سوڭعى جىلدارى قازاقستان مەن ەو اراسىندا جاڭا ينۆەستيتسيالىق جوبالار مەن ينفراقۇرىلىمدىق باستامالار قارقىندى دامۋدا. ەۋروپالىق وداقپەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قازاقستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

ال ەۋروپا ءۇشىن قازاقستاننىڭ رەسۋرستارى، ونىڭ ىشىندە ۋران مەن سيرەك مەتالدار قۇندى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا كايا كاللاس حانىمنىڭ قازاقستانعا ساپارى ەو مەن قازاقستان اراسىنداعى سەرىكتەستىكتىڭ نىعايۋىنا جاڭا  مۇمكىندىكتەر اشىپ وتىر. بۇل قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن ەۋروپا وداعىنىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى جونىندەگى جوعارعى وكىلى، ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى كايا كاللاسپەن كەزدەسۋىندە قول جەتكەن ۋاعدالاستىقتاردىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. اتاپ ايتساق، ۆيزالىق رەجيمدى جەڭىلدەتۋ جانە ترانسكاسپي جوبالارى بويىنشا كەلىسسوزدەر باستالدى. وسىعان بايلانىستى وتاندىق ساراپشىلار ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋدە. ساياساتتانۋشى قازبەك مايگەلدينوۆ، قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق تەك ەكونوميكالىق ەمەس، سونىمەن قاتار گەوساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى دەپ سانايدى.

قازاقستان مەن ەۋرووداقپەن 29 باعىت بويىنشا ارىپتەستىك ورناتىپ وتىر

«قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكا جانە ساياسي تۇرعىداعى بەلسەندى مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ وڭىرلىك كوشباسشىلىق پوزيتسياسىن قالىپتاستىردى. بۇل تۇرعىدا قازاقستاننىڭ وڭىردەگى كوشباسشىلىعى ونىڭ كوپۆەكتورلى ديپلوماتيالىق باستامالارى بولىپ تابىلادى. ەل باسشىلىعى ورتا ازيا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ديالوگتى نىعايتۋ ءۇشىن كەڭەسشى كەزدەسۋلەر، بەيرەسمي سامميتتەرگە ۇيىتقى بولىپ كەلدى. اسىرەسە 2022 جىلى شىلدەدە قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى قول قويعان ورتالىق ازيانى دامىتۋ تۋرالى دەكلاراتسيا ءوڭىر ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىققا دايار ەكەنىن كورسەتسە، بۇل ءۇردىستى ەۋرووداق تا قۇپتاپ وتىر. سونىمەن قاتار 2022-2023 جىلدارى ورتالىق ازيا باسشىلارى مەن ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتى ءبىرىنشى جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەردى وتكىزدى. ەۋرووداق پەن ورتالىق ازيا ەلدەرى قارىم-قاتىناستارىن تەرەڭدەتۋ جونىندەگى بىرلەسكەن جول كارتاسى قابىلدانعان بولاتىن. ياعني بۇل باستامالار قازاقستاننىڭ وڭىردە كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرۋعا جانە كورشىلەس ەلدەرمەن ءوزارا سەنىمدى نىعايتۋعا ۇمتىلاتىنىن كورسەتەدى. ودان بولەك، ەۋروپالىق وداقپەن قارىم-قاتىناستى ايتساق، بۇل قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ماڭىزدى ستراتەگيالىق باعىتتاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى ەۋرووداق قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا ارىپتەسى، سىرتقى ساۋدانىڭ 28% استامى وسى ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. ەو - قازاقستان ەكونوميكاسىنا تىكەلەي ينۆەستيتسيا سالۋشى №1 سىرتقى ينۆەستور. تىكەلەي ينۆەستيتسيالاردىڭ 50 % استامى وسى ەو ەلدەرىنەن كەلەدى. ناقتى كورسەتكىشتەرگە كەلسەك، الەم بويىنشا قازاقستان ۋران ءوندىرىسى بويىنشا كوش باستاپ تۇر. ال ەۋروپا بولسا اتوم ەنەرگەتيكاسى ءۇشىن ۋراننىڭ 21 % جەتكىزىپ وتىر. سوندىقتان قازاقستاننىڭ تابيعي رەسۋرستارى ەۋروپانىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى رول اتقارادى. ودان بولەك، قازاقستان مەن ەو اراسىندا 10 جىل بۇرىن كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىك پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى، قازاقستان ورتالىق ازيادا مۇنداي ستراتەگيالىق كەلىسىمگە كەلگەن العاشقى جانە جالعىز مەملەكەت. اتالمىش كەلىسىم 2020 جىلى كۇشىنە ەنگەن كەزدە ساۋدا-ينۆەستيتسيا، ەنەرگەتيكا، ەكولوگيا، كولىك، ءبىلىم، مادەنيەت،  جالپى 29 باعىت بويىنشا كەڭ اۋقىمدى ارىپتەستىكتى ورناتىپ وتىر. بۇل كەلىسىم قازاقستان مەن ەو جوعارى دەڭگەيدەگى ءوزارا سەنىمدى قارىم-قاتىناسىنىڭ ناقتى كورسەتكىشى. سوندىقتان قازىرگى تاڭداعى ەۋروپا قازاقستاندى ورتا دەرجاۆا رەتىندە مويىندايدى»، - دەيدى ساياساتتانۋشى.

قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى: ەگەمەندىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى باستى قۇرال

قازبەك مايگەلدينوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىنان قالىپتاسقان جانە بۇگىنگى دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان ستراتەگيالىق ۇستانىم.

«مەملەكەتىمىز ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الەمنىڭ باستى كۇش ورتالىقتارىنىڭ ەشقايسىنا ءبىر جاقتى ارتىقشىلىق بەرمەي تەڭگەرىمدى قارىم-قاتىناس ۇستانىپ كەلەدى. سوندىقتان ەلىمىز جاھاندىق تۋربۋلەنتتىلىك جاعدايىندا پراگماتيكالىق كوپۆەكتورلىقتى دامىتۋدى ودان ءارى جالعاستىرۋعا نيەتتى. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ بۇگىنگى تاڭداعى كوپجاقتى مۋلتيۆەكتورلىق ساياساتتى ودان ءارى كۇشەيتىپ جاتقانى - ەل ەگەمەندىگىن نىعايتۋ قادامدارىنىڭ ءبىرى. مەملەكەت باسشىسى حالىقارالىق قاتىناستاردا وتە يكەمدى تاكتيكا ۇستانا وتىرىپ، ۇلتتىق مۇددە مەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەدى. سىرتقى قىسىم كۇشەيگەن، گەوساياسي قاقتىعىس جاعدايىندا ءبىزدىڭ كوپۆەكتورلىق ءسوز جۇزىندە ەمەس، ناقتى سالماقتى ديپلوماتيا قۇرالىنا اينالدى. مىسالى اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا قاتىستى استانا رەسەي، فرانتسيا، قىتاي تەحنولوگيالارىن قاراستىرا وتىرىپ، اەس قۇرىلىسىنا كوپجاقتى كونسورتسيۋم ءتاسىلىن تاڭداپ وتىر. بۇنى يادرولىق كوپۆەكتورلىق دەپ اتايمىز. ءبىر عانا دەرجاۆاعا تاۋەلدى بولماي، وزىق تەحنولوگيا مەن جاقسى جاقتاردى تاڭداۋ ماقساتىندا وسىنداي شەشىم قابىلداندى. سونىمەن قاتار، الەمدىك دەڭگەيدە ترەندكە اينالعان سيرەك مەتالدار بويىنشا، قازاقستان سيرەك مەتالدار پايدالى قازبالار سەكتورىندا ءتۇرلى ارىپتەستەرمەن جۇمىس ىستەپ جاتىر. گەرمانيا جانە فرانتسيامەن ليتي جانە باسقا مەتالدار بويىنشا جاسالعان كەلىسىمدەر وسىنىڭ ايعاعى. اقش-پەن دە پرەزيدەنت كەزدەسكەن كەزدە وسى سيرەك مەتالداردى بىرگە بارلاۋ ونى ودان ءارى قولدانۋعا بايلانىستى كەلىسىمدەرگە كەلۋگە ىڭعايلانىپ جاتىر. سوندىقتان ۇلتتىق مۇددە عانا ەمەس، ايماقتىق ىقپالداستىق ستراتەگياسىنان قارايتىن بولساق، كوپۆەكتورلى ساياسات ەلىمىزگە ورتالىق ازيا ايماعىندا جەتەكشى مودەراتور بولۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. استانا سىرتقى كۇشتەردىڭ مۇددەلەرىن تەڭەستىرىپ، وڭىرلىك ماسەلەلەردى شەشۋدە شەشۋشى ءرول اتقارىپ كەلەدى. مىسالى، اقش-تىڭ س5+1 فورماتى، قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ءسامميتى جانە رەسەيدىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندەگى كەزدەسۋلەرى – بۇل باسەكەلى فورماتتار. قازاقستان وسى بارلىق فورماتتارعا قاتىسىپ، بەلسەندى پوزيتسيا ۇستانا وتىرىپ، ءوز مۇددەسىن قورعاۋدا سىرتقى ويىنشىلاردىڭ وڭىرگە ىقپالىن ۇيلەستىرۋگە تىرىسادى. وسىلايشا، ەلىمىزدىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى گەوساياسي جاعدايلارعا بەيىمدەلىپ، دامۋ ۇستىندە. قازاقستان رەسەي، باتىس، قىتاي جانە يسلام الەمىمەن تەڭ قارىم-قاتىناستار ورناتىپ، سىرتقى قىسىمدارعا توتەپ بەرە وتىرىپ، ولاردى ءوز پايداسىنا اينالدىرا الاتىنىن دالەلدەدى. الداعى ۋاقىتتا استانا جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن ارىپتەستىك جەلىسىن كەڭەيتۋدى جالعاستىرادى»، - دەدى ساراپشى.

كايا كاللاستىڭ ساپارىنىڭ ماڭىزى

ساياساتتانۋشى قازاقستان ەو قاتىناستارىنا دا جالپىلاما شولۋ جاساپ، قازاقستان مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ارىپتەستىك دەڭگەيىن تالداپ بەردى.

«قازاقستان مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى قارىم-قاتىناس سوڭعى ونجىلدىقتا ۇلگىلى ارىپتەستىك دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. 2015 جىلى قول قويىلعان جانە 2020 جىلى كۇشىنە ەنگەن كەڭەيتىلگەن ەۋروپالىق وداق پەن قازاقستان اراسىنداعى ارىپتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم ەكى تاراپتىڭ ىنتىماقتاستىعىن ينستيتۋتسيونالدى تۇرعىدا بەكىتتى. بۇل كەلىسىم ساياسي ديالوگتان باستاپ، ەنەرگەتيكا، ساۋدا، ءبىلىم جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋعا دەيىنگى كوپتەگەن سالالاردى قامتيدى. ەۋروپالىق وداق قازاقستاننىڭ 2050-2060 جىلدارعا دەيىنگى كومىرتەگى-بەيتاراپتىق ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋدى قولداپ وتىر، سونداي اق جاسىل تەحنولوگيالار مەن تاجىريبە الماسۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ءوزارا ىنتىماقتاستىققا دايىن. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستان مەن ەو-نىڭ ارىپتەستىگى قازىرگى گەوساياسي جاعدايلاردا ەرەكشە ماڭىزعا يە. 2022 جىلى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس باستالعاننان كەيىن، ەو بالاما سەرىكتەستەرگە بەت بۇرىپ، قازاقستاندى سەنىمدى ەنەرگەتيكالىق سەرىكتەسى ءارى شيكىزاتتىڭ ماڭىزدى كوزى رەتىندە تانىدى. بۇل ەلىمىزگە سوڭعى جىلدارى ەۋروپالىق وداقتان 8 ملرد دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋعا مۇمكىندىك بەردى، ونىڭ ۇلكەن بولىگى تاۋ-كەن، وڭدەۋ ونەركاسىبى مەن ترانسپورتتىق ينفراقۇرىلىمعا باعىتتالدى. ەو مەن قازاقستان اراسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك كولىك دالىزدەرى مەن ەنەرگەتيكا سالاسىندا دا ۇلكەن ءرول اتقارىپ كەلەدى. رەسەيدىڭ مۇناي-گاز يمپورتىنداعى تاۋەلدىلىكتىڭ ساياسي تاۋەكەلدەرگە اينالۋى قازاقستاندى ەۋروپا ءۇشىن باستى بالاما رەتىندە تانىتتى. وسىعان بايلانىستى، قازاقستان ءوزىنىڭ مۇنايىن ازەربايجان ارقىلى «باكۋ-دجەيحان» قۇبىرىمەن ەكسپورتتاۋدى قاراستىرۋدا»، - دەپ ايتتى قازبەك مايگەلدينوۆ.

ايتا كەتەلىك، كايا كاللاس - ەستونيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى، قازىرگى ۋاقىتتا ەو ساياسي ىستەرى بويىنشا جوعارعى وكىلى. ونىڭ قازاقستانعا ساپارى ەكىجاقتى قاتىناستاردى نىعايتۋداعى ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ وتىر. ساپار بارىسىندا ءتۇرلى ماسەلەلەر تالقىلاندى، ونىڭ ىشىندە رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستىڭ سالدارى، كولىك ينفراقۇرىلىمى، شيكىزات، سيرەك مەتالدار، ەنەرگەتيكا جانە ءبىلىم سالالارى دا بار.

قازبەك مايگەلدينوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەو مەن قازاقستان اراسىنداعى ارىپتەستىك كەلىسسوزدەرى اراسىندا ۆيزالىق رەجيمدى جەڭىلدەتۋ تۋرالى ۋاعدالاستىقتى باستاۋ - ازاماتتارىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

«ۆيزالىق رەجيمدى وڭايلاتۋ - قاراپايىم ازاماتتار، ستۋدەنتتەر مەن كاسىپكەرلەر ءۇشىن  ماڭىزدى قادام بولماق. سونىمەن قاتار، ترانسكاسپي جوبالارى مەن كولىك-لوگيستيكالىق الەۋەتتى پايدالانۋ ماسەلەلەرى بويىنشا العاشقى كەلىسىمدەر جاسالدى. پرەزيدەنت توقاەۆ ەۋروپالىق وداقتى سەنىمدى سەرىكتەس دەپ باعالاپ، جاھاندىق تۇراقسىزدىق جاعدايىندا بارلىق تۇيتكىلدەردى تەك ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى سەرىكتەستىك ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا، ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا جانە سىرتقى ساياساتىن مانەۆرلاۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. ال ەو ءۇشىن قازاقستان - رەسۋرستىق قاۋىپسىزدىك، جاڭا نارىقتار مەن ازياعا اشىلعان جاڭا قاقپا بولىپ تابىلادى»، دەپ قورىتىندىلادى ساياساتتانۋشى.

اۆتور: مەرۋەرت رايىم

Abai.kz