم،
اҙاҡ سيكتا ءۇҙ ۋيىم
ءھيڭا ايتەپ بيرايەم»، —
تيگان ھۇҙەن يشەتكاس،
ۋرالدىڭ ءتوپتو سيت كەشە
يكانلەگەنە بەلگاس،
ياراندار ҙا، باتىرҙار،
باتشا ياҡلى ҡارت-ҡورولار،
باتشا ҡىҙىن ۋرالدان
ۋعا ҡىҙҙى بيرەۇҙان،
ۋنى كەياۇ ҡىلىۋҙان
بارىھى لا كونلاشكان;
[ۇلەم كوتكان بارى حالىҡ
مىنى يشەتەپ ҡىۋانىپ،
ءۇҙ اراھى ھويلاشكان.]
باتشا بىعا شاشҡان، تي:
«بىنداي تينتاك ھايلاما،
كۇҙەڭ يۋҡҡا تالدىرىپ،
يۋҡ كەشەگا ҡاراما،
Ҡايتسى، ҡىҙىم، ҡايت، ءايҙا،
ھارايىڭا كيت ءايҙا»، —
تيپ ҡىҙىنا ايتكان، تي.
«Ҡورباندارҙى توتماعىҙ،
Ҡىҙىن ھىۋعا ھالىعىҙ،
يرەن ۋتҡا اتىعىҙ.
بىل ەگەتتە بىعاۋلاپ،
مينەڭ يانعا وҙاتىعىҙ»، — تيپ،
ءدۇرت باتىرعا ҡۋشҡان، تي.
ۇҙە، تاحەتكا ۋلتىرىپ،
باشҡارىۋҙى كوتكان، تي.
ياراندارى ҡىҙҙارҙى،
Ҡۋلى بايلە يرҙارҙە، —
Ҡىҙىن ھىۋعا تاشلارعا،
يرەن ۋتҡا تاپشلارعا
Ҡۋҙعالىشا باشلاعاس،
حالىҡ سىر-سىۋ يلاشҡاس،
ۋرال ىرعىپ سىҡҡان، تي،
وشو ھۇҙەن ايتكان، تي:
«مين كۇرەنماҫ ۇلەمدە
يۋҡ يتەرگا سىҡҡانمىن;
Ҡان ҡويوۋسى باتشانان،
كەشە اشار دەيەۇҙان
بار كەشەنە ҡوتҡارىۋ،
ءيانشيشمانان ھىۋ الىپ،
ۇلگاندارҙە تەرەلتەۇ
ءوسون تىۋعان باتىرمىن!»
حالىҡ يلاپ تورعانىن
كۇҙ الدىندا كۇرگاندا،
ياندە الىر ياۋىز ۇلەم
كەشەگا ҡۋلىن ھالعاندا،
يرمەن تيگان ير-باتىر
شىپ-شىم ҡاراپ تورورمو؟
ياۋىزدارعا يۋل ҡۋيىپ،
باتىر ҡۋرҡىپ ҡالىرمى؟
كيت، ياراندار، ارتابان،
ءتوش، ҙۋر باتشا، اربانان،
Ҡولدار ҡۋلىن سيسەگەҙ،
Ҡىҙҙار ҡۋلىن سيسەگەҙ!»
باتشا بىنى يشەتكاس،
Ҡىҙارىنعان، بۇرتەنگان،
Ҡىسҡىرىنعان، ەكەرگان،
باتىرҙارىنا ҡاراپ:
«ۇلەم ەҙلاپ ءيوروھا،
Ҡانعا ھىۋھاپ تيلمەرھا،
كۇرھاتەگەҙ ۇلەمدە،
تانىتىعىҙ يلەمدە!» — تيپ،
Ҡاتى فارمان بيرگان، تي.
تانە يونتاҫ ايىۋҙاي،
ۇҙҙارە ҙۋر دەيەۇҙاي
ءدۇرت باتىرى كيلگان، تي،
«الىشتانمى، تارتىشتانمى؟ —
ھايلا بەرҙە!»، — تيگان، تي.
«ءارام بۋلىپ ҡۋيماعىҙ،
ءتاۇҙا شۋنى ۋيلاعىҙ.
ۇҙەگەҙҙان كوسلوراك
بەراي حايۋان ھايلاعىҙ»،
تيگاس، بىلار يامان كولگان، تي.
«اي-ھاي باتىر يكانھەن!» —
تيپ، باتشا لا، بارى لا
مىҫҡىل يتەپ ҡۋيعان، تي.
Ҡاتيل باتشا اسىۋҙان
ني ايتەرگا بەلمايسە،
ۋيلاپ-نيتەپ تورمايسى:
«Ҡانھىراعان يكان بىل،
يانھەراگان يكان بىل، —
ھارايىمدى كۇتارگان
ۇگەҙەمدە كيلتەرەڭ:
ۇگەҙ ҡىلىر ҡىلىҡتى،
ھەҙ باتىرҙار، تيك توروڭ»، —
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس،
بارى حالىҡ ҡۋرҡҡان، تي.
ۋرالدى بيك ҡىҙعانىپ،
ءارام بۋلا ەگەت، — تيپ،
حالىҡ كۇҙ ءياش تۇككان، تي.
اتاھىنا يالبارىپ،
Ҡىҙى لا كيلەپ ەتكان، تي:
«اتاҡايىم، ҡۋيسالە،
يۋҡҡا ءارام يتمالە!
«كەياۇ ھايلا ۇҙەڭ»، — تيپ
ءميڭا بيرگان ھۇҙەڭ بار.
بىل ەگەتتە ھايلانىم،
«كەياۇەم»، تيپ ۋيلانىم،
ھويلاشەرگا ەگەتتەڭ
ھيس يايىنا ҡۋيمانىڭ.
اتاҡايىم، ҡۋيسالە،
يۋҡҡا ءارام يتمالە!» —
تيەپ ҡىҙى ءايتھا ءلا،
Ҡانلى ياشەن تۇكھا ءلا،
Ҡىҙى ھۇҙەن الماعان،
Ҡىҙ يايىنا ҡۋيماعان.
ەرҙە تىرناپ، ۇكەرەپ،
شىلاعايىن اعىҙىپ،
تاۋҙاي ۇگەҙ كيلگان، تي.
ۋرال الدىنا كيلەپ،
باҫىپ ҡاراپ تورعان دا،
مۋيىنىن اҙىراҡ بورعان دا:
«ەگەت، ەرگا اتمامىن،
سەرەپ، تۋҙان بۋلعانسى،
ەلگا وسوپ تۋҙعانسى،
موگوҙومدو ھاҡلارمىن،
ھينە شۋلاي ҡاҡلارمىن!»
تيپ ۋرالعا ايتكان، تي.
«مين ءدا ءارام يتەرگا،
ۇگەҙ، ھينە تىرىشمام،
يافالانىپ، كوس تۇگەپ،
ھينەڭ مەنان سايҡاشمام.
دونيالا ھين كەشەنان
كوسلو يۋعىن تانىرھىڭ، —
ۇگەҙ تۇگەل، توҡوموڭ مەنان
كەشەگا ҡول بۋلىرھىڭ»، —
تيگان ھۇҙگا بىل ۇگەҙ
اسىۋلانىپ ىنتىلعان،
موگوҙونا الىرعا
ۋرالعا ۋل ۋҡتالعان.
ۋرال باتىر ۇگەҙҙە
موگوҙونان العان، تي.
تىرىشҡان، تي، ۇگەҙ ءҙا،
تىرماشҡان، تي، ۇگەҙ ءҙا،
ىشانھا لا موگوҙگا،
ىسҡىنالماي ۋرالدان،
تۋبىعىنان باتҡان، تي;
كوسورگانەپ تىرىشҡاس،
اۋىҙىنان ۇگەҙҙەن
Ҡاپ-ҡارا ҡان اҡҡان، تي;
وҫكو تەشە توشكان، تي،
ۇگەҙ حالھەҙلانگان، تي،
ءساساپ، الھەراگان، تي.
بىنى كۇرەپ Ҡاتيل دا،
ياراندارى لا، بارى لا
اپتىراۋعا ҡالعان، تي.
ۋرال ھۇҙەنان كيتماگان،
ۇگەҙҙە ءارام يتماگان،
شاҡارىپ يكە موگوҙҙو،
باتҡان ەرҙان ۇگەҙҙە
كۇتارەپ الىپ ҡۋيعان، تي.
ۇگەҙҙەڭ ءدۇرت توياعى
ۋرتالايعا يارىلىپ،
اراھىنا ҡوم تۋلىپ،
ھىرҙاي ҡانعا تۋҙعان، تي.
ۋرال: «Ҡۋلىم تەيگان موگوҙوڭ
كاكەرايگان كويونسا،
تەشەن توشكان اۋىҙىڭ
وҫكو تەشەڭ ۇҫءمايسا،
ايىرىلعان توياعىن
ھيس ءتا بەرەكمايەنسا،
ۇҙەڭ تۇگەل، بالاڭ دا
ماڭگە ҡالىر شۋل كويسا.
كەشە كوسون كۇرҙەڭ ھين،
حالھەҙلەگەڭ بەلدەڭ ھين،
كەشەگا موگوҙ سايҡاما،
ەڭەرمەن تيپ، ايҡانما!» —
[تيگاس، ۇگەҙ ҡۋرҡҡان، تي،
اҡھاҡالدار، باتشا لا
اپتىراۋعا ҡالعان، تي.
Ҡاتيل سەرەن بيرماگان.]
«بەر تاباندان ۋҡتال!»، — تيپ،
ءدۇرت باتىرعا ىملاعان.
باتىرҙارى كيلگان، تي.
«يانەڭ سىҡھا ҡۋلىمدا،
تانەڭ ҡايҙا تاشلايىم؟
سورعاتҡانسى ءۇلماھاڭ،
Ҡايھى يلگا سويايەم؟» —
تيپ، بەر باتىر ۋرالعا،
الىپ ھۇҙەن ايتكان، تي.
ۋرال بىنان ҡۋرҡماعان،
ءدۇرت باتىرعا ҡارشى توروپ،
العا تابان اتلاعان.
«دۇرتەگەҙ ءҙا كيلەگەҙ،
ۇلەم ەҙلاپ يوروگان
باتىر كوسون بەلەگەҙ;
Ҡۋلىعىҙҙا ءيان ءبيرھام،
ارىҫلانىما بيرەگەҙ;
كوسوگوҙ ەتھا تاشلارعا،
يانشيشماگا سويوگوҙ،
يندە ھەҙ ءҙا ايتەگەҙ:
مينەڭ ҡۋلعا توشھاگەҙ،
كۇبالاكتاي وسھاعىҙ،
Ҡايҙا ҡاراي سويايەم؟
دەيەۇҙارҙە ҡىيراتىپ،
ءيانشيشمانان ھىۋ الىپ،
كيرە ھەҙگا كيلگاندا،
ھەҙҙە ەҙلاپ يوروگاندا،
ون-تالҡانداي يتەگەҙҙە،
كۇبالاكتاي يانەگەҙҙە
Ҡايھى ەرҙان تابايىم؟» —
تيگاس ۋرال، كولگاندار.
«كوسوڭ ەتھا اتىرعا،
ھىرتتى ەرگا ھالىرعا،
باتشا مەنان ياراندارҙىڭ
الدىنا ҡاراي تاشلارھىڭ»، —
تيپ مىҫҡىللاپ ҡۋيعاندار،
دۇرتە بەرҙان ۋҡتالىپ،
يابەشكان، تي، باتىرعا.
ۋرال توتوپ بەرەھەن،
ولاҡتىرعان باتشاعا،
Ҡالعان وسوھەن بەر يۋلى —
ياراندارى الدىنا.
ەر ھەلكەنگانداي بۋلعان،
ياراندار ҙا، باتشا لا،
ولاҡتىرعان باتىر ҙا
ون-تالҡانعا ҡالعان، تي،
كۇҙҙان عايەپ بۋلعان، تي.
Ҡان يلاعان ءاسالار،
ھىҡتاپ تورعان اتالار،
Ҡۋلى بايلە بالالار، —
بارىھى لا كۇرگان، تي،
يابىرىلىپ ۋرالدىڭ
بارىھى يانىنا كيلگان، تي.
ۋرال ھارايعا بارعان، تي،
بار حالىҡتى يىيعان، تي،
Ҡاسҡان-بوҫҡان — بارىنا
ءۇҙ يورتونا ҡايتىرعا
ۋرال فارمان بيرگان، تي.
ارانان باش ھايلاتىپ،
ۇҙە كيتماك بۋلعان، تي.
حالىҡتار يىيىن ҡورعان،
ۋرال ۋرتالا بۋلعان.
حالىҡ ەسەندا ين ҡارتى
بىلاي تيەپ ايتكان، تي:
«ەگەت ءتا ەگەت يكانھەڭ،
ەگەت، باتىر يكانھەڭ.
يوراگەنا تايانىپ،
بەلاگەنا ھىҙعانىپ،
بەҙҙايҙارҙە ҡىҙعانىپ،
كيلگان باتىر يكانھەڭ،
ەڭەپ ياتىر يكانھەڭ!
باتشا اسىۋىن ҡۋپتارعان،
ءھيڭا ҡارشى وسكورگان،
شۋل ايҡانلى بەҙҙارҙە.
شاتلى ازات يتتەرگان
باتشا ҡىҙى بۋلدى بيت،
ۋل ساباپسە بۋلدى بيت.
ھينە ءھويوپ شاۋلاشتى،
اتاھى مەنان داۋلاشتى;
باتشا ҡىҙىن ال، ەگەت،
بىندا توروپ ҡال، ەگەت!» —
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس،
بارىھى لا ديملاشكاس،
ۋرال الماҡ بۋلعان، تي،
Ҡىҙҙى الىپ، تۋي ياھاپ،
بەر اҙ ҡالماҡ بۋلعان، تي. |
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
3-ءسو بۇلەك
بەر ءنيسا كون بۋلعان ھۋڭ،
Ҡىҙҙىڭ تۋيى ۋҙعان ھۋڭ،
ۋرال تاعى كيتكان، تي،
كۇپ ھىۋҙارҙى كيسكان، تي.
بارا تورعاس، بەر ەرҙا،
بەر ҡايا تاۋ بيتەندا،
ۋيپات سايا ەسەندا
ارىҫلانىنان ءتوشوپ،
يال يتەرگا ياتҡاندا،
يىلان ىҫلاعان تاۋىش
Ҡولاعىنا سالىنعان.
ىرعىپ توروپ ۋرىنىنان،
ءتيرا-ياعىنا ҡارانعان.
يىراҡ تۇگەل، ياҡىندا،
بەر ҡۋلҡىنىڭ يانىندا:
بەيەكلەگەن ҡاراھاڭ، —
ارىҫلان اشا كۇرەنماҫ،
وҙونلوعون ۇلҫءاھاڭ، —
ءيوҙ اҙىمدا تۇكالماҫ،
عالامات بەر ҙۋر يىلان
Ҡۋلҡى ەسەنان ءھوҙوپ،
توتوپ العان بەر بولان.
اي، ايҡاشا، تي، بىلار،
ھاي، سايҡاشا، تي، بىلار;
اҙاҡ سيكتا ءتۇҙالماي،
يىلانعا ҡارشى تورالماي،
ءساساپ، يىعىلعان بولان،
ارت ھانىنان بولاندىڭ
شۋندۋҡ ҡاپҡان، تي، يىلان.
ۋرال بارعان يۇگەرەپ;
يىلان ҡويروعون بولعاپ،
دۋلاي، تي، اعاس ھىندىرىپ.
ۋرالدى لا يوتورعا
Ҡويروҡ مەنان ھۋҡҡان، تي،
ۋرال ۋراپ يىلاندىڭ
Ҡويروعونان توتҡان، تي.
«ەبار ھين بولاندى!» — تيپ،
يىلانعا ۋرال ايتكان، تي.
يىلان بەر ءھۇҙ ايتماگان،
بولاندىڭ ۋل ارت ھانىن
سايناگان ءدا سايناگان.
تىرىشҡان، تي، بىل يىلان
ءۇҙ تەلاگەن يتەرگا،
بولاندى يوتوپ بوتورگا
تىرىشھا لا، بۋلماعان:
Ҙۋر موگوҙҙا تۋҡتاعان;
Ҡويروعو مەنان شاҡارعان،
ۋندا لا موگوҙ ھىنماعان;
ەرگا ھۋҡҡان بولاندى —
موگوҙگا بەر ني بۋلماعان.
بارا-تورا يىلاندىڭ
ھيس تاҡاتە ҡالماعان;
يوتھا، موگوҙ ەبارماي،
Ҡوҫھا، كيرە ءتيبالماي;
اپتىراعان، اليىعان،
ھيس ءتا ەشە سىҡماعاس،
باشҡا سارا ҡالماعاس،
يىلان، باشىن ساكايتەپ،
ۋرالعا ҡاراپ يالبارعان:
«اي، ەگەتەم، يارҙام يت،
شۋل بۋلماھىن ۇلەمەم،
Ҡاھҡاھانەڭ ۋلىمىن،
ءزارҡۋم تيگان ەگەتمەن،
يارҙامىنا ҡارىۋعا
مين ءدا يارҙام يتەرمەن.
يۋلىمدا يۋلداش بۋل، ءتيھاڭ،
يۋلىڭا بەرگا كيتەرمەن;
ىنيى-ماريەن ھوراھاڭ،
ھارايىما بارىرھىڭ،
تەلاگانسا الىرھىڭ،
Ҡۋناҡ بۋلىپ ҡالىرھىڭ»، —
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس،
ۋرال بىلاي تيگان، تي:
«ھيس ءتا ҡارىۋ ҡىلماعان،
بەر يانگا ءلا تەيماگان،
Ҡان ەسماҫءتاي بولاندى
مينەڭ دوشمان ۇلەمگا
اسمارلانىڭ باحىرҙى،
ءميڭا ءھويلا سەرەنە،
ءميڭا ءايت ھين بارىنى،
ءميڭا بۇلاك كاراكماي،
ءميڭا ھاراي كاراكماي،
مين سىҡҡانمىن يلەمدان
Ҡوتҡارىرعا كەشەنە،
عايەپھەҙ بولان يشەنە
ياۋىز دوشمان ۇلەمدان».
«اي، ەگەتەم، ايتايەم،
بار سەرەمدە ھويلايەم:
بەҙگا ياҡىن بەر ەرҙا،
Ҡوشتار تورعان ҙۋر ءيلدا،
سامراۋ تيگان باتشا بار.
شۋل باتشانىڭ Ҡوياشتان
تىۋىپ توشكان ҡىҙى بار.
مين ھورانىم — بيرمانە،
«ھين يىلان»، — تيپ، ҡىҙى لا
مينە تارتىپ كيلمانە.
مين اتاما يالىندىم،
كونون-كيسەن يالبارҙىم،
«اتاي، شۋنى ال، — تينەم،
ھيس بۋلماھا يلەنا
ۋتلى ياۋىڭ اس»، — تينەم.
«بوگون اۋعا سىҡ، تينە،
يىلان تۋنىڭ كەي، تينە;
ۋن يكە تارباҡ موگوҙلو
بولان تابىپ ەي، تينە —
شۋنى يوتھاڭ، دونيالا
ءتورلو توҫكا كەرەرھەڭ،
حاۇەف بەلماي ءيورورھوڭ;
كەشەلارҙەڭ ھىلىۋى،
بەر ير-ەگەت بۋلىرھىڭ;
Ҡوش يلەنا بارىرھىڭ،
سامراۋҙىڭ بەر ҡىҙىن
ۇҙەڭ ھايلاپ الىرھىڭ»، —
تيگاس، اۋعا سىҡҡاينىم،
بولاندى لا يوتҡاينىم;
يندە حالەم ҡالمانى:
اۋىҙىما كيپلانگان
موگوҙو ھيس ھىنمانى،
تەلاگانەم بۋلمانى.
ەگەت، مينە حۋر ءيتما،
بەر يزگەلەك يت، ەگەت،
ءميڭا يارҙام يت، ەگەت!
اتاما بەرگا بارايىҡ،
ني تەلاھاڭ — الايىҡ.
اتامدان بايلىҡ ھوراما:
دونيالا ھىلىۋ ҡىҙ بيرەر،
انھىنا لا الدانما!
ھاراي تۋلى مال بيرەر،
انھىنا لا الدانما،
ىنيى-ماريەن — بارىھىن
اتام تۇگەر الدىڭا، —
انھىنا لا الدانما!
اҙاҡ سيكتا اتايىم:
«ىنيى-ماريەن ھويماگان،
بايلىҡҡا باش ەيماگان،
اي، ھىلىۋ ҡىҙ، تيماگان،
بىل دونيالا ءيوروپ ءتا،
يشەتەپ ءتا، كۇرەپ ءتا
ھيس بەراۇҙە تاپمانىم،
بيرەر ءنامام ҡالمانى،
يندە ۇҙەڭا تۋҡتانىم،
ەگەت، ايتسە تەلاگەن،
Ҙۋر ەشەڭا بۇلاگەم»، —
تيەر ءھيڭا اتايىم.
الدان ايتەپ ҡۋيايىم:
اجداھا تۋنىڭ ھال، — تيرھەڭ،
Ҡوش تۋنىڭدى كەي، — تيرھەڭ،
Ҡوش تەلەڭدە سىعارىپ،
اۋىҙىما بير، — تيرھەڭ.
اتام ھينە ҡۋرҡىتىر،
تاشҡا توكوروپ كۇرھاتەر،
تاشتى ھىۋҙاي ҡايناتىر.
اگار تاۋعا توكورھا،
تاۋى يرەپ، ھىۋ بۋلىر،
اعىپ بارى شۋل ساҡتا،
بەر ۇҙانگا يىيىلىر،
وسو-سيگە كۇرەنماҫ
يالتىراعان كۇل بۋلىر.
انھىنان دا ҡۋرҡما ھين،
ھامان تەلەن ھورا ھين.
اتام تەلەن ۇپكان ھۋڭ، —
كۇڭەلە يومشاپ كيتكان ھۋڭ،
ني ھورايھىڭ بۇلاككا؟» — تيپ،
ءھيڭا ҡاراپ ايتكان ھۋڭ:
«بەر ҙۋر ءيلدا باتشانىڭ
ياҡشىلىҡҡا ياҡشىلىҡ
Ҡىلىر ەشەن بەلاھەن،
ءۇҙ ھويگانەڭ ني بۋلھا،
شۋنى ءميڭا بيراھەڭ»، —
تيگاس، ىنيى باشلى تاياعىن
ءبيرھا، ۋنى الىرھىڭ.
ۋل تاياҡتىڭ دانى شۋل:
ھىۋعا ءتوشھاڭ، باتماҫھىڭ،
ۋتҡا ءينھاڭ، يانماҫھىڭ،
كۇرەنماҫكا تەلاھاڭ،
ھيس بەر ءيان ءدا كۇرالماҫ،
دوشمان ھينە ەҙلاھا،
بەر ҡاسان دا تابالماҫ»، —
تيەپ ءزارҡۋم يالبارعاس،
ۋرال موگوҙҙو ھىندىرعان،
يىلان، بولاندى يوتҡاس،
شۋندۋҡ بەر ەگەت بۋلعان.
ۋيلاماҫتان-نيتماҫءتان،
ھۇҙҙارە ءلا بوتماҫءتان،
بەر ھىҙعىرىۋ يشەتكان،
ءزارҡۋمدىڭ ءيوҙو شۋل ساҡ
اعارىنىپ، بۋҙ بۋلعان.
ۋرال: «ني؟» — تيپ ھوراعان،
ءزارҡۋم بەر ني ايتماگان،
ۋنان سەرەن ياشەرگان.
«اتام بەلدە سەرەمدە،
مين ھويلاگان ۋيىمدى;
بىل ەگەتتان ياҙلىҡھام،
بىنى يوتماي ەبارھام،
اتام يوراگە تاشىر،
اسىۋىنان مينە اҫىر.
يوتورعا كوس الالمام،
Ҡويروعومدو بوعالاҡ
تاعى دا مين ҡىلالمام.
اتاما يلتەپ تاپشىرھام،
اياعىنا باش ورھام،
اҙ-ماҙ يازا الىرمىن،
ۇҙەم يҫءان ҡالىرمىن»، —
تيگان ۋيҙى ۋيلاعان،
تيك ۋرالعا ايتماگان،
«اتام ەҙلاتا يكان، — تيپ،
ۋل ۋرالدى الداعان.
«ءايҙا، ەگەت، بارايىҡ،
بەҙҙا ҡۋناҡ بۋلايىҡ،
اتايىمدان بۇلاككا
مين ايتكاندە ھورايىҡ»، —
تيپ ۋرالدى ونداگان،
ھارايىنا ديملاگان.
«يىلان يلەنە كۇرايەم،
بار سەرەنە بەلايەم،
ياكشىلىҡҡا يامانلىҡ
بۋلا يكان دونيالا،
بەرگا بارىپ كۇرايەم.
ەگەت ھۇҙە بەر بۋلىر،
العا العان ۋي بۋلىر،
تارتىنمايسا بارايىم.
ۇلەم ەڭەر يوراكتەڭ،
ۋنى يىعىر بەلاكتەڭ
باتىرلىعىن ھىنايىم»، —
تيەپ ۋرال ۋيلاعان،
بارىۋ يۋلىن ھايلاعان،
«ھاۋ بۋلھام، كيرە كيلەرمەن،
ھينەڭ مەنان بۋلىرمىن.
كيلماھام، وҙاҡ كوتماҫھەڭ،
ءسيتتا عۇمەر يتماҫھەڭ،
توҫاۇەللاپ يۋلىڭدان،
يلگا ҡايتىپ كيتەرھەڭ،
ءمينان ءسالام ايتەرھەڭ»، — تيپ،
ارىҫلانىنا ايتكان، تي،
ماڭلايىنان ۇپكان، تي،
شۋندا ҡۋيىپ كيتكان، تي.
بەرگا كيتكان، تي، بىلار،
كۇپ ەر ۇتكان، تي، بىلار.
كۇككا ولعاشҡان ҙۋر تاۋҙاي
Ҡارا كۇرگان الدىندا،
ناج(ا)عايҙاي يالتىراعان
ۋت ۋيناي، تي، يانىندا.
كۇك توماندار ҡاپلاعان،
ۋت ءھورومو بوركولگان
ءناما كۇرگاس يۋلىندا،
ۋرال: «ني؟» — تيپ ھوراعان،
«ھارايҙارҙى ھاҡلاعان
تاۋ تۇگەل ۋل، يىلان»، — تيپ،
ءزارҡۋم ۋعا اڭلاتҡان.
بارىپ ەتكان، تي، بىلار،
شۋندا كۇرگان، تي، ۋرال:
تيمەر ҡويما يانىندا
ۋرالىپ ءۇҙ يايىنا
تۋعىҙ باشلى بەر يىلان —
ھاҡسى يكانەن بەلگان.
ءزارҡۋم باشلاپ بارعان، تي،
تۋعىҙ باشلى يىلانعا:
«اسҡىس كيلتەر!» — تيگان، تي.
يىلان شىجلاپ ھىҙعىرعان،
تاۋ-تاش اۋعانداي بۋلعان،
بەر ساҡ تاۋىش ҡۋҙعالعان:
التىشار باشلى ءدۇرت يىلان
اسҡىس ءھويراي يكان، تي،
شۋل اسҡىستىڭ تاۋىشى
شۋنداي شاۋلاي يكان، تي.
شۋل ҙۋر اسҡىستى الىپ،
ھارايҙى اسҡان، تي، بارىپ.
«ءايҙا، ەگەت، ءينا تور،
مين اتاما بارايىم،
بىندا الىپ كيلايەم»، —
تيەپ ءزارҡۋم كيتكان، تي،
ۋرالدى شۋندا ياپҡان، تي.
بەر ساҡ ھاراي تيراھە:
ەرەھە-ۆاعى، ءتورلوھو —
يىلان كيلەپ تۋلعان، تي;
ءتورلو ءھۇҙҙار بۋلعان، تي،
ۋرال تىڭلاپ تورعان، تي.
ۋن بەر باشلى بەر يىلان:
«سيرات ءميڭا اشارعا —
ۋن يكەنسە باش ياھارعا،
باتشاعا يڭ ياҡىن بەر
ۆازيرەنان بۋلىرعا».
تۋعىҙ باشلى بەر يىلان:
«يۋҡ، بىل كەشە باتشانىڭ
سەرەن الدى ۋلىنان،
ۆاعاҙا الدى ҡۋلىنان;
بىنى باتشا ءيا ۇҙە،
ءيا بۋلماھا مين يوتام:
باتشابىҙҙىڭ بار سەرەن
ءۇҙ باشىمدا مين توتام.
باتشا ۋنى اشاماҫ،
ۋلىن ياҡلاپ ҡوتҡارعاس،
اشاھا لا، باش ۇҫماҫ.
يۋҡҡا يىيىلىپ تورماعىҙ،
ىمھىنىشىپ يوروماگەҙ،
ھەҙگا تەيماҫ — كوتماگەҙ»، —
تيگاس، بارىھى تارالعان.
تۋعىҙ باشلى ҙۋر يىلان
شۋل ءتيرالا ۋرالعان.
Ҡاپҡاعا ياҡىن كيلگان، تي،
بەر ҡىҙ توҫءلو بۋلعان، تي،
ۋرال يانىنا ينەپ،
ارباماҡسى بۋلعان، تي،
ۋرالعا ҡۋل ھۋҙعان، تي.
ۋرال ҡۋلىن ҡىҫҡان، تي، —
بارماҡتارى وسونان
Ҡانى بارەپ سىҡҡان، تي;
يىلان ءتۇҙماي ҡىҫىۋҙان
ۋت بوركماك بۋلعان، تي;
ۋرال ساسەپ عايراتەن،
بوعاҙىنان العان، تي.
«ھين بيت سەرҙە بەلەۇسە،
كەشە اشاپ ياتىۋسى،
باش ۇҫتەرەپ يوروۇسە،
Ҡاھҡاھانەڭ بار سەرەن،
باشىن ھاҡلاپ توروۋسى»،—
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس،
اپتىراۋعا ҡالعان، تي:
«اي، تاڭرەم يكانھەڭ،
مين بىنى ھيس بەلمانەم،
كەشەھەڭ، تيپ ۋيلانىم.
شۋعا بايا باتشاما:
«ۋلىڭ سەرҙە كەشەگا،
بەҙگا دوشمان يشەگا
ھويلاگان بيت»، — تيگاينەم»،—
تيەپ، يىلان ۋرالدىڭ
اياعىنا يىعىلعان،
بيل ۋرتالاي ھىعىلعان.
ەҫكانەپمە، ھيҙەپمە،
كۇپ ءتا ءۇتماي بىل يىلان:
«يۋҡ، يۋҡ، تاڭرەم تۇگەل ھين —
كەشە ەҫە اڭҡىنى —
ىسىن كەشە يكانھەڭ!
باتشا ۋلىن ھويلاتەپ،
ءبوتا سەرҙە بەلگانھەڭ،
سەرҙە اڭلاپ كيلگانھەڭ»،—
تيەپ ىرعىپ تورعان، تي،
اۋىҙ اسىپ، اجعىرىپ،
ۋتىن بوركماك بۋلعان، تي.
ۋرال ҡۋرҡىپ تورماعان،
باشىنا بەر ورعان، تي،—
بەر باشىنان سىلتىراپ،
ەرگا اسҡىس ҡويولعان،
ھيگەҙ باشتان تاعى لا
ھيگەҙ باتىر بار بۋلعان.
«بارىبىҙ ҙا كەشە ينەك،
يلەبەҙҙا ير ينەك،
يىلان بەҙҙە اشانى،—
ۇҙەنا باش ياھانى.
يار يىلاندىڭ يوراگەن —
التىن اسҡىس تابىرھىڭ
سەر ھارايىن اسىرھىڭ،
تەلاگانەڭ الىرھىڭ»،—
تيپ تەگەلار ايتكان، تي.
ۋرال يوراگەن يارعان، تي،—
سەر ھارايىن اسҡان، تي:
ىنيى مەنان بيҙانگان،
ەباك مەنان ۋرانعان،
ءيوزو-باشى ھارعايعان
بەر ھىلىۋ ҡىҙ كۇرەنگان;
Ҡىҙ يانىندا — بەر يشەك،
شۋنى بارىپ اسҡان، تي;
بەر تاحەتتەڭ يانىندا
ىنيى تاياҡ كۇرگان، تي.
«السى، ەگەت، تاياҡتى»،— تيپ،-
تەگە كەشەلار ايتكان، تي.
شۋل ساҡ ھاراي يشەگەن
بەر اҡ يىلان اسҡان، تي;
«بىل كەم بىندا ينەۇسە،
ھيس كەشەگا تەيماҫءتاي
تاياعىمدى الىۋسى؟»— تيپ،
يىلان كيلەپ ۋرالعا،
يوتايىم تيپ، ۋҡتالھا،
ۋرال توتوپ العان، تي،
ەرگا ۋراپ ھالعان، تي،
وشو ھۇҙҙە ايتكان، تي:
«كەشە يۋيىر ۇلەمدە
ەҙلاپ سىҡҡان باتىرمىن;
ۇلەم ياҡلى بەراۇҙە
ەرҙا يمەن ҡۋيمامىن;
اتىم ۋرال بۋلعاندا،
زاتىم كەشەنان بۋلىپ،
بىل دونياعا تىۋعاندا،
كەشەگا يارҙام يتەرمەن،
يلەم بايمان يتەرمەن،
كەشەگا دوشمان بۋلعاندىڭ
بارىن تار-مار يتەرمەن.
باتشا بۋلھاڭ، بير فارمان:
ءبوتا يىلان يىيىلھىن،
كەشە ەيگان باشتارى
بارى ەرگا ەيەلھەن، —
بارىن تۋراپ ءبوتورمون،
كيرە كەشە يتەرمەن.
ياۋىز ۇلەم يۋلداشى،
ءبوتا يىلان-ياۋىزدى،—
بارىن تار-مار يتەرمەن!» —
تيگان ھۇҙەن يشەتكاس،
باتىرلىعىن ھىناعاس،
يىلان دا بۋي بيرگان، تي.
«تاياعىم كيتكاس ҡۋلىمدان —
كوسوم ءھيندا»،—تيگان، تي.
باتشا فارمان بيرگان، تي:
بار يىلاندى يىيعان، تي;
كەشە اشاپ ۇҫكاندەڭ
باشىن ۋرال ҡىرҡҡان، تي، —
باشتان كەشەلار سىҡҡان، تي.
بار ھارايҙى استىرعان،
زيندانداعى توتҡوندوڭ
بارىھىن دا ҡوتҡارعان.
«حاҙەر ۋلىڭدى تاپ، — تيگان،
ەҙلاپ الىپ كيل!» — تيگان.
حالىҡ يرەككا سىҡҡان، تي،
بيكلە ياتҡان ھىلىۋ ҡىҙ —
ۋل دا بەرگا سىҡҡان، تي;
بارىھى لا كيلگان، تي،
ۋرالدى ھىرىپ العان، تي:
«تاڭرە بيرماҫ يارҙامدى
بەҙگا، ەگەت، اتҡارҙىڭ،
يل ҡاپلاعان ياۋىزدىڭ
ۋتلى ياۋىن اҡتارҙىڭ.
يندە، ەگەت، نيشلايەك،
ءنينداي بۇلاك بيرايەك،
ني تيپ ايتەپ ҙۋرلايىҡ؟»
«ھيس بەر ҙۋرلىҡ كاراكماي.
يل باتىرى شۋل بۋلىر —
كەشە ءھويور ير بۋلىر،
ھەҙҙەڭ شاتلىҡ — مينەكە،
مينەڭ شاتلىҡ — ھەҙҙەكە.
يلدەڭ بارىن يىيايىҡ،
كۇماكلاپ تۋي ҡىلايىҡ،
اراعىҙҙان بەراۇҙە
باشلىҡ يتەپ ҡۋيايىҡ».
يىلانعا ҡارشى ياۋ توتҡان،
كۇپ يىل بۋيى ھۋعىشҡان
العىر تيگان ير بۋلعان، —
شۋنى باشلىҡ ҡىلعان، تي.
العىر ҡارت ҡورҙاشىنىڭ
توعرو بەر يۋلداشىنىڭ
Ҡىҙى ҡالعان — گولوستان —
ءҠاھҡاھالا ҡول بۋلعان،
ھارايҙا بايا وسراعان
وشو ҡىҙҙى ديملاشەپ،
ۋرالعا بيرماك بۋلعاندار.
ۋرال حالىҡتىڭ ۋيҙارىن —
Ҡىҙҙى الىر تۋيҙارىن
بەر اҙ ھۋڭلاتماҡ بۋلعان،
ازراҡانە ەڭگانسە،
تۋيҙى تۋҡتاتماҡ بۋلعان.
ارالا يڭ ولكانە،
دونيانى كۇپ كۇرگانە:
«ءھار يىل عۇمەر بەر باتىر
يلە ءوسون ياراتىر.
بىۋىن-بىۋىن ۇتەر ۋل،
كيلاساك بىۋىن ەتەر ۋل،
ھينەڭ دانىڭ ҡالھا لا،
Ҡۋلدا عايرات ءبوتور ۋل.
ير ءبوتھا ءلا، يل بوتماҫ،
يل باتىرى — باتىرҙان،
باتىر ءيرҙان تىۋىر ۋل;
اتانان كۇرەپ، ۋҡ يۋنىپ،
ولكاندان كۇرەپ، ياۋ ҡىۋىپ،
يل ەسەندا ۇҫەر ۋل،
ۋتىن-ھىۋىن كيسەر ۋل.
باتىرҙان باتىر تىۋعاندا،
بەر بىۋىن تيپ ھانالعان
ءيلدا عۇمەر ۇتەر ۋل.
باتىر اتانان ҡوت يايگان،
ماتۋر ءاسانان ءھوت يمگان،
ءھيڭا ءتيڭداش بۋلىر ҡىҙ،
باتىرعا ءاسا بۋلىر ҡىҙ، —
تيگاس، ۋرال تىڭلاعان:
گولوستاندى العان، تي،
بەر ولو تۋي ҡىلعان، تي،
بەرگا ҡۋناҡ بۋلعان، تي. |
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
4-سە بۇلەك
ۋڭدان كيتكان شۇلگان ءدا
وسراعان، تي، بەر ҡارتҡا.
ني ەҙلاۇەن بىل ياҡتا،
كيلگان ساҡتا يۋلىندا
وسراعانىن بەر ҡارتҡا، —
بارىن ءھويلاپ بيرگاس ءتا،
«بىل ҡارت تاعى شۇلگانگا،
سەر ياشەرماي، ەس تارتماي،
بىلاي تيەپ ايتكان، تي:
«ھين وسراعان ۋل باباي —
مينەڭ ҡۋستىم بۋلىر ۋل،
مينەڭ مەنان بەر ءيلدا
تىۋىپ ۇҫكان ينە ۋل;
ۋنىڭ ءيوҙو حاҙەر ءҙا —
اپ-اҡ ھاҡال، سال ҡارتتىر،
ساҡ يانەنە اҫىرارҙاي،
ۇҙە ҡاҡشاۋ، يابىҡتىر.
بىنا مينە كۇراھەڭ—
بەر ەگەتتاي تيەرھەڭ،
ۋنى «ҡۋستىم» تيگانگا،
«بىل ҡارت الداي»، — تيەرھەڭ.
ۋنىڭ سەرە شۋل، ەگەت،
شۋنى ياҡشى بەل، ەگەت:
بەҙҙەڭ ءيلدا بار كەشە ءلا —
ولكانە ءيانا ياشە ءلا —
بارىھى لا تۋعانداي،
بەر ءاسانان تىۋعانداي;
يلدە تالاپ يوروماҫكا،
كەشە ҡانىن ҡويماҫҡا;
يل ىنيىھىن ياشەرەپ،
ەرگا كۇمەپ ҡۋيماҫҡا;
تاپҡان-تايانعان بارى
ھيس ايىرىم بۋلماҫҡا;
كوسلونوكو — بايمان، تيپ،
ەҫەرҙە سيت كۇرماҫكا;
Ҡىҙعا ءاسا بۋلعاندى
حۋر ءاسا، تيپ كامھەتەپ،
بالالارىن ھىۋعا اتىپ،
ۋنداي يولا ҡىلماҫҡا،—
تيگان يلدەڭ انتى بار.
Ҡۋستىم شۋنى توتمانى،
كوسو ەتكان ياندارҙەڭ
بارىن ҡىرҙى، تۋҡمانى،
Ҡىيىراتتى، اشانى;
ۇلەم تيگان ياۋىزعا
دۋҫ، دوشمانىن تابىرعا،
ءيلدا كۇپ ҡان ҡويورعا
يولا تابا باشلانى.
شۋعا ۋنى بىل ءيلدان،
تىۋىپ ۇҫكان ەرەنان
بوتاھە ءلا بەرلەكتا
سيتكا ҡىۋىپ تاشلانى.
حاҙەر ءيلدان يىراҡتا
ۇҙە ءياشاي تارلىҡتا،
عۇمەرە ءۇتا زارلىҡتا;
شۋعا ۋنىڭ توҫ-باشىن
ۇلەم، ҡارتلىҡ ҡاپلانى»، —
تيەپ، بىل ҡارت ھويلاگاس،
شۇلگان ەشتە اڭلاعان،
شۋل يلدە بارىپ كۇرەرگا،
ني بارىنى بەلەرگا
Ҡارتتان يۋلىن ھوراعان،
Ҡارت ياشەرماي ھويلاگان.
اي كيتكان، تي، يىل كيتكان،
كۇپ يىلعا، تاۋҙار ۇتكان.
Ҡايҙا عىنا ءتون بۋلھا،
شۋندا ياتىپ يوҡلاعان.
بارىپ سىҡҡان بەر ەرگا،
وسراعان بەر كۇلگا،
سيتەن ҡۋعا ۋراتҡان،
تومبويوҡتار ياپرايىپ،
تيك اعاستاي، ساسكا اتҡان;
ھاҙمىت تۇگەل، ҡىرسىن ءتوپ،
ويراك، اҡҡوش، ҡىر ҡاҙى
ءيوҙوپ ءيوروي — شۋنداي كۇپ.
كۇلدا ياتҡان بالىعى،
يالتۋش، ساباҡ، سۋرتانى
بەرگا ءيوҙوپ ۋينايҙار،
بەر-بەرەھەنا تەيمايҙار.
بىنى كۇرگاس، تۋҡتاعان،
ارىҫلان ҡىلىنى الىپ،
ماسكاۇ ياھاماҡ بۋلعان،
بالىҡ اۋلاماҡ بۋلعان.
ماسكاۇەنا ھاپ ەҙلاپ،
Ҡۋيى تاللىҡҡا ҡاراپ،
اتلاپ العا كيتكاندا،
تال ءتوبونا ەتكاندا:
تالدا ھايراپ ۋلتىرعان،
ھاندۋعاستى ҡۋشارلاپ،
ابەرسەندار تەҙەلگان;
ياعىلباي ҙا، ҡارسىعا،
تاعى تۋرعاي كۇرەنگان.
تاۋ بيتەنا كۇҙ ھالھا،—
Ҡۋي-ھارىҡ تا، بۇرە ءلا،
ءاتاس، تاۋىҡ، تولكو ءلا
بەر تيراگا يىيىلعان.
شۇلگان كۇرەپ، تۋҡتاعان،
Ҡارت ھۇҙەنە يҫلاگان:
«ءتاۇ باتشاعا بارايىم،
ھاراي سەرەن بەلايەم،
Ҡايتىۋҙا يۋل ىڭعايى
بارىن اۋلاپ ҡارايىم»،—
تيەپ شۇلگان ۋيلاعان،
ارىҫلانىنا مەنگان ءدا،
ءۇҙ يۋلىنا ىҡلاعان.
كيتەپ بارعان ساعىندا،
Ҡاسىپ ۋلتىرعان زارҡۋمعا
شۇلگان كيلەپ تاپ بۋلعان.
ءزارҡۋم بىنان ھوراشҡان،
شۇلگان تانماي ھويلاشكان.
ءزارҡۋم ۇҙەن ءازراҡا —
دەيەۇ باتشا ۋلى تيپ،
سەر ياشەرەپ الداشҡان.
ازراҡاگا بارىرعا،
كۇپ بۇلاكتار بيرەرگا،
بەرگا الىپ كيتەرگا;
ءيانشيشمانان ھىۋ الىپ،
تەلاگانسا بيرەرگا
ءزارҡۋم ۋنى ديملاگان;
شۇلگان سەرҙە بەلماگان.
بىلار بەرگا كيتكان، تي،
بىلار كۇپ ەر ۇتكان، تي;
بەر ساҡ ەرگا توتاشҡان،
ۇҙە كۇككا ولعاشҡان
Ҡارا ءناما كۇرەنگان.
بولوت ميكان، تاۋ ميكان؟
تاۋ تير ينەڭ — ҡايناي، تي،
بولوت ءتيھاڭ — شاۋلاي، تي،
شۇلگان بىعا اپتىراپ،
يۋلداشىنان ھوراي، تي.
ءزارҡۋم ۋعا بىلاي تي:
«ۋل كۇرەنگان ҡاراسҡى —
ھارايҙى ھاҡلاپ توروۋسى،
بەҙҙە كۇرەپ كيلەۇسە
Ҙۋر دەيەۇҙەڭ بەراۇھە.
تۋҡتا، ھين اҙ كوتوپ تور،
وشو ۋرىندا توروپ تور،
مين ءتاۇ بارىپ ايتايەم،
Ҡۋناҡ كيلدە، تيايەم، —
بەҙҙە كيلەپ الىر ۋل،
ھارايعا الىپ بارىر ۋل»،—
تيپ، شۇلگاندە ҡالدىرعان.
ۇҙە دەيەۇگا بارعان،
يۋلداشىمدى، ۇҙەمدە
ھارايعا يلت، تيپ ھوراعان.
دەيەۇ ءحابار يتكان، تي،
باتشا سەرҙە ھيҙگان، تي،
دەيەۇҙارگا ҡۋشҡان، تي.
يكە تولپار ەتاكلاپ،
باتىر ءيرҙاي ولپاتلاپ،
Ҙۋر ҡۋناҡتاي ءيۇپاتلاپ،
بەر ҙۋر دەيەۇ كيلگان، تي،
شۇلگان مەنان ءزارҡۋمدى
ھارايعا الىپ كيتكان، تي.
ھارايعا بارىپ ەتكان ھۋڭ،
شۇلگاندە ءزارҡۋم ҡالدىرىپ،
ءحابار يتەۇەن بەلدەرەپ،
ۇҙە ھارايعا ينگان، تي،
باتشاعا ҡۋل بيرگان، تي،
ازراҡانەڭ يانىندا
اتاھىنى كۇرگان، تي.
ءҠاھҡاھا مەنان ءازراҡا
ۋرال تۋرىندا ۋيلاشىپ،
يكاۇ-ارا ھويلاشەپ،
اپتىراشىپ، الياشىپ
ۋلتىرعان ساҡ يكان، تي.
ھىنسى دەيەۇҙار كيلەپ،
بەر ҡارت دەيەۇ بيك بەلەپ:
«اناۋ ساҡتا، اي، باتشام،
بەر ءياش بالا تىۋعاندا،
شۋنىڭ تاۋىشى كيلگاندا،
كۇكتا وسҡان دەيەۇҙار
بارى ҡولاپ توشكاينە.
بالانى ۋرلاپ الىرعا،
ۇلتەرەپ يۋҡ ҡىلىرعا
بارعان دەيەۇ، ەندارҙەڭ،
بالا تەكلاپ ҡاراعاس،
توتورعا تيپ ۋҡتالعاس،
بارعان بەرە ҡۋرҡىۋҙان
يوراگە ҡۋبىپ ۇلگاينە.
شۋل بالانىڭ سىҡҡانىن،
يلگا ياҡىنلاشҡانىن،
«الام» تيگان ۋيىنىڭ
يانشيشماگا ءتوشوۇҙان
«ءشيشما ҡۋرҡىپ ҡايناۋىن،
يارتىلاش ھىۋى ҡايتىۋىن
ءحابار يتەپ العاينىڭ —
Ҙۋر ҡايعىعا ҡالعاينىڭ.
باتشام، سارا ەҙلايەك،
Ҡۋل ҡاۋشىرىپ تورمايىҡ;
بەراي كەشە تابايىҡ،
سامراۋ ҡوشتوڭ اҡبۋҙىن
كەشە اشا الايىҡ،
ھيس بۋلماھا — ۋرلايىҡ».
ءازراҡا: «اҡبۋҙاتتى الىرعا،
ۋعا ەيار ھالىرعا
ءيا بۋلماھا، ۋل اتتى
بىل دونيانان يۋيىرعا
ەتە دەيەۇ ەبارҙەم.
كۇكتا تورعان بۋҙ اتتىڭ
ۋرىنىن ۇҙەم كۇرگاҙҙەم.
ۋلار بارىپ باҫتىرҙى،
توتا الماعاس ياҡشىلاپ،
ات ۋلارعا كيلمانە،
دەيەۇҙارەم عارلەكتان
كيرە يلەما ينمانە:
كۇكتا ҡالدى حۋر بۋلىپ،
«ەتەگان» تيگان يسەمدا
ماڭگە ҡالدى ۋت بۋلىپ.
«ھيس بۋلماھا ھارى اتىن
الايىم»، تيپ ۋيلانىم.
ايҙان تىۋعان ҡىҙى بار،—
شۋنى ۋرلاپ ҡارانىم.
Ҡىҙى توتҡون بۋلھا لا،
اتى بۇلاك بۋلھا لا،—
ۋل ات ھامان كيلمانە،
ھيس تەلاگەم بۋلمانى.
حاҙەر بەҙگا شۋل كاراك:
كەشە بۋلعان ير كاراك،
Ҡوياش ҡىҙى ھومايҙى
ارباي الىر ير بۋلھىن،
بىل دونيالا بەر بۋلھىن.
Ҡىҙ، ياراتىپ ەگەتتە،
اҡبۋҙ مەنان بۋلاتتى
بۇلاك يتەرҙاي بۋلھىن.
بۋҙ ات مەنەر ير تاپھاҡ،
Ҡىҙ تەلاھا، ҡىҙ بيرەپ،
مال تەلاھا، مال بيرەپ،
باش بۋلام تيپ ىمھىنھا،
بەراي يلگا باش ҡىلىپ،
ۋل ەگەتتە ارباھاҡ،—
بەҙ ۋرالدى ەڭەربەҙ،
ەر وҫءتوندا كەشەنان
تارلىҡ-مازار كۇرمابەҙ،
تەلاگانەبەҙ يتەربەҙ، '
بارىن ҡۋلدا توتوربوҙ!» —
تيگان ھۋڭ ءازراҡا،
ءزارҡۋم، العا سىҡҡان دا،
باتشاعا باش ەيگان ءدا،
«مين ۋرالدىڭ اعاھىن
الىپ كيلدەم»،— تيگان، تي
ءۇҙ حايلاھەن اڭلاتىپ،
تەҙەپ ءھويلاپ بيرگان، تي.
بارىھى لا شاتلانعان،
ءزارҡۋم باتشا الدىندا
ماҡتاۋ الىپ، دانلانعان.
شۇلگان ھارايعا ينگاس،
ءازراҡا ۋرىن كۇرھاتكان،
بيك ءيۇپاتلاپ، ولپاتلاپ،
تاҡ يانىنا ۋلتىرتҡان،
ءزارҡۋمدى ۋل — ۋلىم، تيپ،
Ҡاھҡاھانە — دۋҫىم، تيپ،
الداپ-يولداپ تانىتҡان.
ني تەلاھا، شۋل اҙەر،—
Ҙۋر ҡۋناҡتاي ھىيلاتҡان،
بار بايلىعىن كۇرھاتكان;
ھاراي ҡىҙҙارىن يىيىپ،
ھىلىۋҙارىن كۇҙلاتكان
توركوم-توركوم ҡىҙҙارى —
بارىھى ھايلاپ ҡۋيعانداي،
كۇҙҙەڭ ياۋىن الىرҙاي،
كۇرگاندار تاڭ ҡالىرҙاي.
كۇماك ҡىҙ ۋرتاھىندا:
بۋҙ تاشتار اراھىندا
ايىرىم بورتوك ىنيىلاي،
كۇكتا بالҡىپ ياملانگان
يوندوҙҙارҙىڭ ايىنداي;
ھىلىۋҙارҙىڭ بيتەندا
ايىرىم تورعان ميڭەنداي،
ءتيپھان-تۋعاي ۇلانە
ءياملاپ تورعان گولونداي —
ھىلىۋҙارҙىڭ ھىلىۋى
ايھىلىۋҙى كۇرگاس ءتا،
شۇلگان كۇҙەن تەكاگان،
تۇҙەملەگەن يۋعالتىپ،
زارҡۋمعا بىنى ھويلاگان.
ءزارҡۋم ۋنى «ھەڭلەم»، تيپ،
كەياۇ ءيتام ھينە»،—تيپ،
شۇلگاندە ۋل الداعان،
شۇلگان بىعا ءيان اتҡان;
«اتاما حاҙەر ءايتام»، تيپ،
ءزارҡۋم ۋنى يىۋاتҡان.
ءازراҡا ەشتە اڭلاعان،
الاپ ھالىپ، Ҡوت تاۋعا
بار دەيەۇҙە يىيناعان.
ايھىلىۋҙى ساҡىرىپ،
اۋلاҡ ەرگا الدىرىپ،
ۋرلانعان ҡىҙ يكانەن
شۇلگانگا ھيس ايتماҫكا،
ھارايҙان سىعىپ يوروماҫكا،
«مين ايتكاندە توتماھاڭ،
باشىڭ ءوҙوپ اشارمىن،
كاۇҙاڭ ۋتҡا تاشلارمىن»،—
تيگان ھۇҙەن اڭلاتҡان،
ايھىلىۋҙى ҡۋرҡىتҡان.
دانلى تۋيىن ҡورعان ھۋڭ،
شۇلگان كەياۇ بۋلعان ھۋڭ،
Ҡىҙ ҙا ھىلىۋ بۋلعانعا،
ەگەتتە ءلا ھويگانگا،
شۇلگان شۋعا ماۋىعىپ
بىل ھارايعا يوتولعان،
ءبوتا ەشە ونوتولعان.
بەرҙان-بەر كون ءازراҡا
ءزارҡۋم مەنان شۇلگانگا
سامراۋ باتشانىڭ ҡىҙىن،
بۋلات ҡىلىس، اҡبۋҙىن
الا تورعان يۋلىنى،
«اҡبۋҙاتҡا مەنگان ير،
بۋلات ҡىلىس توتҡان ير —
ءبوتا دونيا ءيوҙوندا
ين ҙۋر باتىر بۋلىۋҙى،
بارىن باش ەيҙەرەۇҙە
تەҙەپ ءھويلاپ اڭلاتҡان»، —
ءتورلو ياҡلاپ سامالاپ،
Ҡۋل تامىرىنى تارتҡان.
شۇلگانگا بىنى اڭلاتҡاس،
ھومايҙى يل ماҡتاعاس،
ياۋعا ҡالھا، اҙاعى
دەيەۇ ءҙا ءبيرام تيگاس،
شۇلگان بارماҡ بۋلعان، تي،
ھومايҙى الماҡ بۋلعان، تي.
ءزارҡۋم، شۇلگان يكاۇھە
ءۇҙ-اراھى ھويلاشەپ،
بەر دەيەۇگا مەنگاشەپ،
سامراۋ باتشا يلەنا
يكاۇ بەرگا كيتكان، تي،
كۇҙ اسىپ، كۇҙ يومعانسى
بارىر ەرگا ەتكان، تي.
بىلار دەيەۇҙان توشكاندار،
شۋندا كاڭاش ҡورعاندار،
ءھۇҙ ىڭعايى كيلگاندا،
ءزارҡۋم ءھويلاپ كيتكان ءدا،
ۋرال تۋرىندا ءھۇҙ اسىپ،
بىلاي تيەپ، ايتكان، تي:
«بىنان بيك يىراҡ تۇگەل
اجداھا-يىلان يلە بار،
ءҠاھҡاھا تيگان باتشا بار.
شۋل باتشانىڭ ҡۋلىندا
ياۋعا ҡارشى ۋت بۋلىر،
تەلاگاندا — ھىۋ بۋلىر،
ەل-داۋىلدار ҡۋپتارىر
بەر حيكماتلە تاياҡ بار.
انعارماҫتان-نيتماҫءتان،
بەراۇھە ءلا كوتماҫءتان،
بەر باتىر ير كيلگان ءدا،
ۋرلاپمىلىر، نيسەكتەر،
شۋل تاياҡتى العان دا —
باتشاھىن دا ھورگان، تي،
ءبوتا يلەن العان، تي;
ۋرال باتىر بۋلام مين، تيپ،
ۇҙە باتشا بۋلعان، تي»، —
تيەپ ءزارҡۋم شۇلگانگا
بارىن ءھويلاپ بيرگان، تي.
شۇلگان ۋرال ھاۋلىعىنا،
بەر ياعىنان، شاتلانعان،
«ۋرال وҫءتون بۋلىر، تيپ،
«مين ءيورونوم، يل گيҙҙەم،
ءيلدا باتىر تانىلدىم»، —
تيەپ، ۋرال ماҡتانىر،
يلگا ҡايتҡاس ھويلانەر،
بارىنا ياҡشى كۇرەنەر»،
تيەپ، شۇلگان ۋرالدان،
بەر ياعىنان، كونلاشكان.
«اҡبۋҙاتҡا مەنگاندا،
بۋلات ҡۋلدا بۋلعاندا،
بەر ني ҡارشى كيلالماҫ، — تيپ،
ءزارҡۋم، شۇلگان ھويلاشكان.
ءزارҡۋم، بەرگا كيلھا ءلا،
سەرҙاش بۋلىپ ءيوروھا ءلا:
«ھومايҙى شۇلگان الىر ҙا،
اҡبۋҙاتҡا مەنەر ءҙا،
بۋلات ҡىلىس توتور ҙا،
بەҙҙان وҫءتون بۋلىر، تيپ، —
ۋل دا ەستان كونلاشكان.
شۇلگان مەنان بەر بۋلايىم،
باتىرلىعىن ھىنايىم،
ءيا ۇلتەرەپ ۋرالدى،
تاياعىمدى الايىم،
تەلاگەمدە ҡىلايىم،
بارىنان ءۇس الايىم»، —
تيەپ ءزارҡۋم ۋيلاعان;
شۋعا ماҡتاپ تاياҡتى
شۇلگانگا ۋل ھويلاگان.
بىلار كيلەپ ҡالعاندار،
ھارايعا كۇҙ ھالعاندار،
ھاراي الدى تۋپ تۋلى
اپ-اҡ ҡوشتار كۇرگاندار.
Ҡوش تۋبىنان بەراۇھە،
بىل يكاۇҙە كۇرگان ءدا،
سيتكا ايىرىلىپ سىҡҡان،
Ҡوش تۋبىنا ҡاراتا
وران بيرگانداي بۋلعان، —
كۇҙ اسىپ، كۇҙ يومعانسى
بارلىҡ ҡوشتار تارالعان.
ايىرىلعان ياڭعىز ҡوش
بىلارعا كۇҙ ھالعان، تي،
كۇҙاتەپمە تورعان، تي;
بىلار ياҡىن بارعان، تي،
ھومايҙى اتاپ ھوراعاس،
«ءويҙا يۋҡ ۋل»،— تيگان، تي.
بىلار ھوراشىپ بوتماگان،
وҙاҡ ۆاҡىت ۇتماگان
Ҡوش تۋپتارى بارىھى
Ҡوش تۋندارىن ھالعان دا —
ھىلىۋ ҡىҙعا ايلانگان.
شۇلگان بارىھىن كۇҙلاگان،
ايىرىۋسا بەراۇھەن.
ني تيەرگا بەلماگان:
ۇҙە ۇҫەپ، يل گيҙەپ،
بىنداي ھىلىۋ كۇرماگان!
ءيوҙو ايҙاي بالҡىعان،
كۇكراكتارە ҡابارىپ،
ھىلىۋ بۋلىپ ҡالҡىعان.
ءتيرا-ياعى، بار ҡىҙ ҙا،
ھاراي الدى، بار ەر ءҙا
شۋل ھىلىۋҙان ءيام العان،
بارى شۋنان يانلانگان
ھىماҡ توҫءلو تويولعان،
ايتەرھەڭ ءدا، بار دونيا
ۋعا ҡاراپ ەيەلگان،
«ھوماي تيگان وشولور»،—
تيەپ ەستان ۋيلاعان.
Ҡىҙҙار سەرҙە بيرماگان،
شيكلانگانەن ҡىҙҙارҙىڭ
بىل يكاۇ ءҙا ھيҙماگان;
ارالاعى ياڭعىҙى،
العا سىعىپ بەر ۇҙە،
كۇس باشلىعى — ءينالاي،
Ҡۋناҡ كوتكان ەيالاي:
«يل ارالاپ يوروگانھەҙ،
ھوماي ҡىҙҙى بەلگانھەҙ،
ۋعا ءتوباپ كيلگانھەҙ،—
ءايҙا، ھارايعا ۇتەگەҙ،
ھوماي ҡايتىر — كوتوگوҙ»،—
تيپ بىلارҙى ونداگان،
ھاراي يشەگەن اسىپ،
Ҡۋناҡتارҙى ىملاعان;
ھوماي ۇҙەن تانىتماعان،
بىلار ءھۇҙ ҡۋҙعاتماعان.
بىلار ھارايعا ينگان، تي،
Ҙۋر ҡۋناҡتاي كاپايەپ،
تۇرگا تابان ۋҙعان، تي.
اҙ-ماҙ يپ-ھيپ يتكاس ءتا،
ھارايҙى تومان باҫىپ،
بىلارҙىڭ ھۋشى ҡاسىپ،
ھارايҙا شاۋ-شىۋ ҡۋبىپ،
يكە ۋرتاعا يارىلىپ،
شۇلگان، ءزارҡۋم يكەھە
ەر اҫتىنا وسҡان، تي،
يامعا ҡولاپ توشكان، تي.
ءتيرا-ياҡتى ھارماگاس،
بەر-بەرەنە تاپماعاس،
بىلارҙا ҡۋرҡىۋ تىۋعان، تي.
يكەھە ءلا يҫ يىيعاس،
ارلى-بيرلە يوروگولاپ،
ءتيرا-ياҡتى ҡارمالاپ،
ھيس سەر بەلماي الياعاس،
شۇلگان اپتىراپ ۋلتىرعان.
ءزارҡۋم ۋيلاپ تورماعان،
بەر يىلانعا ايلانەپ،
يارىҡ-ماҙار يۋҡمى، تيپ،
سىعىرعا يۋل ەҙلاگان،
ھوماي بەلگان بىل سەرҙە،
ساҡىرىپ العان بەر ҡىҙҙى;
يامدى ھىۋҙان باҫتىرعان،
ھالҡىن ھىۋҙى تاشتىرعان،
ءزارҡۋمدى ھىۋҙا ءيوҙҙوروپ،
اپتىراۋعا ҡالدىرعان.
ءزارҡۋم كوشول بۋلعان، تي،
ھىۋҙا ءيوҙوپ يوروگان، تي.
ھوماي بىنى باشҡارعاس،
شۇلگان يانىنا بارعان، تي،
[ھۇҙەن ءايتا ھالعان، تي:]
«Ҡاراڭعىعا وسҡان ھۋڭ،
كۇڭەلەڭ ҡۋرҡىۋ الدىمى؟
ءميڭا بىساҡ ҡايراعان
ساعىڭ العا كيلدەمە؟
Ҡۋرҡىۋىما — ҡۋرҡىۋىڭ
Ҡارىۋ بۋلھىن، ەگەتەم;
Ҡان كوҫاگان، ءياش تۇككان،
كۇپتار باشىنا ەتكان،
Ҡان ەسەرگا ۋҡتالعان
ۋҫال يوراگەڭ ءبوتھون،
باعەرلە يوراك ۇҫھەن.
يوراك مايىڭ يرەھەن،
ءبوتا ياندە ۇҙەنداي
ءھويور بەر كۇڭەل تىۋھىن;
Ҡىҙعانىۋسان ءياش يوراك
ۋيىڭا باشسى بۋلھىن.
شۋعا ساҡلى بىل ەرҙا،
تەرە كويو شۋل گۇرҙا
باشىڭ ҡاڭعىرىپ ياتھىن.
ۇҙەنا يۋلداش ھايلارلىҡ،
ياҡشى يۋلدى تابىرلىҡ،
ءيلدا دانى ҡالىرلىҡ
ياڭى كەشە بۋلىرھىڭ;
ياҡشىعا يۋلداش بۋلىرھىڭ،
يىلاندارҙان ҡاسىرھىڭ،
ۋنى دوشمان بەلەرھەڭ»،—
تيگان ھۇҙەن ايتكان ءدا
ھوماي سىعىپ كيتكان، تي. |
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
5-سە بۇلەك
بەر ҡىҙ يۇگەرەپ كيلگان، تي،
بەراۇ كيلدە، تيگان، تي;
ھوماي شۋندۋҡ تانىعان:
ۋل كيلگان ۋرال بۋلعان،
تيك ۋرالعا ايتماگان;
ۋرال، ҡىҙҙى كۇرھا ءلا،
ھومايҙىر تيپ بەلماگان،
ھوماي ياҡىنلاعان ھۋڭ،
ۋرال كۇҙەن ھالعان، تي:
ۋنىڭ ۋسما شالكەمداي،
ەنسەگەنە ҡاپلارҙاي،
كايتان مەنان بيҙالگان.
ءساس تولومو ھالىنعان;
وҙون كەرپەگە ءۇتا
Ҡارا كۇҙە تەكالگان;
ۋيناپ تورعان ҡىيعاس ҡاش
كۇҙ وҫءتوندا يىلمايعان;
تەرتايەشكان ҡالҡىۋ ءتۇش
كۇҙ الدىندا تۋلҡىنعان;
بال ҡورتونداي ناҙەك بيل.
بورعولانىپ ۋيناعان;
گۇيا كۇپتانگە تانىشى،
كوموشتاي ساف تاۋىشلى;
ۋيناپ-كولوپ ءھۇҙ ҡۋشҡان،
Ҡىҙҙى كۇرگاس، ۋرال دا،
ني ايتەرگا بەلماگان،
ۇҙە كۇرگان — ھوماي تيپ،
ۋيىنا لا كيلماگان.
بىل ҡىҙ وҙاҡ تورماعان،
ۋرالدى ءۇҙ ارتىنان
ھارايىنا ىملاعان.
ۋرال ھارايعا ينگاس،
يҫءان-ھاۋلىҡ ھوراعاس،
ءيانا ҡايҙا بۋلعانىن،
يۋلدا ءنيҙار كۇرگانەن
بارىن تەҙەپ ھويلاگاس،
ۋرالعا كۇҙ تاشلاعان،
بىلاي تيپ ءھۇҙ باشلاعان:
«ءيا، ەگەتەم، توҫ-باشىڭ
الىҫ ءيلدان كۇرەنا،
بەҙҙەڭ ياҡҡا كيلەۇҙان
تەلاگەڭ بارلىҡ بەلەنا،
ھۇҙەڭ ءھويلا، تىڭلايىم،
Ҡۋلدان كيلھا، يوموشوڭا
يارҙامسىڭدان بۋلايىم».
ۋرال: «ۇҙەم ءياپ-ءياش بۋلھام دا،
بيش يل بارىن بەلدەم مين:
بەرەھەندا ۇҙەم تىۋҙىم،
يكەھەن ءيوروپ كۇرҙەم مين،
Ҡالعان تاعى يكاۇھەن
كۇرەرگا تيپ سىҡتىم مين.
Ҡايҙا عىنا بارھاڭ دا،
كەمدە گەنا كۇرھاڭ ءدا،
بەرەھە ۇҙەن باش، ءتيا،
يكەنسەھە باش ەيا،
كوسلو كوسھوҙҙو ەيا،
تەلاگانسا ҡان ҡويا.
يسەمە بار دونيالا،
ۇҙە كۇҙگا كۇرەنماҫ;
بەراۇ ۋعا كار ҡىلماҫ،
اياعى-ҡۋلى ھيس ۋنىڭ
بالعا توتوپ يونسوماҫ;
ارىسلان مەنان ھۋنارҙا
ۇҙە يانلەك يۋللاماҫ;
ءۇҙ تەلاگەن تابىرعا
بەر ءҙا يۋلداش ەҙلاماҫ —
شۋنداي ياۋىز ۇلەم بار،
شۋنان الىر ҡونوم بار;
ۇلەمدە تابىپ ۇلتەرەپ،
يل ҡوتҡارىر ۋيىم بار.
ھۋنارلاعان ساعىمدا،
Ҡۋلعا توشكان بەر ҡوشتان،
ھەҙҙەڭ ءيلدا ۇلەمدان
Ҡوتولورعا يۋل بار، تيپ،
يشەتكاينەم مين ءياشتان».
ھوماي: «بىل دونيالا ۇلماҫكا،
Ҡارا ەرگا كەرماҫكا —
مينەڭ ءيلدا بۋلماعان،
ۇҙەن بەراۇ كۇرماگان
دەيەۇ باتشا بيلاگان
يانشيشمانەڭ ھىۋى بار.
ۋنى بارىپ الىرعا،
ءھيڭا يارҙام بيرەرگا،
تەلاگەن بار ҡىلىرعا
مينەڭ ءھيڭا شارتىم بار
Ҡايҙا بۋلھا بارىرھىڭ،
ۇҙەڭ ۋيلاپ باعىرھىڭ;
يىلان يلەن ۇتكان ير،
ۋڭدان ھۋلعا سىҡҡان ير،
ۇҙەڭ يۋلىن تابىرھىڭ.
مينەڭ ءيلدا بۋلماعان،
يشەتەپ ءتا كۇرماگان،
ءبوتا دونيا ҡوش توҫءون
ءۇҙ وҫءتوندا بيҙاگان
بەر ҡوش ەҙلاپ تاپھاڭ ھين،
شۋنى الىپ ҡايتھاڭ ھين،
ءمينان يارҙام كۇرەرھەڭ
ءشيشمانان ھىۋ الىرھىڭ،
تەلاگانەڭ تابىرھىڭ»
ۋرال: «مين الىҫتان يل ءيوروپ،
يامان-ياҡشىنى كۇرەپ،
ۇلەمدە تابىپ ۇلتەرەپ،
Ҡوتҡارىرعا كەشەنە،
تىندىرىرعا بارىنى
ۋيلاپ سىҡҡان باتىرمىن،
ءھيڭا ҡوشون تابايىم،
ۇҙەڭدان يارҙام الايىم،
بۇلاگەڭا شارت يتەپ،
مين ءدا بەر ءھۇҙ ايتايەم:
التىن ھالىر يوگوم يۋҡ،
ىنيى تاعىر كەمەم يۋҡ،
ياҡشىنان ءبۇتان ۋيىم يۋҡ;
ۇلەمدان ءبۇتان بەراۇҙان
يۋللاي تورعان داۋىم يۋҡ.
يل تەلاگەن الىرعا،
يلدە بايمان ҡىلىرعا،
ۇلەمگا ҡارشى بارىرعا،
ۋنى تار-مار يتەرگا;
سەراشەپ ياۋ اسҡاندا،
ۇلەم يۋلىن باҫҡاندا،
Ҡان يلاعان كەشەنەڭ
كۇҙ ياشەنە ءھورتورҙاي،
ءميڭا يۋلداش بۋلىرҙاي،
ياۋҙا ҡورҙاش بۋلىرҙاي
بۇلاك بير، تيپ ھورايىم.
ۋل بۇلاگەڭ ني بۋلىر؟ —
ايتسە، بەلەپ تورايىم».
ھوماي: «ۋتҡا ءتوشھا، يانماҫتاي،
ھىۋعا ءتوشھا، باتماҫتاي،
ەل ءدا ҡىۋىپ ەتماҫءتاي،
تاۋҙان-تاشتان وركماҫءتاي،
ير-ەگەتتان بۇتاندە
ۇҙەڭا تيڭ كۇرماҫءتاي;
ءتيپھا، تاۋ-تاش سورعوتوپ،
ساپھا، دينگەҙ يارىرҙاي،
اۋىرلىҡتا، تارلىҡتا
ءھيڭا يۋلداش بۋلىرҙاي،
كۇكتا تىۋىپ، كۇكتا ۇҫەپ،
ەرҙا توҡوم يايماگان،
ازراҡانەڭ دەيەۇە
مەڭ يىل ҡىۋىپ توتماعان،
اسايەمدان بيرەلگان،
ۇҙەم ھويگان ەگەتكا
ءبيرا تورعان بۇلاگەم —
اҡبۋҙ تولپار بيرايەم.
ءيوҙون ھيس تۋت الماҫتاي،
ھيس بەراۇ كار ҡىلماҫتاي،
ۋتҡا ҡارشى — ۋت بۋلىر،
ھىۋعا ҡارشى — ھىۋ بۋلىر،
ەن-دەيەۇҙەڭ بارىھىن
ۇلەمەنداي ҡۋرҡىتىر،
Ҡۋي-ھارىҡتاي وركوتور
بۋلات ҡىلىس بيرايەم»، —
تيگاس، ۋرال كۇنگان،تي،
Ҡىҙ تەلاگەن ەҙلارگا
سىعىپ كيتماك بۋلعان، تي.
ۋرال ҡۋناҡ بۋلعان، تي،
بەر ءنيسا كون تورعان، تي;
ھوماي ۇҙەن ايتماگان
شۇلگان بيكلە تيماگان،
ۋرال تاعى ھيҙماگان.
ۋرال تورعان، تي، تاڭ مەنان،
بيتەن يىۋعان، تي، ھىۋ مەنان،
بەر تابىندا ۋلتىرىپ،
تاماҡلانعان، تي، ҡىҙ مەنان.
ۋرال يۋلعا سىҡҡان، تي،
تاياعىن ات يتكان، تي.
بيك كۇپ كوندار كيتكان، تي.
بارا تورعاس، بەر ساҡتا
تاۋ ۋراتҡان بەر ياҡتا:
ھايىҫҡان دا، ҡوҙعون دا
ءيان بارلىعىن ھيҙماگان،
ھيس بەر كەشە بۋلماعان،
دەيەۇە ءدا ۋل ەرگا
كيلەپ اياҡ باҫماعان
ۇركاس-ۇركاس ҡاياھى،
باشىنا كۇҙەڭ ھالھاڭ،
يۋعارى تورور بولوتتان،
ءبوتا يامدە ۇҙەندا
ھاҡلار ەلەك-ەلەكتان —
شۋنداي بەر تاۋ كۇرگان، تي;
بولوت يارىپ، ءۇرمالاپ،
تاۋ باشىنا مەنگان، تي.
ءتيرا-ياҡҡا كۇҙ ھالىپ،
وҙاҡ ҡاراپ تورعان، تي:
الىҫتان كۇҙگا سالىنعان،
يوندوҙҙاي بۋلىپ ساعىلعان
بەر ياҡتىلىҡ كۇرگان،تي،
شۋعا توҫҡاپ كيتكان، تي.
بارىپ ەتەپ ҡاراھا،
ايلاندەرەپ كۇҙ ھالھا:
تاش ۋرىنىنا كوموشتان
سيتە، ءتوبو بيҙالگان،
بۋيىنداعى ساسكا ءلا
Ҡاتى ەلگا بورسولماي،
شاҙرالانىپ وҫتارە،
كۇҙ ساعىلىر توҫتارە،
ەل ءدا تەيەپ تۋلҡىنماي،
Ҡوياش نۋرى توشكاندا،
ەم-ەم يتكان ىنيىلاي
بەر ھىلىۋ كۇل كۇرگان، تي.
وشو كۇلدەڭ وҫءتوندا
ءتيرالاي ҡوش يىينالعان،
ءبوتا توҫكا بيҙالگان
بەر ھىلىۋ ҡوش يوҙگانەن
ۋرال ايىرا كۇرگان، تي.
Ҡوش ھيҙماҫءتان شۋل ەرҙا
Ҡوش يانىنا بارعان،تي.
توҫءون-باشىن ҡاراعان،
تاياعى مەنان ارباعان،
ھوماي ايتكان ҡوش بىل، تيپ،
ۋرال شۋندۋҡ ۋيلاعان.
Ҡوش ۋرالدان شيكلانماي،
وسورعا لا ۋҡتالماي،
ۋعا ҡاراي كيلگان، تي;
ۋرال، يولا بەلماگاس،
Ҡوشҡا تۋرى ۋҡتالعاس،
Ҡوش ۋرالدان ھيҫكانگان،
وسماҡ بۋلىپ ىنتىلعان.
ۋرال بارىپ توتҡان ھۋڭ،
توتوپ ҡۋلعا العان ھۋڭ،
تاعى تاپتى دوشمان، تيپ،
Ҡوش ҡايعىرىپ ۋيلانعان.
ۋرال، ҡوشتو كۇتارەپ،
Ҡىرعا سىعىپ بارعاندا،
تەلاگەم بۋلدى تيگاندا،
Ҡوشو تەلگا كيلگان ءدا:
«اي، ەگەتەم، تۋҡتا الە،
ءميڭا ىسىنىن ءايت الە:
دەيەۇمە ھين، ەنمە ھين؟
كەشەمە ھين، كەم ھۋڭ ھين؟»—
تيگان ھۇҙҙە يشەتكاس،
Ҡوش كەشەلاي ھويلاشكاس،
ۋرال تاڭعا ҡالعان،تي.
بەر اҙ بارعاس بەر ەرҙا،
ءشيشما بۋيى تۋعايҙا،
Ҡوشتوڭ زاتىن كەملەگەن
ۋرال ھوراي باشلاعان.
Ҡوش تا بەر اҙ ۋيلانىپ،
ءۇҙ الدىنا ھويلانەپ،
تەكلاپ ҡاراپ تورعان دا:
«كۇҙەڭ يوموپ، كۇرماي تور،
Ҡۋلىڭ الىپ ҡاناتتان،
ھيس ەرەمدان توتماي تور»،—
تيگاس، ۋرال ۋيلانعان:
«بىل ҡوش وسھا، ارتىنان
Ҡارسىعا بۋلىپ ҡىۋىرھىڭ،
ھىۋعا سۋمھا، ارتىنان
سۋرتان بۋلىپ سۋمىرھىڭ»،—
تيپ تاياҡҡا ىملاعان،
Ҡوش ايتكاندە تىڭلاعان.
«ەگەت، كۇҙەڭ اس يندە،
ايتەر ھۇҙەڭ ءايت يندە»،—
تيگاس، ۋرال ҡاراھا:
Ҡۋڭىر ھىلىۋ، ҡىيعاس ҡاش،
ەياك-بيتە ۋيىلعان،
ھۋل بيتەنەڭ ۋرتاھى
كۇҙ ҡارالاي ميڭلانگان;
ءيۇرما-ءيۇرما يشەلەپ،
يكە ياҡلاپ-سيكالاپ
تامسى گولداي ەلبەرار،
يڭ باشىنان ھالىنىر
وҙون ساسەن ماتۋرلاپ،
ءاسما ياھاپ توشورگان;
وҙون كەرپەكتارە اشا
Ҡارا كۇҙەن يىلمايتىپ;
بيت ۋيماعىن ۋيناتىپ،
كولاس ءيوҙون كولدوروپ،
دەرتلاپ تورعان كۇكراگەن
ۋرالعاراҡ ىҡلاتىپ،
ءھويلاپ كيتكان شۋلاي تيپ:
«اي، ەگەتەم، ھين بىلاي
كيلەپ نيسەك يۋلىҡتىڭ؟
بىندا كيلەپ سىعىرعا
ني بالاگا تارىҡتىڭ؟
اي، ەگەتەم، بەل شۋنى:
Ҡاراپ كولگان ءيوҙوم ءدا،
ايتەپ تورعان ھۇҙەم ءدا —
سەر سيسەۇ ۋل، ەگەتەم.
بىعا ساҡلى مين بىلاي
ءھينداي ەگەت كۇرمانەم،
دەيەۇ كيلماҫ ۋرىنعا
ھين كيلەر تيپ بەلمانەم،
ھىۋҙا بالىҡ بۋلىرҙاي،
كۇكتا يوندوҙ بۋلىرҙاي
Ҡۋلدا كوسوم بار ينە،
كيتەر يۋلىم بار ينە.
ھينە كۇرگاس، بار ۋيىم، —
ەل تاراتҡان بولوتتاي،
Ҡاسا تورعان بار يۋلىم،—
يۇگەرەپ بوتكان ھۋҡماҡتاي،
كۇҙ الدىمدان كيتتەلار،
يۋيىلىشىپ ءبوتتولار.
مين بەر ساҡتا ҡىҙ ينەم،
يركا ۇҫكان بۋҙ ينەم، —
دەيەۇ مينە ۋرلانى،
كەياۇگا بيرەپ زۋرلانى.
كەياۇەم ەگەت-ير ينە،
بەرگا وҙاҡ تورمانى:
كوتماگاندا يۋعالدى،
يوراگەمدە ҡايعى الدى.
دەيەۇҙارҙان ҡاستىم مين;
يلگا ҡايتھام، اتاما،
ءبوتا تىۋعان يلەما
ياۋ كيلەر، تيپ ҡۋرҡتىم مين.
دەيەۇ كيلەپ الىر تيپ،
تاعى ҡايعى ھالىر تيپ،
ھيس دونيالا بۋلماعان،
كەشە توҫءون بەلماگان
بەر ҡوش بۋلىپ وستوم مين;
ھيس بەر كەشە تاپماҫلىҡ،
كيلەپ اياҡ باҫماҫلىҡ
وشو كۇلگا ءتوشتوم مين»، —
تيگان ھۇҙەن يشەتكاس،
Ҡىҙҙىڭ سەرەن توشونگاس،
ۋرال ۋيىن ھويلاگان،
تيك بەر ҡىҙعا ҡوش ەҙلاپ
سىҡҡان ۋيىن ايتماگان.
«يۋلىمدان، احىرى، ۋڭمانىم:
ەҙلاپ كيلگان ҡوشومدو
بىل كۇلدا ءلا تاپمانىم»،—
تيەپ ۋرال ۋيلاعان.
تاعى ارى كيتەرگا،
موراҙىنا ەتەرگا،
Ҡىҙعا يارҙام يتەرگا
تەلاگانەن ھويلاگان.
«ەگەت، تىڭلا، ھۇҙەمدە،
اسىҡ كۇرҙەڭ ءيوҙومدو،
ايھىلىۋ تيگان اتىم بار.
يلدە توتҡان اتام بار،
كۇكتەڭ ايى — ءاسام بار،
ھويگانەما بيرەرҙاي
ھارىساي تيگان اتىم بار، —
ھىۋ تەلاھاڭ، ھىۋ تابىر،
ياۋҙا يۋلداشىڭ بۋلىر.
ەگەت، ھۇҙەم تىڭلاسى،
ھۇҙەم ҡىرىن ھالماسى:
ھين ەҙلاگان ۋل ҡوشتو
بىل ءتيرانان تاپماҫھىڭ.
اتايىم يل گيҙگان ۋل،
كۇك ءيوҙوندا وسҡان ۋل،
ءبوتا ەرҙا بۋلعان ۋل،
بار ҡوشتارҙى كۇرگان ۋل.
اتايىمدان ھورايىҡ —
بەҙҙەڭ يلگا بارايىҡ،
ھين تەلاگان ۋل ҡوشتو
شۋندا تابىپ الايىҡ;
مينە دەيەۇҙان ҡوتҡارھاڭ،
تەلاگەڭ ءۇتار اتايىم.
بەҙҙەڭ يلدە حۋپ كۇرھاڭ،
مينە ۇҙەڭا تيڭ كۇرھاڭ،
ءايҙا، بەҙگا بارايىҡ،
يكاۇ بەرگا بۋلايىҡ،
بەرگا عۇمەر ھورايەك» —
«اي، ھىلىۋ ҡىҙ، ھىلىۋ ҡىҙ،
بۇلاگەڭدە المايىم،
يلەڭا مين بارمايىم،
ىسىنلاپ تا ҡوش بۋلھاڭ،
Ҡىҙعا يۋرىي ءايلانھاڭ،
ھينە الىپ ҡايتايىم،
ۇҙەم بەلگان ھارايعا
ھينە يلتەپ بيرايەم.
ۋندا بارعاس، ھويلارھەڭ،
ءۇҙ تەلاگەڭ ايتەرھەڭ:
تەلاھاڭ، ҡوش بۋلىرھىڭ،
تەلاھاڭ، ҡىҙ بۋلىرھىڭ;
ھينە ۋلار حۋرلاھا،
تەلاگانەڭدە ءبيرماھا،
ۋل ساҡ ھينە ياҡلارمىن،
ءۇҙ يلەڭا يلتەرمەن»، —
ۋرال شۋلاي تيگان، تي،
Ҡىҙ ҙا بىعا كۇنگان، تي،
ياҡشىلىعىن ۋرالدىڭ
تەل ءتوبونان بەلگان، تي.
Ҡىҙ ҡوش تۋنىن كەيگان ءدا،
بەرگا كيتماك بۋلعان، تي.
تەگە تاياҡҡا مەنگاندار،
يۋلعا سىعىپ كيتكاندار،
تاۋҙار اشىپ ۇتكاندار،
كۇҙ اسىپ، كۇҙ يومعانسى
بىلار ҡايتىپ ەتكاندار.
Ҡىҙҙار ҡارشى كيلگاندار،
Ҡوشتو بارى ҡوساҡلاپ،
«ايھىلىۋ!» — تيپ العاندار.
ۋرال بىنى يشەتكاس،
اپتىراعان، تاڭ ҡالعان،
ايھىلىۋ ҡوش تۋنىن ھالعان.
«ءايҙا، ەگەت، كەرايەك،
ھينەڭ ҡايتҡان ھارايىڭ،
مينەڭ ҡايتىر ھارايىم،
يكەھە ءلا بەر يكان»، —
تيپ ۋرالعا ايتكان، تي.
ۋرال تاعى نىعىراҡ
حايران بۋلىپ ҡالعان، تي.
«ھاي، ەگەتەم، ەگەتەم،
باتىر-الىپ يكانھەن،
مين ھوراعان ҡوشومدو
دەيەۇҙان الىپ كيلگانھەڭ»، —
تيگاس، ۋرال اپتىراپ
ءبوتا سەرҙە ھويلاگان.
«ۋنى العان ۋل كۇلدا
دەيەۇ-ماҙار كۇرمانەم،
بارعان-يوروگان يۋلىمدا
ھيس اۋىرلىҡ تويمانىم.
نيسەك اندا يكانەن،
Ҡوش تۋنىندا يوروگانەن،
Ҡايҙان انى بەلدەڭ ھين،
ءميڭا: «ەҙلا»، تينەڭ ھين؟» —
تيەپ ۋرال ھوراعان.
«دەيەۇ نيسەك بەلمانە،
كيتكانەڭدە كۇرمانە؟» —
تيپ، ھوماي ايھىلىۋعا
اپتىراۋلى ءھۇҙ ҡۋشҡاس،
ايھىلىۋ شۋندا ھيҙگان، تي،
اپاھىنىڭ ياڭىلىش
ۋيلاعانىن بەلگان، تي.
دەيەۇҙارҙان ۇҙەنەڭ
Ҡاسىپ كۇلدا ياتҡانىن،
ۋرال بارىپ شۋل كۇلدان
ۋنى ەҙلاپ تاپҡانىن،
بارىن تەҙەپ ھويلاگان.
اتاھىنىڭ ھارايىنان
ۋنى بەراۇ بەلماگان،
ھوماي بىنى يشەتكاس،
ۋرالدان سەر تارتماعان:
ۇҙە ھوماي يكانەن،
ۋرالدى ياҡشى بەلگانەن
بارىن ءھويلاپ اڭلاتҡان،
ھوماي شۋندا اتاھىن
بۇلماھەنا ساҡىرتҡان.
سامراۋ كيلەپ ينگان ءدا،
ايھىلىۋعا كۇرەشكان،
كۇҙ ءياش تۇگەپ ҡىҙىنان
ءبوتا حالەن ھوراشҡان.
ايھىلىۋ اتاھىنا
حالەن ءھويلاپ تانىتҡان.
سامراۋ تىڭلاپ تورعان دا،
سەرҙە اڭلاپ بەلگان ءدا،
ۋرتاعا ھالىپ ءۇҙ ۋيىن
Ҡالدىرمايىنسا ءتويون:
«ايھىلىۋҙىڭ ҡايتҡانىن،
دەيەۇҙارҙان ҡاسҡانىن،
بەراۇگا ءلا ايتماگەҙ،
حاҙەرگا سەر توتوعوҙ.
دەيەۇ بەلھا، ياۋ اسىر،
ھيس ۋيلاماҫ، يل باسىر;
ايھىلىۋ ҙا يونسوعان،
كۇپ ҡايعىنان بورسولعان،
اساھەن ءدا ھاعىنعان.
ايعا بارھىن ҡۋناҡҡا،
بايمان تاپھىن اۋلاҡتا،
ساҡىرىربىҙ كاراكتا»، —
تيەپ ھۇҙەن ايتكان، تي،
اتاھىنىڭ ھۇҙەنا
Ҡىҙҙارى لا كۇنگان، تي.
ھارايҙا يال يتكاس ءتا،
بەر ءنيسا كون ۇتكاس ءتا،
اتاھى مەنان اپاھى
اساھەنان بيرەلگان
ايھىلىۋҙىڭ بۇلاگە —
ھارى اتىن ساҡىرتҡان،
ايھىلىۋҙى بەر ءتوندا
بىلار ايعا وҙاتҡان.
بەر ءنيسا كون ۋرال دا
باҫلە ҡۋناҡ بۋلعان دا،
بەرҙان-بەر كون تاڭ مەنان
يوҡوھونان تورعان دا،
ھومايҙى ساҡىرىپ العان، تي،
ايتەرەن ءايتا ھالعان، تي:
«مين الە بيك ءياش ساҡتا،
اتام ھينە اتҡاندا،
بارىبىҙ ҙا ھۋنار تيپ،
ھينە ھىرىپ العاندا،
مۋيىنىڭا ىرماۋ ھالعاندا،
يانەڭ الҡىمعا كيلگاندا،
ىسىنلاپ تا بەلەپمە،
ءيان اسىۋҙان ҡۋرҡىپمى،
ھين تەلەڭا كيلگاينەڭ،
Ҡوتولورعا ۇلەمدان
ءيانشيشما بار تيگاينەڭ،
ءھينان شۋنى يشەتكاس،
ۇلەمدە تاپھاҡ، توتورعا،
ءيلدان باشىن يۋيىرعا،
ءشيشمانان ھىۋ الىرعا،
ماڭگە ياشاھەن دونيا، تيپ،
يلگا ھىۋىن بيرەرگا
تيگان ۋيعا كيلگاينەك،
يكاۇ يۋلعا سىҡҡاينىҡ.
كۇپ ەر كيتەپ، سەر بەلگاس،
يۋلدى يكاۇ بۇلگاينەك،
يۋل بۋيىندا ني بارىن
ھوراشىپ تا بەلگاينەك.
اعام كيتتە ھۋل ياҡҡا،
مين تايپىلىپ ۋڭ ياҡҡا،
ايىرىلىپ كيتكاينەك.
كۇپ يىل ءيورونوم، يل كۇرҙەم،
ايتكان ھۇҙەڭ ونوتماي،
ھەҙҙەڭ يلگا بورولدوم، —
يلەڭ اشا ۋҙمانىم،
بارمايىم، تيپ تورمانىم،
ھارايىعىҙ الدىنا
ارىҫلانىمدى بايلانەم،
ھارايىڭا ينگاندا،
ۋيىم ءھويلاپ ۇتكاندا،
ارالا ءھۇҙ كيتكاندا،
ءۇҙ باۋىرىڭ ەҙلارگا
ءميڭا يوموش ҡۋشҡاندا،
ھين بەر بۇلاك ايتكاينەڭ.
مين ەҙلاگان ۇلەمدان
ھين ايتكاينەڭ تەلەڭدان:
«Ҡوتولورعا يۋل تابىپ
مين بيرەرمەن»، — تيگاينەڭ،
اҙاҡ ھۇҙەڭ ءايت، ھىلىۋ،
ني ايتەرھەن، — كوتايەم،
مين يشەتەپ كيتايەم»، —
تيگان ھۇҙەن يشەتكاس،
اتاھىنا بارعان، تي،
ياشەرمايسە بەر نيҙە،
تەҙەپ ايتەپ ھالعان، تي.
«ءھويھاڭ، ҡىҙىم، بارىرھىڭ،
اҡبۋҙاتىڭ بيرەرھەڭ;
ياҡتى دونيا ءيوҙوندا
ءراحات تورورھوڭ، بالام،
ۋرالداي ۋҡ باتىرعا
ءاسا بۋلىرھىڭ، بالام.
ۋرال باتىر حاҡىنا
شۇلگاندە ءلا سىعار ھين،
ءبوتا يلدە ساҡىر ھين،
باتىر يرҙە تۋيلا ھين،
ھيس بەراۇ ءҙا ҡالماھىن —
بارىن يىيىپ ھىيلا ھين»، —
تيگان ھۇҙەن تىڭلاعان.
اتاھى ۋيىن اڭلاعان،
شۇلگاندە ءلا سىعارعان،
ءبوتا يلدە يىيناعان،
الҡىندىرىپ ھىيلاعان.
شۇلگان، ۋرال — يكاۇھە،
بەرەن-بەرە تابىشҡاس،
كوتماگاندا وسراشҡاس،
يكە تۋعان شاتلىعىن،
يۋلدا كۇرگان بارىھىن
ۋرال تەҙەپ ھويلاگان.
شۇلگان تىڭلاپ ۋلتىرعان،
بارىن ۋيلاپ ۋҙҙىرعان:
«ۋرال بىلاي دان الھا،
اتاما دانلى ҡايتھا،
باتىر بۋلىپ ماҡتالىر،
بار ەشتا ءلا وҫ بۋلىر،
مينەڭ ءھۇҙҙار اҫ ҡالىر»،—
تيپ، ەسەنان كونلاشكان.
شۋعا كۇرا ۋرالعا
بار سەرەن سيسماگان.
ءازراҡالا بۋلعانىن،
بىندا ءنيڭا كيلگانەن—
بەرەھەن ءدا ايتماگان.
ۋل ۋرالدى ۇلتەرەپ،
ۇҙە دانلى ير بۋلىپ،
ھومايҙى لا ۇҙە الىپ،
اҡبۋҙاتҡا اتلانىپ،
بۋلات ҡىلىس ҡۋللانىپ،
دان الىۋҙى ۋيلاعان.
شۇلگان اسىۋلى بۋلعانىن،
ءھار ساҡ ھالҡىن يوروگانەن،
ۋنىڭ شومو بارلىعىن
ۋرال ҙۋرعا ҡۋيماعان:
«تيك يابىۋلى ياتҡانعا،
ۋڭايھىҙعا ҡالعانعا»، —
تيەپ كەنا ۋيلاعان.
بەر ساҡ ۋرال شۇلگاندەڭ
Ҡومھارىلىپ، ҡاش ءتويوپ،
ۋلتىرعانىن كۇرگان ءدا:
«باتىر يرگا ارىҫ تا،
[دونيالاعى ҡىرىҫ تا،]
يكاۇ بەرگا مەنگاشەپ،
بەر-بەرەنە كۇҙلاشەپ،
كۇلاگالاي ءيورورҙار،
باҫمالاتىپ كيلەرҙار،
الماشلاپ تاپ بۋلىرҙار.
باتىر بۋلعان ير-ەگەت
ەڭماҫ ءناما بۋلىرمى؟
باتىرمىن تيگان ير-ەگەت
ياۋىزعا يۋل ҡۋيىرمى؟
ۋتҡا ҡارشى ھىۋ بۋلىر ۋل،
ياۋعا ҡارشى تاۋ بۋلىر;
ۇҙەنا تۇگەل، بارىنا
اۋىرلىҡتا يۋل بۋلىر;
باتىرҙان يل تارىҡماҫ،
باتىر ھيس بەر زارىҡماҫ،
ياҡشىلىҡتان يالىҡماҫ،
ياۋҙان دا ھيس تالىҡماҫ.
كۇككا مەنەر باҫҡىسھىҙ،
ەرҙە اҫىر اسҡىسھىҙ،
ياҡشىنان ەسكانە — ھىۋ بۋلىر،
ياماندان ەسكانە — ىۋ بۋلىر»،—
تيگان ۋرال شۇلگانگا،
ھوماي، ھامان ىشانماي،
ىسىن سەرگا ءتوشونماي،
اعاي-ەنە يكاۇҙەڭ
Ҡىلانىشىن كۇҙاتكان.
الماش-ءتيلماش ۋلار ءمان
ھوماي ءھار ساҡ ھويلاشكان.
بار يولاھىن ۋلارҙىڭ
ھوماي ءتوپسوپ ھوراشҡان.
ۋرالدى ھوماي كۇرگاس ءتا،
باتىرلىعىن بەلگاس ءتا،
ياҡشىلىعىن ھيҙگاس ءتا،
ۋعا كۇڭەل بايلاگان،
ۋل ۋرالدى ھايلاعان.
شۇلگان ҡومھوۋ يوروگانگا،
ھامان شيگە بۋلعانعا،
يكە تۋعان ھويلاشەپ،
يكاۇ-ارا سەرلاشەپ
ۋلتىرعاندا، شۇلگاندەڭ
ھىتىҡ ءيوҙون كۇرگانگا،
ھوماي ۋنان شيكلانگان.
ۋرال ياتھا يوҡلارعا،
بيش كون توتوش يوҡلاعاس،
شۇلگاندان ҡىҙ شيكلانگاس،
Ҡىҙҙار ҡۋيعان ھاҡلارعا.
شۇلگان ياتҡان بەر ياҡتا،
ايىرىملانعان تورلاҡتا.
شۇلگان ۋيى سىҡماعان:
ھوماي ھيس يۋل ҡۋيماعان.
شۇلگان: «ھين كۇپ ەرҙا بۋلعانھىڭ،
بيك كۇپ ءناما كۇرگانھەڭ.
باتىر بۋلىپ، دان الىپ،
يندە بىندا كيلگانھەڭ،
سامراۋҙىڭ يلەنا
كيلەپ اياҡ باҫҡانھىڭ.
يندە ءنيما ۋيلايھىڭ؟
بەҙҙەڭ تەلاك وشوندا
يكانەن اسىҡ بەلمايھەڭ.
سامراۋعا ياۋ اسايىҡ،
اҡبۋҙاتىن الايىҡ،
بەرەبەҙ تاياҡ توتايىҡ،
بەرەبەҙ اҡبۋҙ مەنايەك،
ءبوتا ءيلدا باش بۋلىپ،
بارىھىنى مات ҡۋرىپ،
كوسلو باتشا بۋلايىҡ.
ھين تاياعىڭ بير ءميڭا، —
وشو يلدە ҡىرايىم،
سامراۋ ҡوشتوڭ ҡىҙىنى
ۇҙەما تارتىپ الايىم،
اҡبۋҙاتىن مەنايەم;
مين بيت — تۋعان اعايىڭ،
مين ءدا دانلى بۋلايىم!»
ۋرال: «بىلار ھيس ءتا كەشەگا
بەر ياۋىزلىҡ يتماگان،
ۇلتەرەپ، ҡان ҡويماعان،
كەشەگا دوشمان بۋلماعان.
بەҙ يكاۇلاپ بارايىҡ،
دەيەۇ يلەن الايىҡ،
ۋندا توتҡون بۋلعاندىڭ
بارىنا يۋل اسايىҡ.
Ҡىҙ الىرعا ۋيلاھاڭ،
اҡبۋҙاتىن ھايلاھاڭ،
Ҡىҙى ءھويھا، ҡىҙىن ال،
بۇلاك ءيتھا، بۋҙىن ال.
Ҡىҙ الام، تيپ ياۋ اسىپ،
ۇلەمگا بەҙ يۋل ҡۋيىپ،
بەر ءҙا يۋҡҡا ҡان ҡويوپ،
ياۋىز يسەم تاҡمايىҡ،
Ҡان ҡويوۋسى دانى الىپ،
يلگا يامان ҡايتمايىҡ.
ازراҡانە ەڭايەك،
ءشيشمانان ھىۋ الايىҡ،
ۇلگانگا ءيان بيرايەك،
كەشەلارҙە دونيالا
ۇلماҫ ءياندار ҡىلايىҡ»، —
تيگاس، شۇلگان ۋيلانعان،
ءتورلو يۋلدار ھايلاعان. |
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
6-سى بۇلەك
بەرҙان-بەر كون اۋلاҡتا،
ھوماي بۋلعان تورلاҡتا،
شۇلگان بارعان يانىنا،
Ҡۋلىن ھالعان ياۋرىنىنا.
شۋندا ھۇҙەن اسҡان، تي،
ءھويوۇ ۋيىن ايتكان، تي:
«دونيالاعى دونيالا
Ҡايتتى»، — تينەڭ ھين ۇҙەڭ;
ارابىҙҙا يامان ۋي،
Ҡانعا باتىر يامان تۋي
ارابىҙҙا بۋلماҫ ۋل، —
تيپ ۋيلايىم مين ۇҙەم،
ءھيڭا ءايتام بىل ھۇҙەم.
دۋҫلىҡҡا كۇنەل بەرەككان،
ايىرىلماҫتاي ەرەككان،
بەҙ ءҙا ءيلدا ҙۋر باتىر،
يوراگەبەҙ سىنىҡҡان،
ھين تىڭلاھاڭ، ايتايەم،
بەر سەرەم بار، ھويلايەم،
تەل وҫءتونا تەل ҡۋيماي،
ياۋابىڭدى كوتايەم.
يندە ھۇҙەم الماھاڭ،
اسىҡ ياۋاپ ءبيرماھاڭ،
ءۇҙ ياراعىم كۇرايەم،
ءۇҙ يۋلىمدا بۋلايىم،
ھارايىڭا كيلگاس ءتا،
كۇҙ الدىمدا كۇرگاس ءتا،
كۇڭەلەمدە اربانىڭ،
كۇҙەڭ ءميڭا ھالمانىڭ.
مينە ءاللا تانىپمى،
ۋجارىمدى يҫكا الىپ،
شۋعا ءمينان ҡۋرҡىپمى،
ءاللا مينە ھىناپمى، —
Ҡاراڭعىعا بيكلانەڭ،
ھويلاشكان ھۋڭ، ءھويوپمو،
ءاللا ۋرال كيلەپمە،
Ҡاراڭعىنان سىعارҙىڭ،
ھارايىڭا ساҡىرҙىڭ.
اسىҡ ءيوҙوڭ كۇرگاس ءتا،
بارىن حاҙەر ونوتتوم;
ءھينداي ھىلىۋ بۋلماҫ، تيپ،
ەҙلاپ ھيس كەم تاپماҫ، تيپ;
ءميڭا ҡۋلىن بيرەرمە،
ۇҙە ءھويوپ كيلەرمە، —
تيپ، كۇڭەلەم ەلكەتتەم;
تەلاھاڭ، بەرگا بۋلايىم،
ءھويھاڭ، ھينە الايىم،
Ҡارىۋلاشھاڭ، تاعى لا
ءۇҙ ۋيىمدى ҡىلايىم»،
ھوماي: «ەگەت، ھۇҙەڭ تىڭلانىم،
ەس سەرەڭدە اڭلانىم،
شۋلايҙىر تيپ ۋيلانىم;
مين بەر باتشا ҡىҙىمىن،
Ҡىҙҙارىنىڭ ҙۋرىمىن.
ەگەت، ۋيىڭ ۋي بۋلھىن،
بەر ҙۋر مايҙان ҡورايىم،
باتىرلىعىڭ ھىنايىم،
شۋندا دانىڭ كۇرايەم.
بۋҙ اتىم بار يىراҡتا،
ءاسام بيرگان بۇلاككا،
مايҙانىما شۋل كيلەر،
باتىر بۋلھاڭ، ۋل بەلەر.
مايҙانىمدا بۋҙ اتتى
Ҡۋلىڭا الىپ مەنالھاڭ،
ەيارەنەڭ ҡاشىنان
بۋلات ҡىلىسىن الالھاڭ،
شۋنداي باتىر بۋلالھاڭ—
بۋҙىم بۇلاك ҡىلايىم;
اتاما ايتەپ تۋي ياھاپ،
ۇҙەڭا ءيار بۋلايىم»،—
تيپ ياۋابىن بيرگان، تي،
شۇلگان بىعا كۇنگان، تي.
ھوماي مايҙان يىيعان، تي،
اҡبۋҙىن ساҡىرعان، تي.
كۇك كۇكراپ، شاۋ كيلەپ،
ەرҙا داۋىل ҡۋپتارىپ،
تاۋ-تاش، ҡايا اҡتارىپ،
ءبوتا يانگا شوم ھالىپ،
يوندوҙ ھىماҡ اتىلىپ،
اҡبۋҙ تولپار اتلىعىپ،
كۇكتان كيلەپ توشكان، تي،
ھوماي ھىلىۋ الدىنا
كيلەپ، باشىن ەيگان، تي.
اҡبۋҙ شۋندا تۋҡتاعان،
ءبوتا مايҙان ھوҡلانعان:
ھىرتىنا ەيار ھالىنعان، تي،
ەيارەنەڭ باشىنا
الماس ҡىلىس تاعىلعان;
يۇگانەنەڭ ҡاشى التىن،
يۇگانەنەڭ باشى التىن;
Ҡولاعىن بەҙҙاي ҡاҙاعان،
يالىن ҡىҙҙاي تاراعان;
باشكۇناكتاي تاناۋلى،
ھارىمھاҡتاي اҫاۋلى;
Ҡارسىعا ءتۇش، تار ءبويور،
ەڭەل، تەكا توياҡلى;
Ҡۋيان كۇҙلە، باҡىر كۇҙ،
Ҡىҫىر يىلان تاماҡلى;
ۋرايى ҡۋش، ياڭاعى اس،
مۋيىندارى بەر ҡولاس،
Ҡىيعىر بوركوت ҡاباҡلى;
تەكا باҫىپ، باش تاشلاپ،
يىلعىر اتلاپ بىشҡىرىر;
Ҡولاҡتارىن ҡايسىلاپ،
الان-يولان ҡارانىر;
العىر بۇرە كۇҙەنداي،
كۇҙ باباگەن سىلاتىر،
اۋىҙلىҡ ءسايناپ، يارھىۋҙان
اۋىҙҙارىن كۇپسەتەر;
ەلگا، ҡوشتاي ەلپەنەپ،
ارتىندا ساڭ ۋيناتىر;
وسراعان بەر كەشەنە
حايران يتەر، ۋيلاتىر، —
بىنا وشونداي اҡبۋҙ ۋل،
كۇҙ كۇرماگان يات بۋҙ ۋل.
ءھويوپ العاس اҡبۋҙىن،
ھوماي ايتكان حاҡ ھۇҙەن:
«كۇكتا تورҙوڭ يوندوҙҙاي،
باتىر كوتوپ، زارىعىپ.
كەشە ҡانى بۋلماعان
باتىرҙارҙى ىرعىتىپ;
مين ھايلاعان باتىرҙىڭ
بەرەھەن ھانعا المانىڭ،
ۇҙەڭھايلاپ باتىرىڭ،
ءميڭا تابىپ بيرمانەڭ.
بىنا كيلدە باتىرҙار،
ھينە كوتوپ ياتىرҙار.
باتىرلىعىن ھايلاپمى،
ماتۋرلىعىن ھايلاپمى،
بەرەھەن ۇҙەڭ الاھىڭ،
ۇҙەڭا يۋلداش ҡىلاھىڭ، —
ءھيڭا ءيپتاش ير بۋلىر،
ءمينا ھويگان ءيار بۋلىر».
«ماتۋر ءميڭا دان بۋلماҫ،
وҫءتومدا ءيورور ءيان بۋلماҫ.
شاۋلاپ بولوت ҡالҡҡاندا،
Ҡويون-داۋىل سىҡҡاندا،
كۇكتا ҡوش تا وسا الىر،
Ҡامعاҡ وسھا، يار تابىپ،
ۋҙا ەلدان باҫا الىر.
مين ساپҡاندا — ەل ҡۋبىر،
تاش تا ياتىپ تۇҙالماҫ،
ھىۋ تۋلҡىنىر-ҡايناشىر،
ھىۋҙا بالىҡ يوҙالماҫ.
Ҡاف تاۋىنا ءتيپھام مين،
ون-تالҡانداي ىۋالىر،
ءتيرا-ياҡتا ءيان بۋلھا،
بەرەھە ҡالماي ҡىيرالىر.
ەيارەمدەڭ ҡاشىندا
بۋلات-الماس ҡىلىسىم —
كۇپ يىل ۋنى ھۋعارعان
ءۇҙ يانىندا ҡوياشىم —
ءبوتا دونيا يرەرلەك
ۋتҡا ھالھاڭ،— يرەماҫ.
دونيالاعى بەر نيگا
ءيوҙو تەيەپ تۋپارماҫ،
ەتمەش باتمان اۋىرلىҡ
كۇتارەپ كۇككا سويماگان،
ءوس بارماعى وسوندا
ءتوشورمايسا توتماعان
كەشە — باتىر ير بۋلماҫ،
Ҡىلىس ھەلتاپ سابالماس.
شۋنداي باتىر بۋلماھا،
ءميڭا يۋلداش بۋلالماҫ.
مين ساپҡاندا، ۋل باتىر
ءميندا ۋلتىرىپ تۇҙالماҫ.
باتىر بۋلام تيگان ير،
مينە الام تيگان ير،
كوسون شۋلاي ھىناھىن،
ۋنان مينە مەنەرگا
باҙنات يتەپ ҡاراھىن»، —
اҡبۋҙ شۋلاي تيگان ھۋڭ،
بارى ەشتە بەلگان ھۋڭ،
تاۋ بيتەنا بارعاندار،
ەتمەش باتمان اۋىرلىҡ
بەر ҙۋر تاشتى تاپҡاندار،
Ҡۋپتارىرعا بۋلعاندار.
اي تارتҡاندار، تي، بىلار،
يىل تارتҡاندار، تي، بىلار، —
تاش ۋرىندان ҡۋپماعان،
كوس-حالدارە ەتماگان،
ھوماي شۇلگانگا ҡاراپ:
«الىپ تاشلا!» — تيگان، تي;
شۇلگان بارىپ ۋҡتالعان،
ءتيرا-ياҡلاپ ھارمانگان،
Ҡۋتارىرعا سەرانگان،
كوسورگانەپ ماتاشҡان،
كوسون ھالىپ ايҡاشҡان.
باҫҡان ەرҙا تۋبىҡتان
شۇلگان ەرگا باتҡان، تي.
اي ايҡاشҡان، تي، شۇلگان،
يىل ايҡاشҡان، تي، شۇلگان، —
تاشى ھيس ҡۋҙعالماعان،
شۇلگان، ءساساپ، اليىعان،
كۇتارالماي، تاشلاعان،
ھوماي ۋرالعا ҡاراپ:
«كۇتارەپ ҡارا!» — تيگان، تي.
ۋرال تاشҡا بارعان، تي،
اعاھى حۋرعا ҡالعانعا
ۋرال اسىۋلانعان، تي،
يوҙوروҡلاپ ھۋҡҡان، تي، —
تاش تاگاراپ كيتكان، تي.
شۋنان العان ҡۋلىنا،
تاشتى اتҡان ھاۋاعا، —
تاش كيتكان، تي، اتىلىپ،
كۇرەر كۇҙҙان يۋعالىپ;
بارىھى كۇككا باҡҡان، تي،
تاش ءتوشورون كوتكان، تي.
ءيرتا ينە، ءتوش بۋلعان،
ءتوش ءتا اۋىپ، كيس بۋلعان، —
كۇكتا تاۋىش شاۋلاعان،
تاش كيلگاندە كۇرگانگا،
ءتوشھا، ۆايران بۋلعانعا،
ءبوتا ҡوش-ҡورت يلاعان.
«زينھار، ەرگا توشماھەن، تيپ،
يلدە حاراپ يتماھەن»، — تيپ،
بارىھى لا ۋرالدان
يالبارىشىپ ھوراعان،
ھىڭار ҡۋلىن ھۋҙعان، تي، —
ۋرال تاشتى توتҡان، تي;
«Ҡايھى ياҡتا ءازراҡا؟» —
تيپ ھوراشىپ العان، تي;
ازراҡانەڭ يلەنا
ۋرال تاشتى اتҡان، تي.
بوتاھە ءلا ҡاراشҡان،
اپتىراشىپ ۋيلاشҡان،
Ҡايҙا بارىپ ءتوشور، تيپ،
ءۇҙ-اراھى ھويلاشكان.
بۋҙ ات كيلەپ، شۋنان ھۋڭ،
ۋرالعا باش ەيگان، تي،
مين ھينەكە، باتىر، تيپ،
ۋعا بۋيىن بيرگان، تي.
سامراۋ باتشا شۋل ساҡتا
ۇҙە كيلەپ سىҡҡان، تي،
ۋرالعا ҡۋل بيرگان، تي،
«كەياۇەم بۋل»، — تيگان، تي.
ءبوتا يلدە يىيعاندار،
بىلار ҙۋر تۋي ҡورعاندار،
«يل باتىرى بۋل ھين»، — تيپ،
ۋرالعا دان بيرگاندار.
شۇلگان بىنى كۇرگان ھۋڭ،
ۋرال ҙۋر دان العان ھۋڭ،
شۇلگان بىعا تۇҙماگان،
ەسەنان بيك ھىҙلانعان.
ۋرال ۋنى ҡىҙعانعان.
ايھىلىۋҙى ديملارگا،
شۇلگانگا ۋنى بيرەرگا
ھوماي، ۋرال ۋيلاشҡان،
سامراۋعا اڭلاتىپ،
ءوساۇ-ارا ھويلاشكان.
ايھىلىۋҙى ҡايتارتىپ،
تاعى يلدە ساҡىرتىپ،
ايھىلىۋҙى بيرەرگا،
شۇلگانگا تۋي ياھارعا
سامراۋ ҙا كۇنگان، تي;
«باشҡارايىҡ بىل تۋيҙى،
امان بۋلىر»،— تيگان، تي.
ھوماي تۋيى بارعاندا،
ۋيىن-كولكو بۋلعاندا،
ەر تەتراپ كيتكان، تي،
بارى اپتىراپ كيتكان، تي.
ءتورلو ۋيعا سۋمعاندار،
«بىل ني بۋلىر؟» — تيگاندار.
Ҡاراھالار: كۇك ءيوҙون
Ҡىپ-ҡىҙىل ۋت العان، تي;
بارىھى دا كۇككا ҡاراپ،
اپتىراۋعا ҡالعان، تي.
ھيس كەم بىنى اڭلاماي،
ني تيپ ايتەرگا بەلماي،
شۋلاي اليىپ تورعاندا،
«دەيەۇ ميكان بىل؟» — تيەپ،
بارىھى شومعا ҡالعاندا،
كۇكتان سىر-سىۋ، يلاۋلاپ،
نيҙەر ءتوشوپ كيلا، تي،
بارى ҡاراپ تورا، تي.
Ҡارا كويگان يالҡىندى،
كۇكتاگە ۋت — تۋلҡىندى
توتوپ العان، تي، ۋرال.
Ҡاراعاندار، تي، بىلار:
ايھىلىۋ ҡىҙ بۋلعان، تي،
Ҡايتىپ كيلگان ساعىندا
يالҡىن سىرماپ العان، تي،
ۋت ەسەندا ҡالعان، تي.
«ھاۋاعا تاش اتҡانىن
Ҡاراپ تورҙوم كۇكتا مين،
تاشتى بۋيعا اتҡانىن
ءيانا كۇرҙەم كۇپتان مين.
ۋل تاش دينگەҙ اشاعا،
سورعاپ كيتتە يىراҡҡا،
ازراҡانەڭ يلەنا
بارىپ ءتوشتو بەر ساҡتا.
ەرҙە يارҙى ۋرتاعا،
يالҡىن سىҡتى ھاۋاعا;
يالҡىن مينە يالمانى،
ھيس تاҡاتەم ҡالمانى، —
ھۋشىم كيتەپ يىعىلدىم.
ساҡ-ساҡ يىيىپ ھۋشىمدى،
بىلاي تابا بورولدوم»، —
تيگاندان ھۋڭ ايھىلىۋ
بارىھى بىعا تاڭ ҡالعان;
«ازراҡاگا شاۋ ھالدى» —
تيپ، سامراۋ بيك شاتلانعان.
شۇلگان بىنى بەلگان، تي،
سەرەنە توشونگان، تي:
ازراҡانەڭ شۇلگانگا
«Ҡىҙىم ۋل» تيپ كالاشكا
بيرگان ҡىҙى ايھىلىۋ
يكانەن ھيҙەنگان، تي.
دەيەۇ ҡىҙىم تيگانە،
ءۇҙ ҡىҙىم، تيپ بيرگانە
بارىھى لا بۋش يكان، —
تيەپ شۇلگان ۋيلاعان.
«دەيەۇ مينە ياپتى، تيپ،
مين ءدا ۋنان ҡاستىم»، — تيپ،
شۇلگان بارىن الداعان،
ايھىلىۋ بىعا ىشانعان،
ھوماي كۇرگاس شۇلگاندە،
يىلان مەنان كيلگاندە،
ۇҙەن يىلان: «الام»، — تيپ،
ءھار ساҡ ھوراپ يوروگاندە
ھوماي بەلگاس، ھيҫكانگان،
ھوماي بىنان شيكلانگان.
«يكە باتىر كەياۇەم
يل وҫءتوندا تەراۇەم
بۋلىر»،— تيەپ سامراۋ
ءۇҙ ەسەنان شاتلانعان. |
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
7-سە بۇلەك
ھارايعا ھوماي ҡايتҡاس،
ءزارҡۋم يانىنا توشكاس،
شۇلگان بىنان شوملانعان;
ءزارҡۋم سەرҙە اسىر، تيپ،
ءميڭا ءبالا تاعىر، تيپ;
نيسەك بۋلھا، يۋل تابىپ،
ۋرال تاياعىن الىپ،
بارىھىن ھىۋҙان باҫتىرىپ،
Ҡىران-ياران يتەرگا;
اҡبۋҙاتҡا مەنەرگا،
ھومايҙى لا الىرعا،
ازراҡاگا كيتەرگا،—
تيەپ شۇلگان ۋيلاعان.
شۋل ۋرىندا ۋرالعا
بىلاي تيپ ۋل ھويلاگان:
«مين ءدا بەر دان تابايىم،
ازراҡاگا بارايىم،
يلەن باҫىپ الايىم»،—
تيپ، تاياعىن ھوراعان.
«يكاۇ بەرگا بارايىҡ،
بەرگا ءيوروپ ҡارايىҡ»،—
تيگان ۋرال شۇلگانگا.
شۇلگان بىعا كۇنماگان،
ۋرال تاياҡتى بيرگان،
ھوماي يامدان سىҡҡانسى،
ءزارҡۋم مەنان ھويلاشەپ،
ءبوتا سەرҙە بەلگانسە،
شۇلگان تاياҡ العاس تا،
ھومايҙى لا كوتمايسە،
ايھىلىۋҙى كۇرمايسە،
سامراۋعا ايتمايسە،
بەر ياҡ ҡىرعا سىҡҡان دا،
تاياҡتى بەر ھۋҡҡان دا،
بارىھىن ھىۋҙان باҫتىرعان،
ھالاكاتكا ҡالدىرعان.
ءزارҡۋم بىنى كۇرگاس ءتا،
Ҙۋر بەر بالىҡ بۋلعان دا،
يانىنا بارعان ھومايҙى
شۋل ۋرىندا ҡارپىعان.
ءزارҡۋم ҡىҙҙى ҡارپىعاس،
كۇكتا ҡوياش توتولعان،
بىنى اҡبۋҙ بەلدەرگان،
اҡبۋҙ دارياعا سۋمعان،
داريا گورلاپ ҡايناعان،
ھومايҙىڭ دا يۋҡلىعىن
بارىھى لا انلاعان.
اҡبۋҙ داريانى بىۋعاس،
زارҡۋمعا يۋل بۋلماعاس،
ھومايҙى ۋل ەبارگان،
ءزارҡۋم ۇҙە توتولماي،
Ҡاسا ھالىپ ولگورگان،
ھوماي كيرە ҡايتҡان ھۋڭ،
ءبوتا سەرҙە ايتكان ھۋڭ،
ۋرال ەشتە اڭلاعان،
دوشمان بۋلدى اعام، تيپ،
ءۇҙ ەسەنان ۋيلاعان.
بورككان ھىۋى ҡوروعاس،
ءزارҡۋم بارىپ ҡۋشىلعاس،
اҡبۋҙاتҡا ҡارشى
تاياҡ كوسو ەتماگاس،
ءزارҡۋم، شۇلگان كيتكان، تي،
ازراҡاگا ەتكان، تي،
ءبوتا سەرҙە ايتكان، تي.
ءازراҡا بيك ҡايعىرعان،
دەيەۇҙارەن يىيҙىرعان،
ھارايعا ھاҡ ҡۋيҙىرعان.
ءҠاھҡاھا مەنان شۇلگاندە،
ءزارҡۋم، دۋرت-بيش دەيەۇҙە
عاسكارەنا باش ҡىلعان.
كۇكتا ҡوشتار وسماҫلىҡ،
ەرҙا كەشە يوروماҫلەك،
ەرҙە ھىۋ مەنان ҡاپلارعا،
كۇكتە ۋت مەنان يالمارعا
بار دەيەۇگا بويورعان.
بەرҙان-بەر كون بار ەرҙا
كۇك-كۇمگاك ھىۋ ەركەلگان،
كۇك ءيوҙوندا ҡىپ-ҡىҙىل
يالҡىنلى ۋت بوركولگان.
كۇكتا ҡوش-ҡورت وسالماي،
ەرҙا بەر ءيان تورالماي،
اپتىراعان، الياعان;
Ҡوشو-ҡورتو، يانلەگە
يىلان باتشا ەرەندا
بارى بەرگا يىيىلعان،
ۋرالعا كيلەپ يالبارعان.
ۋرال ҡاۋشاپ ҡالماعان،
ەرҙە باҫҡان ھىۋҙان دا،
كۇك ҡاپلاعان ۋتتان دا
بەر ءҙا ҡۋرҡىپ تورماعان، —
مەنەپ العان بۋҙ اتىن،
Ҡۋلىنا توتҡان بۋلاتىن،
دەيەۇ باتشاعا ҡارشى
Ҡانلى ھۋعىش، ياۋ اسҡان.
اي ھۋعىشҡان، تي، ۋرال،
يىل ھۋعىشҡان، تي، ۋرال،
ۋتҡا ەتەرگا بيرماگان،—
Ҡايىҡ ياھاپ، بار كەشە
ھىۋعا باتىپ ۇلماگان.
ۋرال اياۋھىҙ ھۋعىشىپ،
دەيەۇҙارҙە ҡىرعان، تي;
شۋل ساҡلى ۋلار ۇلگان، تي، —
كيڭ دينگەҙҙەڭ وҫءتوندا
تاۋ بارلىҡҡا كيلگان، تي.
اҡبۋҙ ھىۋҙى يىرعان، تي،
يۋلى ҡالҡىپ ҡالعان، تي;
ۋرال يارعان يۋلدارҙان
حالىҡ ەيارەپ بارعان، تي.
كون ھۋعىشҡان، تي، ۋرال،
ءتون ھۋعىشҡان، تي، ۋرال.
Ҡاتى ياۋى بارعاندا،
دەيەۇҙارҙە ҡىرعاندا،
ازراҡاگا تاپ بۋلىپ،
يكاۇھە ҡارشى توروپ،
Ҡىلىسҡا ҡىلىس كيلەپ،
ھۋعىشҡاندار، تي، بىلار،
الىشҡاندار، تي، بىلار.
ءازراҡا سابىپ ҡاراعان،
ۋت تا بوركوپ ҡاراعان;
ۋرالدى ۋل ساپҡاندا،
كۇك كۇكراپ تورعان، تي;
ۋرالعا ۋت بورككاندا،
ھىۋҙار ҡايناپ تورعان، تي،
ەرҙار تەتراپ تورعان، تي.
ۋرال ҡاۋشاپ ҡالماعان،
ھۋشىنان دا تايماعان، —
بۋلات ҡىلىسىن العان دا،
ازراҡانە ءوҙا ساپҡان دا،
تۋراҡلاعان، ونتاعان،
Ҡىلىسى ديڭگەҙگا سۋمعان،
ەر ھەلكەنگانداي بۋلعان:
ءازراҡا يانھەҙ يىعىلعان،
يمانەس ҙۋر كاۇҙاھە
ھىۋҙى ۋرتالاي بۇلگان;
حالىҡҡا مەنەپ يورورگا،
ءيايراپ ءحال يىيىرعا
Ҙۋر بەر يامان تاۋ بۋلعان.
ۋرال العا ساپҡان، تي،
اتى ديڭگەҙ يارعان، تي;
اҡبۋҙ بارعان ۋرىندا،
ھىۋ الماҫلىҡ يۋل بۋلىپ،
Ҙۋر تاۋ ҡالҡا بارعان، تي;
ھىۋ ەسەنان بار حالىҡ
شۋندا سىعا بارعان، تي.
ۋرال كۇپ يىل ھۋعىشҡان،
كۇپ دەيەۇҙارҙە ҡىرعان،
كۇپ تاۋ بارلىҡҡا كيلگان;
ۋرال ياۋعا سىҡҡاندا
ياڭى تىۋعان بالالار
ات مەنەرҙاي ير بۋلعان.
ۋرال بارعان ەر بۋيلاپ،
ھىҙىلىپ ياتҡان تاۋ بۋيلاپ
ياҡشى تولپار اتلانعان،
ياۋ باتىرҙاي ҡوراللى
ءدۇرت ءياش باتىر كيلگان، تي;
ۋلار ارتىنسا ءدۇرتاۇ
Ҡالىشمايسى ەلگان، تي،
كيلەپ ءسالام بيرگان، تي.
بەرەنسەھە:
«Ҡاتيل باتشا ҡىҙىنان
ءھينان تىۋعان ۋلىڭمىن;
ھيگەҙ ءياشتا ات مەندەم،
يل ارالاپ كۇپ ءيورونوم،
Ҡىۋام ھينەڭ يۋلىڭدى، تي.
بەر ەرҙا بەر ҡان كۇرҙەم —
ۇҙە ەرگا ھەڭمايҙەر،
ۇҙەن ҡوҙعون ەسمايҙەر;
يىرتҡىس، ҡوҙعون يىيىلىپ،
كون ءدا كيلەپ ەҫكايҙەر.
ءاساما ҡايتىپ ھويلانەم،
بار سەرەنە ھورانىم;
ءاسام ءميڭا ايتمانە،
ۋلتىرىپ ۇكھەپ يلانى،
ني ايتەرگا بەلمانەم،
اپتىرانىم-اليانىم،
سەرەنا توشونمانەم.
يل ارالاپ كۇپ ءيورونوم،
كۇپ كەشەلارҙە كۇرҙەم،
ياشەن-ҡارتىن وسراتتىم،
Ҡان تۋرىندا ھوراشتىم.
بەرەھە اسىҡ ايتمانە،
بىلاي تيەپ ھويلانە:
«اتاڭ بەҙگا تاڭرەلاي
يارҙام يتتە، بالاҡاي،
اتاڭ حاҡىن ھاҡلايبىҙ،
ءاساڭ حاتەرەن ҡاҡمايبىҙ،
ھين — اتاڭدان ҡوت يىيعان،
ھين — ءاساڭدان ءھوت يمگان،
ۋلارعا ۋرتاҡ بالا ھين،
بەҙگا دانا بالا ھين.
ءاساڭدان ۇتەپ، بالاعا
ۋرتاҡ سەرەن ايتمابەҙ:
اتاڭ ҡاҙەرە حاҡىنا
ءاساڭا انت يتكانبەҙ.
بار، بالاҡاي، ҡايت، بالا،
ءاساڭدان ھوراپ كۇر، دانا،
ءاساڭ ءايتھا بار سەرەن،
ۇҙەڭ ۋيلاپ بەل، بالا،» —
تيگاس، ҡايتتىم ءويوما،
تاعى باҡتىم ءاساما،
ءاسام ھيس ءتا ايتمانە،
ءمينان سەرەن ياللانە.
مين ۋلتىرىپ يلانىم،—
ۋل ھامان دا ايتمانە،
ۋرىن ھالىپ ياتҡىرҙى،
يوҡلاتىرعا باپلانە.
مين ءدا ھۇҙەن تىڭلانىم،
مين يوҡلاعان بۋلايىم،
ني ءھويلار تيپ ۋيلانىم.
مينە يوҡلاي تيپمەلەر،
ءاللا ونوتوپمولور،—
ءاسام ۇكھەپ يلانى،
باشىن باҫىپ ۋيلاندى،
وشولاي تيپ ھويلاندە:
«ۋرالىم كيتتە — يۋعالدى،
Ҡابات ҡايتىپ كيلمايҙەر;
ۋلى ەتتە — ات مەندە،
ۋنى اتاھى بەلمايҙەر.
اتاھىنداي تىۋعاندىر،
يوراگە ҡۋش بۋلعاندىر.
ياۋىز اتام ҡاندارى
الە ءشيڭماي ياتالىر،
بالا، كۇرەپ ҡايتا لا،
ھوراشىپ ҡاڭعىرتالىر.
يندە نيسەك يتايەم،
ءايتماي نيسەك تۇҙايەم؟
ءايتھام، سەرҙە بەلەر ۋل،
اتاھىنى ەҙلار ۋل،
باشىن سيتكا اҙҙىرىر،
مينە ياڭعىҙ ҡالدىرىر»،—
تيپ، اسايەم زارلانعاس،
مين ءدا تورҙوم، تاڭ اتҡاس.
Ҡان يانىنا بارҙىم مين،
Ҡاندى ۋراپ ءيورونوم مين:
«ءاي، ھەҙ ҡاندار — ҡان يكان،
اتام ҡويعان ҡان يكان;
اتام ۋرال تيگانگا،
ياۋ اسҡاندار ھەҙ يكان،
باتىر ҡۋلى تەيگانگا
ھىۋىنمايمى ҡانىعىҙ،
شۋعا تىنمايمى يانەگەҙ؟
Ҡانىعىҙ بىسراҡ بۋلعانعا،
Ҡوҙعون دا ەسماي، ەر يوتماي،
كۇپسەپ ياتا ҡانىعىҙ،
يونسوپ ياتا يانەگەҙ»، —
تيگان ھۇҙەم ايتكاينەم،
Ҡانلى بىل كۇل ҡاينانى;
Ҡان كۇلەنان سيتتاراك
بەر اҡ تاشҡا ساسراگاس،
Ҡان ҡىيمىلداي باشلانى،
سەرҙە ءھويلاپ تاشلانى:
«ولو باباڭ Ҡاتيلدىڭ
Ҡوللاپ العان ءدۇرت باتىر،
باباڭ ҡۋشҡاس، ياۋ استىҡ،
ياۋىز ҡانعا ولعاشتىҡ.
ەر ءҙا ەسماي ҡانىبىҙ،
كون كيپتەرماي ҡانىبىҙ،
Ҡوҙعوندارҙى ھورايبىҙ،
ۋلار ҙا ەسماي ҡانىبىҙ،
وҙگولانا يانەبەҙ.
ۋرال اتاڭا بار الە،
بەҙҙەڭ زارҙى ءايت الە:
سارا تاپھىن، تەرەلتھەن،
ۋҙەنا يۋلداش بۋلىرلىҡ
ياۋعا سابىر ير يتھەن»، —
تيگاس، سەرҙە بەلدەم مين،
ءاساما ءھويلاپ بيرҙەم مين.
ءاسام ۋيلاپ تورҙو لا،
تاۋعا ҡاراي بارҙى لا،
Ҡوҙعوندارҙى يىيҙى لا،
بەر ҡوҙعوندو وҙاتتى،
ءھار كون سىعىپ كۇҙاتتە.
بەر تالاي كون ۋҙعاس تا،
Ҡوҙعونو كيلدە شاۋ مەنان،
اۋىҙى تۋلى ھىۋ مەنان.
ءاسام ҡانعا توكورتتو، —
بارىھىن دا تەرەلتتە.
ءدۇرت باتىرعا ҡاراتا:
«اتامدا حۋر بۋلھاعىҙ،
ۋنان ەتلەك كۇرھاگەҙ،
ۋرالعا دۋҫ بۋلھاعىҙ،
اتايىمدىڭ دۋҫتارىن
دونيانان يۋҡ يتەگەҙ;
ۋلىم مەنان ۋرالدى
ەҙلاپ بەرگا كيتەگەҙ،
بارىپ ءسالام ايتەگەҙ».
ءدۇرت باتىرҙى ەيارتەپ،
«اتام — ۋرال يكان، تيپ،
ۋرال ۋلى — يايىҡ»، تيپ،
ءھيڭا يۋلداش بۋلايىҡ، تيپ،
الىҫتان ەҙلاپ كيلدەم مين،
ءھيڭا يارҙام يتەرگا
بيلەم ءبيشتان بىۋҙىم مين،
ھينەڭ يۋلدى ҡىۋҙىم مين».
يكەنسەھە:
«مينەڭ ءاسام — گولوستان،
مين التىعا ەتكاندا،
يىلان، شۇلگان ҡاباتلاپ
يلدە تالاي كيلگاندا،
بار كەشەنەڭ ҡوتو وسوپ،
ءيلدان ҡاسىپ كيتكاندا،
ءاسام ھينە ۋيلاعان،
شۋل ҡايعىنان ҡالعىعان.
اياعىنا باҫالماي،
ۋرىنىندا ياتҡاندا،
ءيلدا يىلان ياۋ اҫتى،
ءبوتا ەرҙە ھىۋ باҫتى.
بالاھىنا، ҡارتىنا
Ҡايىҡ ياھاپ بارىھىنا.
بارىن تەياپ ҡايىҡҡا،
ياڭعىҙ ۇҙەم ياۋ استىم.
ياۋҙا يلدە بيرماگاس،
ھىۋҙا بەراۇ باتماعاس،
ۇҙەم ءياش بەر بالالاي
كۇҙҙارەنا ساعىلعاس،
ءزارҡۋم كيلەپ تۋҡتالدى،
Ҡىلىس الىپ ۋҡتالدى.
مين دا ҡاراپ تورمانىم،
بالاھىنىپ ҡالمانىم:
Ҡىلىس الىپ ايҡاشتىم،
ۋعا ھيس كوس بيرمانەم،
ۋل ھۋҡҡاندا يىعىلماي،
باتىرҙارҙاي سايҡاشتىم.
ءزارҡۋم بيك ۋجارلانعاس،
ۋنى ياҡلاپ دەيەۇҙار
تاعى وҫتالەپ ۋҡتالعاس،
ۋندا لا كوس بيرمانەم،
دەيەۇەن دا، ءزارҡۋمدى لا
بىۋىن-بىۋىن تۋرانىم.
حالھەҙلانگان كويو توروپ،
ءاسام كيلەپ ҡۋل ھالدى،
ياشلاندەرەپ كۇҙҙارەن
بىلاي تيەپ ھويلاندە:
«اتاڭ — ۋرال باتىرىم،
ۋنان تىۋعان نوگوشوم،
باتىر بۋلىپ تىۋعانھىڭ،
اتاڭا ҡۋلداش بۋلعانھىڭ.
مەن تولپارعا ھين، بالام،
اتاڭا يۋلداش بۋل، بالام!» —
تيەپ ءاسام، ءھويҙو ءلا،
تولپار توتوپ بيرҙە ءلا،
ءميڭا يۋلدى ويراتتە،
مينە ياۋعا وҙاتتى».
ءوسونسوھو:
«مينەڭ ءاسام —ھومايҙىر،
كوندا كۇككا مەنا ءلا،
نيمانەلەر تىڭلايҙىر.
«اي ۋرالىم، نيشلايھەڭ؟
مين يانامىن - بەلمايھەڭ;
دەيەۇ-ەندار تۋپلاندى،
بارى بەرگا يوپلاندى، —
يل ҡاپلاعان ديڭگەҙҙە
نيسەك ءيوҙوپ سىعىرھىڭ؟
Ҡان دۋلاعان دەيەۇҙە
نيسەك ەڭەپ سىعىرھىڭ؟» —
تيپ، اھ وروپ يالبارҙى،
ءۇҙ الدىنا زارلاندى.
ءميڭا تەكلاپ تورҙو لا،
بەر كورھونوپ الدى لا:
«ھاي، يرتاراك تىۋھاڭسى،
ات مەنەرلەك بۋلھاڭسى،
كۇپ يىل ياۋҙا يونسوعان
اتاڭا تەراك بۋلھاڭسى»، —
تيەپ مينە باپلايҙەر،
ۇҙە ھىҡتاپ يلايҙىر;
مينە بالا تيپمەلەر،
بەر ءҙا سەرەن ايتمايҙەر.
ءتوندا يكاۇ ياتا ينەك،
بەراۇ يشەككا ھۋҡتى،
يشەك سەلپاراما كيلدە، —
ويگا بەر دەيەۇ كەرҙە،
اسايەما ҡۋل ھۋҙҙى.
«يلگا ҡىران ھالعاندىڭ،
يلدە تار-مار ҡىلعاندىڭ،
تاش اتتىرىپ ҡايا تاۋعا،
دەيەۇگا ۋت ھالعاندىڭ
ءيان ھويگانە ھومايمى؟
ۋرالعا بۋҙات بيرەپ،
تاۋ يارҙىرعان ھومايمى؟
بۋلات ҡىلىس توتتوروپ،
بار دەيەۇҙە ҡىرҙىرىپ،
بايمان تاپҡان ھومايمى؟
ءايت تيҙەراك، شۋلايمى؟
حاҙەر باشىڭ كيҫامەن،
كيسەپ ҡانىڭ ەسامەن;
كاۇҙاڭ ۋتҡا اتامىن،
باشىڭ تاشلاپ ۋرالعا،
ۋنى ھالىپ ҡايعىعا
يارتى كوسون الامىن»، —
تيپ، ءاساما ۋҡتالدى.
مينە كۇرگاس، تۋҡتالدى:
«ۋرال ҡوتونان تىۋعان
باتىر بالا تۇگەلمە؟» —
تيەپ، ۇҙە ھويلاندە;
ءاسام بەر ءھۇҙ ءايتالماي،
شومعا ҡالىپ ۋيلاندى،
ياشلاندەرەپ كۇҙҙارەن،
بيگەراك مينە ҡىҙعاندى.
ۇҙەم بالا تيمانەم،
ھيس ني ۋيلاپ تورمانىم،
دەيەۇگا مين تاشلاندىم،—
بەر باشىنان ۋت ساستە،
بەر باشىنان ىۋ ساستە.
ۋل بەر الدى، مين — الدىم،
وҫءتونا مەنەپ اتلاندىم.
Ҡۋلىمدا ھۋҡҡى يۋҡ ينە،
تاس يالانعاس ҡۋل ينە;
شۋلاي ҙا كوس بيرمانەم،
دەيەۇگا يۋل ҡۋيمانىم،
تۋبارلاتا باشلانىم.
Ҡىҫىپ الدىم مۋيىنىنان،
Ҡان بوركوتتوم اۋىҙىنان،
تاعى وҫءتاپ بەر ھۋҡتىم، —
البىرلانى، ҡاҡشانى،
باҫىر حالە ҡالمانى.
تاعى ىنتىلىپ بەر ھۋҡتىم، —
تاۋ ҡولاتҡانداي يتتەم.
دەيەۇ ياتىپ ءيان بيرҙە،
ھاراي ەسە ҡان بۋلدى;
ءاسام ءبيلدان ҡان كيسەپ،
ھىۋھانىڭ، تيپ، ھىۋ بيرҙە،
ءيوҙونا شاتلىҡ تۋلدى.
«باتىرҙان باتىر تىۋعانھىڭ،
اتاڭداي باتىر بۋلعانھىڭ;
كاۇҙاڭ بالا بۋلھا لا،
يوراگەڭ ءياش بۋلھا لا،
يندە ۇҫەپ ەتكانھەڭ،
اتاڭ يانعىҙ تيلمەرا،
اۋىر كوندار كيسەرا،
اتاڭ يانعىҙ بۋلماھىن.
دوشمان ياۋى ەڭماھەن،
بار اتاڭا، يۋلداش بۋل»، —
تيپ، ءاسام ديملاگان،
اتاھىنى ەҙلاگان
يҙەل تيگان ۋلىڭ مين،
ءھيڭا ءتوباپ كيلدەم مين».
دۇرتەنسەھە:
«مينەڭ ءاسام — ايھىلىۋ،
اتام شۇلگان بۋلعاندىر،
شۇلگان ءھيڭا تۋعاندىر،
دەيەۇҙار مەنان كيتكاندەر،
اҙاҡ كۇپ ҡان ҡويعاندىر;
ياҡشىعا دوشمان بۋلعاندىر،
ءاسام بارىپ حۋر بۋلعان،
Ҡايعىھىنان ھارى العان.
ءاسام وҙاҡ تۇҙمانە،
مينە ساҡىرىپ يانىنا
بىلاي تيەپ ھويلانە:
«Ҡارانعى ءتون ياҡتىرتҡان
ايҙان تىۋعان بالا ينەم،
ءاسام ھويگان دانا ينەم;
شۇلگاندە كەياۇ يتكانگا
ءاسام بەر ءيوҙ ҡاپلانى:
Ҡايعى باҫتى ءيوҙونو،
ءميڭدار باҫتى بيتەنە.
كوندا ءيوҙو ۇҙگارا،
نۋرى كامەپ، حۋرلانا;
ەلەك كونداش بۋلھا لا،
Ҡوياشتان ۋل نۋرلانا.
اتايىم دا حۋرلاندى،
شۇلگانگا بيرەپ الداندى،
Ҡايعىھىنان كيتەپمە، —
حاҙەر كۇҙҙان يۋعالدى.
كەياۇگا تيگان بۇلاگەم —
ھارى تولپار بيرايەم;
بالام، اتҡا مەن، تينە،
يҙەل مەنان كيت، تينە.
ۋرال اتاڭ يۋلىنان،
بالام، ياۋعا ساپ، تينە،
ھاҡمار باتىر بۋل، تينە،
اتاڭدى ەҙلاپ تاپ»، — تينە. |
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
8-سە بۇلەك
ءدۇرت ەگەتتەڭ بىل ھۇҙەن
ۋرال باتىر يشەتكاس،
بالالارى ۇҫكانەن،
باتىر بۋلىپ ەتكانەن
ءۇҙ كۇҙە مەنان كۇرگاس،
ۋرال باتىر ҡىۋانعان،
عايراتە تاعى ارتىپ،
اҡبۋҙاتҡا اتلانعان،
[اتالى-ۋللى بيش باتىر،
بەر-بەرەھەنا يش باتىر،
ءيانا باياعى ءدۇرت باتىر]
دەيەۇگا ياۋ باشلاعان،
Ҡىيراتىپ تاشلاعان.
اي ھۋعىشҡان، تي، بىلار،
يىل ھۋعىشҡان، تي، بىلار
Ҡاتى ياۋҙىڭ بەرەھەندا
Ҡاھҡاھانە ҡولاتҡان —
ديڭگەҙ يارىپ، دۋلاتҡان،
اسى تاۋىش سىعارتҡان،
كۇك كۇكراتەپ، ولوتҡان،
كاۇҙاھەن ءويوپ، ديڭگەҙҙا
تاعى بەر تاۋ ياھاتҡان.
تىلسىملى شۇلگان ديڭگەҙە
Ҡاپ ۋرتالاي بىۋىلعان،
ھىۋҙا يوҙگان دەيەۇҙار
يكە ياҡҡا بۇلەنگان.
شۇلگان يۇنگا كيلماگان،
ني ەشلارگا بەلماگان،
ءۇҙ ياعىندا ҡالعاندىڭ
بارىھىن بەرگا يىيناعان،
ۋرال تاعى يۋل ساپҡان،
دەيەۇҙارگا ياۋ اسҡان.
Ҡاتى ياۋҙار بارعاندا،
كۇكتا ۋتتار بوركولوپ،
ديڭگەҙ ھىۋى ەركەلەپ،
ھىۋҙار ҡايناپ تورعاندا،
شۇلگان، ۋرال يكاۇھە
بەر-بەرەھەنا تاپ بۋلعان
يكاۇ-ارا ياҫҡىشىپ،
ءتورلو ياҡلاپ الىشҡان.
تاياعى مەنان ۋرالعا
شۇلگان يامان ۋҡتالعان —
ۋتҡا وتماكسە بۋلعان،
باشىنا ەتماكسە بۋلعان.
ۋرال ھيس تايشانماعان،
بۋلات ҡىلىسىن الىپ،
Ҡاتى ايبارىن ھالىپ،
سەرلە تاياҡҡا ساپҡان، —
تاياҡ كيتكان ءساسراپ،
كۇكتا تاۋىش كۇكراپ،
دينگەҙ ءبوتوپ، كۇل بۋلعان
ھىۋھىҙ ҡالىپ دەيەۇҙار،
كارە كيتەپ حۋر بۋلعان.
ۋرال توتҡان شۇلگاندە،
اҡبۋҙاتى، ۋلدارى
Ҡىرعان دەيەۇ، بۇتاندە.
كوسو مەنان شۇلگان ءدا
ۋرالعا كار ҡىلماعان،
الىشھا لا، ءتۇҙالماي،
شۋندا ەرگا ҡولاعان،
ھاҡمار كيلەپ شۇلگانگا
Ҡىلىس مەنان ۋҡتالعان;
ۋرال تىيعاس، ھاҡمار ҙا
ساپمايىنسا، تۋҡتالعان.
ۋرال حالىҡتى يىيعان،
شۇلگاندە ۋرتاعا ҡۋيعان.
«ءياشتان ياۋىز ۇҫتەڭ ھين،
ۋرلاپ ҡان دا ەستەڭ ھين -
اتام ھۇҙەن توتمانىڭ،
ياۋىزلىҡҡا ىҡلانىڭ،
ياҡشىلىҡتى تاشلانىڭ.
Ҡاندا ءيوҙҙوڭ ياۋىڭ مەنان،
يل ҡاپلانىڭ ھىۋىن مەنان
يل ۇرتانەڭ ۋتىڭ مەنان.
دەيەۇҙارҙە دۋҫ يتتەڭ،
كەشەلارҙە ءۇس يتتەڭ;
ياۋىزلىعىڭ ات يتتەڭ،
يوراگەڭدە تاش يتتەڭ،
اتام ءيوҙون يات يتتەڭ،
ءاسام ءھوتون ىۋ يتتەڭ.
يۋلدا يۋلداش بۋلدىم مين،
ياۋҙا ҡۋلداش تينەم مين;
Ҡىҙ ھايلانىڭ — بۋي ҡۋيҙىم،
ات ھايلانىڭ — ياي ҡۋيҙىم;
دان ەҙلارگا تەلانەڭ —
تەلاگەڭا يۋل ҡۋيҙىم.
Ҡۋلىڭا تاياҡ توتتورҙوم، —
ياҡشىلىҡتان كۇҙ يومدوڭ،
Ҡان ҡويورعا ىنتىلدىڭ;
يلدە ۋتتا ҡالدىرҙىڭ،
كۇپتە ھىۋعا باتىرҙىڭ،
دەيەۇҙارگا الدانىپ،
كەشە ҡانى تۇكتەرҙەڭ،
ءھوتتاي تاҙا بەراۇҙەڭ —
كۇҙ ҡارالاي يكاۇҙەڭ
بەرەن ءديملاپ بيرҙەرҙەم،
يوراگەن اҡ بۋلىر، تيپ،
ھينە ماҡتاپ ءھويҙورҙوم،
ھين ھۇҙەڭدا تورمانىڭ،
ياҡشىعا يۋل بورمانىڭ،
اتام ھۇҙەن توتمانىڭ،
ءاسام ھۇҙە يوҡمانى.
ءبوتا يلدە ھىۋ يتتەڭ،
كەشە ҡانىن ҡويورعا
دەيەۇҙارҙە وҫكوتتوڭ;
ەر وҫءتون ءدا ەركەتتەڭ،
تيگەҙ ياتҡان ەر ءيوҙون
ونҡار-شوڭҡار يتتەرҙەڭ.
يامانلىҡتى ياҡشىلىҡ
ەڭگانەن حاҙەر بەلدەڭمە؟
كەشەلارҙەڭ دونيالا
وҫتونلوگون كۇرҙەڭمە؟
يندە ءبوتا دەيەۇەڭ
يانلەككا توياك تاۋ بۋلىر،
Ҡاھҡاھانەڭ ياۋҙارى —
اياҡھىҙ ҡالعان ياۋ بۋلىر.
ەر ۇبەپ انت ءيتماھاڭ،
كەشە الدىندا باش ەيەپ،
اҡ ھۇҙەڭدە ءبيرماھاڭ،
كەشەلارҙەڭ كۇҙ ياشەن
ءۇҙ وҫءتوڭا الماھاڭ،
اتام مەنان كۇرەشكاندا،
«عايەپلەمەن»، — ءتيماھاڭ، —
باشىن سارҙاي سورعوتوپ،
ون-تالҡانداي يتەرمەن;
كۇبالاكتاي يانەڭدە
تونگو تومان ҡىلىرمىن;
Ҡانىڭا بۋياپ كاۇҙاڭدە،
ءازراҡانان بار بۋلعان،
يامانتاۋ تيپ اتالعان
تاۋعا يلتەپ كۇمەرمەن.
باشىڭا ءيان كيلماҫءتاي،
كيلەپ حالەڭ بەلماҫءتاي،
ياҡشىلاپ تەلگا الماҫتاي،
بەر ءۇلان-زات ۇҫماҫءتاي،
بيتە كونگا يارىلعان،
Ҡاسҡان-بوҫҡان يىلانعا،
ياۋىز ۋيلى بوركوتكا،
Ҡان كوҫاگان ҡوҙعونعا
Ҡۋنىپ، يانلەك اڭدىرعا
ياۋىز تاعى بۋلىرҙاي
Ҡارا ҡايا يتەرمەن»، —
تيگان ھۇҙەن ۋرالدىڭ
شۇلگان تىڭلاپ تورعان دا،
ۋرال ҡۋيماҫ، ۇلتەرەر، —
تيپ، يوراگە ҡۋرىҡҡان دا:
— ءۇҙ تىلسىمىم ياھاعان
ديڭگەҙەمدەڭ ҡالدىعى،
ۋҫاللىعىم شوملوعو
كۇلدان بيتەم يىۋايىم;
ھيس ياۋىزلىҡ ҡىلماҫҡا،
يولانان باش تارتماҫҡا،
ھينەڭ مەنان بەرلەكتا،
كەشەلار مەنان دۋҫلىҡتا
يل باتىرى بۋلىرعا،
ءيلدا تىنىس ҡالىرعا،
ۋرال، يۋلىڭ ۇبايەم;
ىسىن تۋعان بۋلايىم،
بەرگا تورلاҡ ҡورايىم،
اتام-ءاسام كۇرايەم،
ۋلارعا ءھۇҙ بيرايەم.
— Ҡاندان ۇҫكان بيت يتەڭ
كۇلدا يىۋىپ تاҙارماҫ،
Ҡانھىراعان يوراگەڭ
ياҡشىلىҡҡا باҫالماҫ;
Ҡاندا ءيوҙوپ، ۋت يوتҡان
كەشە ھينە يشكا الماҫ;
كەشەگا اسىۋ تارҡىعان،
ءҠاھارҙا تاشتاي ҡاتىرعان،
ياҡشىعا ҡارشى ۋت بۋلعان،
باعەرلەكتەڭ توҡومو
تىۋمىشتان ۋҡ يۋҡ بۋلعان
ھينەڭ ىۋلى يوراگەڭ،
تاش يرەھا ءلا، يرەماҫ،
ياكشىلىҡتى تيڭھەنماҫ،
كەشەلارҙە يشھەنماҫ.
كەشەلارҙە ءھويھاڭ ھين،
بەرگا ءياشاپ، يل ҡوروپ،
باتىر بۋلام، ءتيھاڭ ھين،
كەشەلارگا دوشماندى
ۇҙەڭا ҡارشى ياۋ ھانا،
دوشمان ҡانىن كۇل يتەپ،
بيتەن يىۋىر ھىۋ ھانا.
كەشەلارگا ياۋ اسىپ،
بۋشتان-بۋشҡا ҡان ҡويوپ،
ياۋىزلىҡتى دان ھاناپ،
ياҡشىلىҡتى حۋر ياھاپ،
ولپاتلانىپ، ماھايىپ،
كاپەرايگان تانەڭدە،
Ҡارايىپ بوتكان ҡانىڭدى، —
ۇتكانەڭدە ۋيلاتىپ،
يوراگەڭدە ھىҙلاتىپ،
تانەڭ ھىҙلاپ ҡاعايھىن،
يانەڭ ھىҙلاپ اعارھىن،
يوراگەنداگە ҡارا ҡان
كيبەپ، ҡابات ҡىҙارھىن، —
شۋندا كەشە بۋلىرھىڭ،
ءيلدا بەرگا ҡالىرھىڭ،
ياۋҙا باتىر بۋلىرھىڭ»، —
ۋرال شۋلاي تيگان ھۋڭ،
شۇلگان ҡابات ھوراعان،
ءۇҙ تەلاگەن ھويلاگان:
«ھىباي يوروگان ارىҫلانىم
يكە ءھورونوپ ابىندى،
يكە تاپҡىر ھۋعىلدى،
تانەندا ҡاندار كۇرەندە،
كۇҙەنا ۋتتار ساعىلدى، —
اياعىما يىعىلدى.
ءوسونسو تاپҡىر ءھوروندو —
ءميڭا ҡاراپ ۇكەندە،
Ҡابات يندە ءھورونمام،
تيپ، ارىҫلانىم ەلكەندە.
مين دا ҡابات ھۋҡمانىم،
تەلەم مەنان ھۇكمانەم.
اعاڭ بۋلعان شۇلگان ءدا
يكە تاپҡىر يۋعالدى،
ھورونگان ارىҫلانداي،
كۇڭەلەڭا شوم ھالدى.
وسونسوگا — كيتايەم،
دەيەۇҙە تار-مار يتايەم;
Ҡارا ءيوҙوم يىۋايىم،
اҡ ءيوҙ مەنان الدىڭا
كيلەپ، ەرҙە ۇبايەم،
كەشەلارگا يش بۋلىپ،
بەرگا تورلاҡ ҡورايىم».
[ۋرال تىنلاماҡ بۋلعان،
ھۋڭعى ҡات ھىناماҡ بۋلعان:]
«نامىҫ تاپار ير بۋلھا،
ءوموتو بۋلماҫ كونونان;
يل بىۋىنىن ھاناعان
كونون ايىرماҫ ءتونونان:
يىرتҡىس بۋلعان ياندارگا
Ҡارا ءتونو كون بۋلىر،
كۇҙە ҡالعىر بايعوشتو
ءتوندا اۋلاپ، شات بۋلىر.
كەشەلارگا ءتون ينە،
ءھيڭا ياҡتى كون ينە.
Ҡالعىپ تورعان كەشەنە
Ҡىرىپ، ҙۋر دان داۋلانىڭ،
كەشەگا دوشمان دەيەۇҙە
ۇҙەڭا دۋҫ ھايلانىڭ;
كەشەنەڭ ҡارا ءتونوندا
ايى ҡالҡىر تيمانەڭ،
ايى باتھا، تاڭ اتىپ،
كون بالҡىرىن بەلمانەڭ.
يندە كۇرҙەك كۇҙ مەنان
كەشەگا كون كيلگانەن،
دەيەۇەڭ مەنان ۇҙەڭا
Ҡارا ءتوندوڭ كيلگانەن;
دەيەۇ يوҙگان ديڭگەҙҙەڭ
ەرگا ايلانەپ ҡالعانىن،
ءازراҡا تيگان باتشاڭدىڭ
Ҡايالى تاۋ بۋلعانىن;
ۋҫال دا مەنان اҡ ҡىҙҙان
ھاҡمار باتىر تىۋعانىن;
يىلان ەيگان يرҙارҙەڭ،
ۋندا بيكلە ҡىҙҙارҙىڭ
كولاس ءيوҙلو بۋلعانىن،
الدىڭا كيلەپ تىۋعانىن
يندە كۇرەپ، ىشانھاڭ;
كەشەگا ҡارشى سايҡاشىپ،
ياۋىزلىҡتان ياۋ اسىپ،
ماڭگە ەڭالماҫەڭدە،
بەر تۋҡتالىپ ۋيلاھاڭ،
ۋҫاللىعىڭا باش بۋلىپ،
كەشەلەكتە ھايلاھاڭ،
ءۇҙ ارىҫلانىڭ ھۇҙەنان
ولگو الىرلىҡ بۋلھاڭ، —
مين ءدا بەر يۋل ҡۋيايىم،
ءھينان ياҡشىلىҡ كوتايەم.
اتامدىڭ حاҡى ءوسون،
اسامدەڭ حاتەرە ءوسون،
تاعى لا بەر ھىنايىم،
تەلاگەڭدە بيرايەم».
شۇلگاندە شۋلاي وҙاتҡاس،
ۋرال حالىҡتى يىيҙىرتҡان دا:
«كۇҙگا كۇرەنەر ۇلەمدە
ءيلدان ҡىۋىپ يۋҡ يتتەك،
Ҡان ەسەۇسە دەيەۇҙەڭ
بارىن ҡىرىپ تاۋ يتتەك.
يانشيشمانەڭ بار ھىۋىن
ھوҫوپ الىپ كيلايەك.
بار كەشەگا بيرايەك.
كۇҙگا كۇرەنماҫ ۇلەمدان —
كيلەر اۋىرىۋ-سىرحاۋҙان،
اۋىرتىنىۋ-ھىزلاۋҙان
كەشەلارҙە ҡوتҡارىپ،
بارىھىنى شات ҡىلىپ،
ماڭگە ۇلماҫ ҡىلايىҡ»،—
تيپ، ۋرال ءھۇҙ اسҡاندا،
اھ-ۆاھ يتەپ زارلانىپ،
ۇلەم ساҡىرىپ-يالبارىپ،
بار ھوياگە ҡاҡشاعان،
تانەندا يت ҡالماعان،
اتا-ءاسا، بەرەن ءدا
كەم بۋلعانىن بەلماگان
بەر ҡارت كيلەپ ەتكان، تي،
وشو ھۇҙەن ايتكان، تي:
«بيك كۇپ بىۋىن كۇرҙەم مين،
بيك كۇپ ەرҙا بۋلدىم مين،
ھيس نامانە تويماعان،
بەر ءنامانان ҡۋرҡماعان،
بالا — اتاھىن بەلماگان،
اتا — بالام تيماگان
وسورҙو لا كۇرҙەم مين;
كەشەلار بەرگا تۋپلانىپ،
ءۇҙ-اراھى يوپلانىپ،
كوسلو ىرىۋҙار كوسھوҙҙو
تالاۋىن دا كۇرҙەم مين;
يىلان، دەيەۇ، باتشالار،
كەشە زاتىن ەҙارلاپ،
تاپҡان ەرҙا بەراملاپ
اشاپ باشىن ۇҫتەرەپ،
Ҡاينىھىن ҡول يتتەرەپ،
يل وҫءتوندا ءتۇش كيرەپ،
كەشەلارҙە بۋҫىعىتىپ،
Ҡان يلاتҡان وسورҙا
ەگەت ءتا بۋلىپ ۇҫتەم مين.
ۇلەمدە ءلا بەلمانەم،
ەتەمدە ءلا كۇرمانەم،
دەيەۇ يلدە ҡاپلاعاس،
يىلان كۇپتە يالماعاس،
ۇلەم كۇҙگا ساعىلعاس،
«ءميڭا ءلا كون كيلەر، تيپ;
مينەڭ ҡۋلدان كيلماھا،
يلگا بەر ير تىۋىر، تيپ;
دەيەۇҙار مەنان يىلانعا
بەر كون ҡىراڭ ھالىر، تيپ،
كەشەلارҙەڭ شۋل كوندو
شاتلىҡ تۋيى بۋلىر، تيپ،
ھىҡتاپ يوراگە ھىҙعان،
Ҡان يلاپ كۇҙە تونعان
كەشەلارەم يىلمايىپ،
ءراحات ھۋلىش الىر، تيپ،
ەرҙا بايمان ҡورور»، — تيپ، —
شۋنى ءوҙولوپ كوتتوم مين.
ۇلەمگا ءيان بيرماҫكا،
تۋيҙان توروپ ҡالماҫҡا،
ءيانشيشمانان ەستەم مين.
ۇلەم كۇپ ساҡ وسرانى،
وҫكا ҡاندار ساسرانە،
ۇڭاسەمدان كۇپ الدى،
بوعاҙعا بىساҡ كۇپ ھالدى،
Ҡاندارىمدى ارҡىتتى،
ھوياگەمدە ҡىيراتتى، —
شۋندا لا بۋي بيرمانەم،
«يانەمدە ال!» — تيمانەم،
يانەم ءبيرماي سەراشتەم،
ۇلەم مەنان كوراشتەم،
يندە تۋيҙى كۇرҙەم مين،
شۋعا بىندا كيلدەم مين،
ھەҙگا ءسالام بيرҙەم مين;
كەشەلارҙەڭ كولاس ءيوҙون
كۇҙ الدىمدا كۇرҙەم مين;
كەشە، كەشە تيگاندەڭ
باتىرلىعىن ھيҙҙەم مين.
يندە ءۇلھام ءدا، ҡايعىم يۋҡ:
Ҡالҡىپ ياتҡان ҙۋر يۋلىڭ
كەشەگا توياك بۋلىرلىҡ;
دەيەۇҙان ويگان تاۋҙارىڭ
كەيەككا تورلاҡ بۋلىرلىҡ،
ءھار ҡايھىھى يايەراپ
يوپلانىپ ءتۇل يايەرلەك;
بىۋىن-بىۋىن ۇرسەشەپ،
بەرگا ۋيناپ-كولوشوپ،
بايمان تابىپ ەرلاشەپ،
ۇتكاندارەن يىرلاشىپ،
كون يتەرҙاي يل بۋلىپ،
توراساعىن بەلدەم مين.
ەگەتەم، باتىر يكانھەڭ،
كۇҙ ҡارامداي ھانالعان
يلگا ҡاشҡا يكانھەن;
بىۋىن-بىۋىن بۋيىنا
ماҡتالىرلىҡ يكانھەڭ.
يل ىرىҫىن تابىرعا
اتاڭ ءھيڭا ҡوت بيرگان،
ءاساڭ ءھيڭا ءھوت بيرگان;
دوشمانعا تاش يوراكلە،
دۋҫىڭا اش يوراكلە
باتىر يتەپ ۇҫتەرگان،
ءتاۇ ارىҫلان مەندەرگان.
ياҡشىلىҡҡا ىنتىلعان
ءيوҙو كونداي ھىلىۋعا،
ھىنى تيڭھەҙ ھىلىۋعا —
ھومايعا تاپ بۋلعانھىڭ.
ۋتҡا ҡارشى ۋت بۋلىر،
ھىۋعا ҡارشى ھىۋ بۋلىر،
ەلگا ҡارشى تاۋ بۋلىر،
ياۋعا ҡارشى ياۋ بۋلىر
اҡبۋҙاتҡا اتلانىپ،
دەيەۇҙارگا ياۋ اسҡان;
ەرҙان ديڭگەҙ كيپتەرگان،
ەرگا ىرىҫ ساستەرگان،
يلگا بايمان كيلتەرگان
ھينە ҡاشҡا تيپ بەلدەم،
ھينەڭ الدىڭا كيلدەم.
كۇبالاكتاي يانەم بار،
بەر يوتومداي ҡانىم بار،
البەراگان تانەم بار;
ھوياك-ھاياҡ ҡىيرالعان،
تيك تارҡالماҫ ھىنىم بار،
حاҙەر ۋيىم تارҡالدى،
ءياشار حالەم ҡالمانى;
ۇلەم ساҡىرىپ ҡارانىم،
بۋي بيرەرگا ۋيلانىم.
«ءيانشيشمانان ھىۋ ەستەڭ —
ءميڭا ҡارشى كوس يتتەڭ،
ماڭگە يانەڭ الالمام،
ھينە ۇلەك ءيتالمام;
كوسوڭ ءبوتور — ҡالىرھىڭ،
ءۇل(ا)الماي ҡاڭعىرىرھىڭ;
تانەڭ سەرەپ، ҡورت اشار،
شۋندا لا ھين ۇلماҫھەڭ،
ھيس دونيانان كيتماҫھەڭ،
مينە بۋشҡا كوتورھوڭ،
اليىپ-ҡانعىپ ءبوتورھون»، —
تيپ، يانەمدە المانى،
ۇلەم باҙنات ҡىلمانى.
ەگەت، ءھيڭا كيلدەم مين،
كيلەپ حالەم ايتتەم مين.
Ҡولاҡ ھالھاڭ ھۇҙەما،
ءايتا تورعان ھۇҙەم بار;
يلگا يولا بۋلىرҙاي،
ھىناپ بەلگان زاڭىم بار:
دونيالا ماڭگە ҡالام، تيپ،
دونيالاي عۇمەر ءھورام، تيپ،
ۇلەمگا بۋي بيرماҫكا،
ۋنى بەر زاڭ يتماҫكا
ءيانشيشمانان ەسماگەҙ،
ءمينداي حۋرلىҡ كۇرماگەҙ.
دونيا ۋل بەر باع يكان،
ءيان ەياھە شۋل باعتا
دونيا بىۋىنىن ھاناعان،
Ҡايھى بىۋىن اҡلاعان،
Ҡايھى ۋنى تاپلاعان،
ءتورلو توҫكا بيҙاگان،
بارى — ۇҫەملەك، گول يكان;
بەҙ ۇلەم تيپ ھاناعان،
ياۋىز ۋل تيپ ҡاراعان —
باعتىڭ تۋҙعان ۇҫمەرەن
ياكي كونو تۋلعانىن
ءسۇپلاپ، باعتى بۋشاتҡان،
ۋنان دونيا تاشلاتҡان
ءبوتماي تورعان يولا يكان.
ماڭگە ҡالام تيماگەҙ،
ءيانشيشمانان ەسماگەҙ.
دونيالا ماڭگە ҡالىر ەش —
دونيانى ماتۋر توҙوگان،
باعتى ماڭگە بيҙاگان —
ۋل دا بۋلھا ياҡشىلىҡ.
كۇككا ءلا وسور — ياҡشىلىҡ،
ھىۋعا لا باتماҫ — ياҡشىلىҡ،
ۋتҡا لا يانماҫ — ياҡشىلىҡ،
تەلدان ءدا توشماҫ — ياҡشىلىҡ.
بارى ەشكا باش بۋلىر،
ۇҙەڭا ءلا، كەشەگا
ماڭگە ءياشار اش بۋلىر»، —
تيگان ھۇҙەن يشەتكاس،
ءبوتا سەرҙە انلاعاس،
بار حالىҡتى ەيارتەپ،
ۋرال يۋلعا سىҡҡان، تي،
يانشيشماگا بارعان، تي،
ھىۋىن ۋرتلاپ العان، تي;
ۇҙە ساپҡان يۋلىنا،
دەيەۇҙان ويگان تاۋىنا
ھىۋҙى شۋندا بورككان، تي.
«تاۋ-ۋرماندار ياشارھەن،
ماڭگە ۇلماҫ توҫ الھىن،
Ҡوشو ھايراپ ماҡتاھىن،
حالҡى يىرلاپ حۋپلاھىن،
ەرҙان ҡاسҡان دوشماندار
بارى كۇرەپ ھوҡلانھىن،
يل ھويورگا يل بۋلىپ،
ەر ھويارگا باع بۋلىپ،
دوشمان كۇҙەن ҡىҙҙىرىپ،
بالҡىپ تورور ەر بۋلھىن!» —
تيگان ھۇҙەن ايتكان، تي.
ھىۋ كۇپ ھيپكان ەرەنان
Ҡاراعاي، شىرشى ۇҫكان، تي،
ھىۋىҡҡا توҫ ҡويماҫلىҡ،
ەҫەگا ءلا كيپماҫلەك،
Ҡورت، مىر-مازار توشماҫلەك،
ياپ(ى)راعى ءتورولوپ،
بەҙاناكتاي بۋلعان، تي،
ماڭگە ياشەل ҡالعان، تي.
شۇلگان بىنى يشەتكاس:
«حاҙەر مينە ياҡلاۋسى،
كەشەنە ارانان سۇپلاۇسە،
بارا-بارا اҙ-ماҙلاپ،
دونيانان يۋҡ ҡىلىۋسى
ۇلەم تيگان ياۋ ҡالدى،
ۋعا يركەنلەك بۋلدى، —
ءميڭا يارҙام يتەر ۋل،
كەشەنە تار-مار يتەر ۋل»، —
تيەپ ۋيلاپ ҡىۋانعان،
دەيەۇ-يىلاندى يىيناعان،
بارىھىنا ھويلاگان.
ۋرالعا باش ەيماҫكا،
كەشەگا ھىۋ بيرماҫكا
بار دەيەۇگا ҡۋشҡان، تي. |
|
ۋرال باتىر
باشҡورت حالىҡ ەپوسى
9-سى بۇلەك
ايҙار، كوندار ۋҙعان، تي،
كەشەلار تورلاҡ ҡورعان، تي;
بەر-بەرەنا ءيوروشوپ،
ۋيناپ بەرگا، كولوشوپ،
Ҡوҙا-ҡوҙاعىي بۋلىشىپ،
ياشە-ҡارتى يوپلاشىپ،
Ҡانلى ياۋҙان تىنىشىپ،
بايمان تابىپ، تىن الىپ،
راحاتلانەپ ҡالعان، تي.
بىنا بەر ساҡ تاعى لا
ھىۋعا بارعان ҡىҙҙارҙى،
يۋلعا سىҡҡان يرҙارҙە
دەيەۇҙار اڭدىپ ياتҡان، تي،
ھىۋعا بارھا، يوتҡان، تي،
يىعىپ، ҡانىن ھۋرعان، تي،
يوراگەنە العان، تي;
Ҡايالا ҡالعان يىلاندار
كەشەلارҙە ساҡҡان، تي.
كەشەلار بىنان زارلانىپ،
Ҡۋرҡىنىشىپ، يالبارىپ،
ۋرالعا بارى كيلگاندار،
ۋرالعا ءھويلاپ بيرگاندار.
ۋرال حالىҡتى تۋپلاعان;
دەيەۇҙارҙان ھاҡلاعان;
دەيەۇҙار، بىنى بەلگاس ءتا
ەر ءيوҙونا سىҡماعان.
ۋرال ҡاراپ تورماعان:
يҙەل، يايىҡ، نوگوشتو،
ھاҡمار، ءبۇتان باتىرҙى
ياۋҙارىنا باش ҡىلعان;
بۋلات ҡىلىسىن الىپ،
ۇҙە اҡبۋҙىن مەنگان.
ايبارلانىپ، شاۋ ھالىپ،
اҡبۋҙاتىن دۋلاتىپ،
ەرҙا داۋىل ҡۋپتارىپ،
ھىۋҙا تۋلҡىن ҡايناتىپ،
شۇلگان كۇلەنا بارعان.
«كۇلەن ۋرتلاپ ءبوتورام،
ھىۋ ҡالدىرماي ҡوروتام،
كەشەگا تىنلىҡ بيرماگان
Ҡالعان-بوҫҡان دەيەۇҙان،
ياۋ بۋلىۋسى شۇلگاندان
بار حالىҡتى ҡوتولتام!» —
تيەپ، كۇلدە ۋرتلاعان،
كۇل ھىۋى ҡايناي باشلاعان.
دەيەۇҙار ҡۋرҡىپ شاۋلاعان،
شۇلگان بارىن تۋپلاعان.
ۋرال كۇلدە ھۋرا، تي،—
دەيەۇҙار ەسكا تۋلا، تي،
بەرام-بەرام ۋرالدىڭ
يوراك-باۋىرىن تەلا، تي.
دەيەۇ بيك كۇپ تۋلعان ھۋن،
يوراگەنە تەلگان ھۋڭ،
ۋرال كۇلدە بورككان، تي،
Ҡىرعا سىҡҡان دەيەۇҙە
باتىرҙارى توتҡان، تي.
اياعىنا باҫالماي،
Ҡابات ياۋىن اسالماي
ۋرال شۋندا يىعىلعان،
ءبوتا كەشە يىيىلعان،
«يل باحەتە ينە»،—تيپ،
بارى ھىҡتاپ يلاعان.
ۋرال: «كۇرҙەگەҙ بارىن كۇҙ مەنان
ھىۋ ۋرتلاعان اۋىҙىما
دەيەۇҙار تۋلدى ياۋ مەنان.
يوراگەمدە تەلدەلار،
Ҡۋلدان كوستو الدىلار.
حالҡىم، ھەҙگا شۋنى ءايتام،
ۋلاندارىم، ھەҙگا ءايتام:
ۋيىم-ۋيىم كۇلدارҙەڭ
بارىندا دەيەۇ بۋلاساҡ،
ۋҫاللىعىن ҡىلاساҡ،
ەسەگەҙگا كەراساك.
دەيەۇҙارҙەڭ ҡوھورو
بارىعىҙعا تەياساك،
شۋنان بارىڭ ۇلاساك.
كۇلدەڭ ھىۋىن ەسماگەҙ،
حاراپلىҡҡا توشماگەҙ،
دەيەۇҙارگا بۋي بيرەپ،
Ҡۋل ҡاۋشىرىپ تورماعىҙ —
دەيەۇҙارگا ياۋ اسىپ،
ديڭگەҙҙە دەيەۇҙان ارسەپ،
ەرҙا تورلاҡ تابىشتىم،
كەشەلارҙە ياۋىزدان
Ҡوتҡارىرعا تىرىشتىم.
مەنھام بۋҙات بار ينە،
Ҡۋلدا بۋلات بار ينە;
ياۋ تۋپلارلىҡ ەرەمدا
تالاي يلەم بار ينە;
Ҡۋلداش بۋلىر يلەمدا
باتىر ءيرҙار بار ينە.
شۋلار ҡاҙەرەن بەلمانەم،
باتىرلىҡҡا ماھايىپ،
كاڭاش ҡوروپ تورمانىم،
ياڭعىҙ باشىم ۋيلانىم،
ۋڭماҫ يۋلدى ھايلانىم.
ۋلدارىم، تىڭلاڭ، ھەҙگا ءايتام،
تىڭلا، يلەم، ءھيڭا ءايتام:
ير-ارىҫلان بۋلھاڭ دا،
باتىر بەلاكلە تىۋھاڭ دا،
ءيلدا ءيوروپ، يل كۇرماي،
تۋبىعىڭدان ҡان كيسماي،
يوراگەڭ باتىر بۋلالماҫ.
ياۋىزعا يۋلداش بۋلماعىҙ،
كاڭاشھەҙ ەش ҡىلماعىҙ،
ۋلاندارىم، ھەҙگا ءايتام:
مين ارسەگان ەرҙارҙا
كەشەگا بايمان تابىعىҙ;
ياۋҙا بۋلھا، باش بۋلىپ،
كەشەگا يل ҡوروعوҙ،
دانلى باتىر بۋلىعىҙ.
ولونو ولو يتەگەҙ، —
كاڭاش الىپ يوروگوҙ;
كەسەنە كەسە يتەگەҙ، —
كاڭاش بيرەپ يوروگوҙ.
كۇҙەنا ءسۇپ ءتوشورҙاي،
كۇҙھەҙ بۋلىپ ҡالىرҙاي
ەҫەرҙارҙەڭ الدىندا
كۇҙەنا كەرپەك بۋلىعىҙ.
اҡبۋҙاتىم، بۋلاتىم
ءيلدا توروپ ҡالىر ۋل، —
وҫءتونا مەنەپ سابىرҙاي،
ياۋҙا ҡىلىس ھەلتارҙاي
باتىرعا مەنار ات بۋلىر،
باتىر بۋلماҫ يرҙارگا
مەنەر اتىم يات بۋلىر.
اساگەҙگا ايتەگەҙ:
ءمينان ريزا بۋلھىندار،
«يرەم، حۋش بۋل!» — تيھەندار.
بارىعىҙعا شۋنى ءايتام:
ياҡشىلىҡ بۋلھىن اتىعىҙ،
كەشە بۋلھىن زاتىعىҙ;
يامانعا يۋل ҡۋيماعىҙ،
ياҡشىنان باش تارتماعىҙ!» —
تيگان ھۇҙҙە ايتكان ءدا،
ۋرال باتىر ۇلگان، تي.
Ҡايعىرىشىپ، بارىھى
باشىن ءتۇبان ەيگان، تي;
كۇكتان يوندوҙ اتىلىپ،
ھومايعا وران بيرگان، تي.
ھوماي، ҡوش تۋنىن كەيەپ،
شۋندۋҡ وسوپ كيلگان، تي،
ۇلە ياتҡان ۋرالدىڭ
اۋىҙىنان ۇپكان، تي.
«اي ۋرالىم، ۋرالىم،
يانەڭا كيلەپ ەتمانەم،
اҙاҡ ھۇҙەن يشەتەپ،
كۇڭەلەمدە باҫمانىم،
ءھيڭا ءياشلاي وسوراپ،
شاتلىعىمدان ҡىҙ بۋلىپ،
Ҡوش تۋنىمدى ھالعاينىم;
ياۋىزدارعا ياۋ اسىپ،
ياҡشىلىҡҡا يۋل اسىپ،
اҡبۋҙاتҡا مەنگانگا،
بۋلات ҡىلىس توتҡانعا
يڭ باحەتلە بەر بۋلىپ،
مين وҙاتىپ ҡالعاينىم.
يانەڭا كيلەپ ەتمانەم،
اۋىҙىمدان ۇپمانەڭ،
ني ايتەرەڭ بەلمانەم،
يندە حاҙەر نيشلايەم؟ —
ني ايتەرگا بەلمايەم.
Ҡىҙ بۋلىپ، كەمگا ҡارايىم؟
ھوماي يسەمەم ҡالھا لا،
كەشەلار ҡىҙ ءتيھا ءلا،
Ҡوش تۋنىمدى ھالمايىم،
ءسيتتار كۇҙەن الىرلىҡ
Ҡابات ھىلىۋ بۋلمايىم،
ءھينداي باتىر تابالمام،
باتىرعا ءاسا بۋلالمام،
اҡبۋҙاتىڭ، بۋلاتҡا
باتىر ھايلاپ ءبيرالمام،
Ҡوش كويوما ҡالىرمىن،
تىۋ يومورتҡا ھالىرمىن;
بالام بۋلھا، ҡوش بۋلىر،
ھينەڭ كەرھەҙ ۋيىڭدان
توҫءو بۋلھا، اҡ بۋلىر.
يندە نيسەك يتايەم؟
ۇҙەڭ ساپҡان يۋلىڭا،
ھىҙىلىپ كيلگان تاۋىڭا
گۇرەن ҡاҙىپ كۇمايەم،
يزگە تەلاك تەلايەم.
ۇҙەڭ ساپҡان زۋر يۋلىڭ
بيلەن ھيس ھىۋ ҡىرҡالماҫ.
ءھينان ҡالعان زۋر تاۋىڭ
ءۇҙ ҡۋيىنىنا الىر ۋل،
ھينەڭ مەنان بەرلەكتا
ماڭگە ەرҙا ҡالىر ۋل.
وҫءتون استىڭ ديڭگەҙҙەڭ،
وҫءتوندا باتىر بۋلدىڭ ھين،
بۋيىنا يل ҡورҙوڭ ھين;
Ҙۋر تاۋىڭدىڭ ҡۋيىنىندا
يلگا زاتلى بۋلىرҙاي،
كەشەگا تاتلى بۋلىرҙاي،
ءيانداي ھاناپ ءيورورҙاي
تاعى لا زاتلى بۋلىرھىڭ،
يۋعالماҫ التىن بۋلىرҙاي،
كەشەگا دانلى ھانالىپ،
دونياعا باتىر بۋلىرھىڭ»، —
تيگان ھۇҙەن ايتكان ءدا،
ۋرالدى تاۋعا كۇمگان، تي،
ھوماي وسوپ كيتكان، تي،
ءيلدان عايەپ بۋلعان، تي;
ۋرال يۋلى — بەيەك تاۋ،
ۋرال گۇرە — دانلى تاۋ —
ۋرال بۋلىپ ҡالعان، تي.
بايتاҡ يىلدار ۋҙعان ھۋڭ،
ھوماي ۋرالىن ھاعىنعان:
ۋنىڭ يۋلى بۋيىنان
وسوپ ءيوروپ، تالپىنعان،
تاۋعا كيلەپ، ҡايالا
ۋرالدى ۋيلاپ، موڭ ساسكان،
اҡҡوش بۋلىپ ءتۇل يايەپ،
اҡҡوش تىۋىن ۇرسەتكان.
بىنى بارى بەلگان، تي،
ھوماي توҡومو ҡوشتار، تيپ،
بەر تۋعانداي كۇرەشەپ،
اۋ اۋلاۋҙان تىيىشىپ،
اҡҡوش توتوپ ەيماҫكا، تيپ،
ءۇҙ-ارا ءھۇҙ ҡۋيىشىپ، —
اҡҡوش ۇرسەپ كيتكان، تي;
اҡҡوش يتە كەشەگا
شۋعا حارام يكان، تي.
ھوماي ءتۇҙماي وسҡان، تي،
بەر كيلگان، تي، كيتكان، تي;
تىنىس يل، تيپ، بەراملاپ،
Ҡوش-ҡورتتارҙى ەيارتەپ،
ءۇҙ ارتىنان ەركەلتەپ،
تاعى ۋرالعا كيلگان، تي;
شۋعا ەيارەپ ۋرالدا
Ҡوش-ҡورت، يانلەك تۋلعان، تي.
Ҡوشتار كيتكانەن بەلگاس،
تىنىس يل تيپ يشەتكاس،
Ҡاتيل ۇگەҙە، توҡومون
ۇҙە باشلاپ ەيارتەپ،
دانلى ۋرال بۋيىندا،
ياملە ۋرال ҡۋيىنىندا
بەرگا عۇمەر ءھورام، تيپ،
ۋرال بۋيىنا كيلگان، تي،
كەشەگا بۋي بيرگان، تي.
اҡبۋҙات تا يل گيҙەپ،
يىلҡى توҡومون يىيىپ،
بار يىلҡىعا باش بۋلىپ،
بارىن الىپ كيلگان، تي.
كەشەلارگا ىلىعىپ،
مەنارەنا ات بۋلىپ،
يىلҡى لا ءتۇللاپ كيتكان، تي.
اي، كون ھايىن ۋرالعا
ءتورلو يانلەك تۋلعان، تي،
شۋل يانلەكتار، ҡوش-ҡورتتار
كيلەۇ كونو كەشەگا
اي، يىل ھاناپ بەلەۇگا
يسەم بۋلىپ كيتكان، تي.
ۋرال باتىر ۋلگان ھۋڭ،
گۇرەندا ەرھەپ بوتكان ھۋڭ،
گۇرە بالҡىپ تورعان، تي،
بىنى كۇرگان كەشەلار
يىيىلىشىپ بارعان، تي،
بەر ۋس تۋپراҡ العان، تي،
بارى دانلاپ ھالعان، تي،
بارا-بارا ۋل ەرҙا
التىن بۋلىپ كيتكان، تي.
Ҡوش-ҡورت، يانلەك كۇبايگاس،
ءشيشما ھىۋى ەتماگاس،
كۇلدان ҡۋرҡىپ اسماگاس،
يҙەل باتىر، يايىҡҡا،
نوگوش باتىر، ھاҡمارعا
حالىҡ يىيىلىپ كيلگان، تي،
«نيشلايبەҙ؟» — تيپ، بارىھى
اپتىراشىپ ايتكان، تي.
يҙەل ۋيعا ҡالعان، تي،
اتاھىنىڭ بۋلاتىن
ءۇҙ ҡۋلىنا العان، تي;
اҡبۋҙاتҡا مەنگان ءدا،
ءبوتا حالىҡتى يىيعان دا:
«ەسا تورعان ھىۋҙا لا،
ءياشاپ كيلگان دونيالا
ياۋىز ءبوتماي، ءيان تىۋماҫ،
تىۋھا لا، تىنىس ياشاماҫ،
شۇلگانگا ياۋ اسايىҡ،
بارىن تار-مار ياھايىҡ، —
ھىۋ ҙا بۋلىر كەشە ءوسون،
تىنىس بۋلىر يل ءوسون»، —
تيەپ ھۇҙەن بوتكاندا،
ياۋ اسىرعا تورعاندا،
ھوماي كيلەپ ەتكان، تي،
بىلاي تيەپ ايتكان، تي:
«باتىرҙان تىۋعان ير-ەگەت
اپتىراۋҙا ҡالىرمى؟
دونيالا تىۋعان بەر ياندەڭ
ۋيلاپ باشى ەتماگان،
كۇڭەلەنا كيلماگان
ديڭگەҙەنا يۋل ھالىر،
دەيەۇҙارەن تاۋ ҡىلىر،
ءبوتا ديڭگەҙ ҡوروتوپ،
يوروگان يۋلىن يل ҡىلىر، —
تيپ كەم گەنا ۋيلاعان؟
اتاڭ ۇҙە ءۇلھا ءلا،
بۋلاتى ҡالدى ҡۋلىندا،
بۋҙ اتى ҡالدى يانىندا.
اتاڭ دەيەۇҙان تاۋ ءويھا،
ساپҡان ەرەن يۋل ءيتھا،
يامان ھىۋҙى ءبوتورھا،
يلدە بەرگا تۋپلاھا، —
ھەҙگا اҙاҡ اتاعىҙ:
«كۇلدەڭ ھىۋىن ەسماگەҙ،
ەسەپ ءارام بۋلماعىҙ»، —
تيپ ايتكاينە تۇگەلمە؟
شۇلگانگا ياۋ اسھاڭ دا،
ۋنى تار-مار ءيتھاڭ ءدا،
كۇلەنان يل ماندىماҫ،
ءاسا ءھوتونداي بۋلىپ،
يلدە ماڭگە ھۋعارماҫ!»
ھوماي ھۇҙەن يشەتكاس،
يҙەل ۋيعا ҡالعان، تي;
اҡبۋҙاتتان توشكان، تي،
اتاھىنىڭ بۋلاتىن
Ҡۋلىنا توتوپ العان، تي،
بەيەك تاۋعا مەنگان ءدا،
ءيراماللاپ تورعان، تي.
«اتايىمدىڭ ҡۋلىندا
بۋلات دەيەۇ تۋرانى;
ۋرالدان تىۋعان ۋل بۋلىپ،
حالىҡتى ھىۋھىҙ ҡاڭعىرتىپ،
باتىر يسەمە كۇتارەپ،
ھىۋ تابالماي تيلمەرەپ
توروۋ يرلەك بۋلامى؟» —
تيگان ءدا يҙەل يرايەپ،
تاۋҙى يارا ساپҡان، تي،
كوموشتاي بەر اҡ يىلعا
شىلتىراپ شۋندۋҡ اҡҡان، تي;
تاۋҙى بۋيلاپ كيتكان، تي،
ءازراҡانان بار بۋلعان
يامانتاۋعا ەتكان، تي.
تاۋ يىلعانى بىۋعان، تي،
يҙەل كيلەپ ۋҡتالىپ،
بيلەن ءوҙا ساپҡان، تي، —
يىلعا ارى اҡҡان، تي;
يҙەل باҫىپ تورعان تاۋ،
ءيراماللاپ ساپҡان تاۋ،
يىلعا سىعىپ اҡҡان تاۋ —
«ءيرامال» بۋلىپ ҡالعان، تي.
يىلعا بىۋعان زۋر تاۋى،
Ҡىرҡا ساپҡان ۋرىنى —
«Ҡىر(ى)ҡتى» بۋلىپ ҡالعان، تي.
يҙەل باتىر تاپҡان ھىۋ،
شىلتىراپ ماتۋر اҡҡان ھىۋ
يҙەل بۋلىپ ҡالعان، تي.
بارى كيلەپ ەسكان، تي،
ھىۋ اҡҡانىن كۇҙاتەپ،
بوتاھە ءلا ҡىۋانىپ،
بىلاي تيەپ ايتكان، تي:
«يҙەل باتىر تاپҡان، اي، اҡ يىلعا
شىلتىراپ تا اعا لا ءۇҙاندان.
تاملە يҙەلكاي ھىۋҙارى لا
بوتورالەر ھىۋ كوҫاگان ۋيҙارҙى،
Ҡىۋاندىرا ҡان يلاعان يلدارҙە.
عۇمەرҙار ۇك تەلاپ يل يىرلانى
باتىر تىۋعان، تيپ ۇك ۋرالدان.
تاملە يҙەل ھىۋҙارى لا
بوتورالەر ھىۋ كوҫاگان ۋيҙارҙى،
Ҡىۋاندىرا ҡان يلاعان يلدارҙە» .
شۋلاي بارىھى ماҡتاعان،
Ҡان يلاۋҙان تۋҡتاعان.
بار حالىҡ ەركەلەپ،
بەر يҙەلدەڭ بۋيىندا
ياملە تۋعاي-ۋيىندا
تورلاҡ ҡورا باشلاعاس،
اي-يىل ھاناپ تۇللاگاس،
ءيلدا كەشە كۇبايگان،
يҙەل بۋيى تارايعان.
ءدۇرت باتىر بەر يىيىلىپ،
بەرگا ۋلتىرىپ ۋيلاعان;
يايىҡ، نوگوش، ھاҡمارҙار،
ياڭى يىلعا ەҙلاگان.
يҙەل ھىماҡ، بىلار ҙا
الماشلاشىپ، بەر-بەرە
بۋلات مەنان ساپҡان تي، —
ۋلارҙان دا ءوس يىلعا
شىلتىراشىپ اҡҡان، تي.
بىلار حالىҡتى يىيعاندار،
ءدۇرت باتىرعا بۇلگاندار;
ءدۇرت يىلعانى بۋيلاتىپ،
تورلاҡ ҡوروپ تارالىپ،
ايىرىم دونيا ҡورعاندار.
ءدۇرت باتىرҙىڭ يسەمە
ءدۇرت يىلعاعا ات بۋلعان،
ونوتولماҫ زات بۋلىپ،
بىۋىن-بىۋىن ҡالعاندار. |
|
(1910 يىلدا ەلەككە ىرىمبۋر گۋبەرناھى ورسك وياҙە (باشҡورتوستاندىڭ حاҙەرگە بايماҡ رايونى) يҙريس اۋىلىندا ياشاگان ҡۋرايسى-ءساسان عابيت ارعىنباەۆ (1856-1921) مەنان شۋل ۋҡ وياҙҙەڭ 2-سە ەتҡول اۋىلى ساسانە ءحاميت ءالموحاماتوۆتان ءموحاماتشا بۋرانعولوۆ ياҙىپ العان) ء/راساي ءفاندار اكادەمياھى ءوفو عيلمي ۇҙاگەنەڭ ارحيۆى. ف.ز. وپ.12. د. 233. ال. 1-144.
|
|
Abai.kz
