قىزىقتى تاقىرىبىم - كوكشە-بۋراباي ماڭىنداعى التىن ءوندىرىسىنىڭ تاريحىن جازامىن دەپ حح عاسىر باسىندا ورتالىق قازاقستاندا قىزمەت قىلعان اعىلشىنداردىڭ جازبالارىنا كىرىستىم. ەكى ۇلكەن ماقالانى شەت ەلگە قاراي جىبەردىك، ەندى ءۇشىنشىسى باستادىق. پەنسياعا شىققاندا شەت تىلدەردەن ءوشىمدى الامىن دەپ ءجۇر ەدىم، جاقسى بولدى. كوڭىل بولمەي ءجۇر ەكەنبىز، بۇل جازبالاردا قازاق تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا قاتىستى عاجاپ دەرەكتەر بار. ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە «اعىلشىننىڭ نانى قانداي ەدى، شىركىن!» دەپ وتىراتىن، سول زاماندى كورگەن شالدار بولدى. بۇل اڭگىمەلەردى اسىرەسە وسپەن-ءنىلدى، قارقارالى، باياناۋلا قازاقتارى ءبىلۋشى ەدى. قازىر ەندى اعىلشىنداردىڭ وزدەرىنىڭ كۇندەلىك جازبالارىنان باسقا دەرەك قالمادى.

ال جازبالار قىزىق. «سپاسسك اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ» زەرتحاناسىن باسقارعان Frank Vans Agnew «Life with the Kirghiz, 1903-1906» كۇندەلىك جازبالارىندا جاكەن مۇستافين دەگەن قازاق ازاماتى ( ونى Frank «magistrate» دەپ اتايدى، نە بولىس، نە بي بولۋى كەرەك) سارىسۋ بويىنداعى «مىنا كونە قورعان-قورىمداردى قازىپ، ىشىندە التىن بولسا نەگە المايسىزدار» دەگەن سۇراعىما «ولگەندەردىڭ سۇيەگىن قوپارىپ، (ارۋاققا) تيىسۋگە بولمايدى» دەپ قاتاڭ جاۋاپ بەردى دەيدى: «Djakin told me there was, no doubt, gold in the graves, ornaments and weapons, but when I asked him why he did not dig them out, he said, simply and inexorably, that it was impossible to disturb the bones of the dead». بۇل قازىرگى ۋاقىتتا تيىن-تەبەن ءۇشىن ارۋاقتان تايىنباي، كور قازۋعا كىرىسىپ كەتكەن قازاق ءۇشىن ساباق بولارلىق اڭگىمە.

ەكىنشى ءبىر قىزىق اڭگىمە ىسقاق جامانتىكوۆكە قاتىستى. ول دا جاكەن سياقتى وسپەن-ءنىلدى ماڭىنداعى قازاقتىڭ بەلگىلى ازاماتى. Frank ىسقاقتىڭ (Eeskok- دەپ جازادى) بالامدى وسپەن رۋدنيگىنە الىپ، اعىلشىنشا وقىتىپ بەر، قاراجاتىن ءوزىم تولەيمىن دەگەن ءوتىنىشى تۋرالى جازادى. ىسقاقتىڭ اعىلشىنشا وقىتامىن دەپ ارەكەت جاساپ جۇرگەن بالاسى جەتى جاستا: «He promptly asked me if I would take his son at the Uspensky mine and teach him English ways at his expense». اعىلشىن ءتىلىنىڭ كەرەك بولاتىنىن قازاق بايعۇس سوناۋ حح عاسىر باسىندا بىلگەن بولدى. ول بالانىڭ تاعدىرى نە بولدى ەكەن؟

مىنە، وسىنداي اڭگىمەلەر، سىزدەرگە قىزىق پا بىلمەدىم، مەن ءۇشىن قىزىق. سپاسسكىنىڭ قازاقشا اتاۋى اق بۇيرات ادىر ەكەنىن قاراعاندىلىقتار بىلەدى مە ەكەن؟ وسپەن دەپ جۇرگەنىمىز –ۋسپەنسكوە، بايىرعى قازاقشا اتاۋى ء–نىلدى. بۇل اتاۋدى جەرگىلىكتى ەل اعىلشىننىڭ نەلليا دەگەن قىزىنىڭ اتىنا قويىلعان دەيدى. اعىلشىندار ءوز بالالارىن الىپ كەلگەنى راس، وليۆيا، مارياننا دەگەن قىزدارى بولعان، بىراق نەلليا جوق. ءنىل دەگەنىڭ مىستىڭ توتىعى (كولچەدان دەپ تە اتايدى), تاستىڭ بەتىنە جابىسىپ جاپ-جاسىل (ەرتەدە كوك دەۋشى ەدى) بولىپ تۇرادى، ياعني ءنىلدى قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ ەرتەدەن مىس وندىرگەن جەرى.

*تومەندەگى سۋرەتتەردە - جاڭگىر تورە (قىستاۋى قاراباستان ءارى قارامۇرىن ماڭى). مەنىڭ اكەم وسى جاڭگىر تورەنىڭ بالاسىمەن جولداس بولدىم دەپ، شاماسى لاگەردە جۇرگەن كەزىندە-اۋ، جاڭگىردىڭ شۇلەن تاراتقان اڭگىمەسىن ايتىپ ەدى. ەكىنشى سۋرەتتە سول جاقتان -ىسقاق جامانتىكوۆ، جاكەن مۇستافين جانە اتقوسشىسى. ءۇشىنشى سۋرەتتە ءبىزدىڭ قاراعاندى ماڭىنىڭ قازاقتارى، مۇمكىن بىرەۋىن تانىپ قالارسىزدار.

پروف. جامبىل ارتىقباەۆ

Abai.kz