اباي – 180 جىل!

دانا اباي: «وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يمانيگۇل» دەيدى («اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭى). يمانيگۇل – قازاقتا بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان توسىن ۇعىم، ول – «تولىق (تۇگەل) يمان» دەگەندى، مەتافورامەن بەينەلەسەك، «حوش ءيىستى گۇلدەي اللانىڭ سۇيىكتىسى بول» دەگەن ءمان-ماعىنانى بىلدىرەدى. ول – قۇدايعا عاشىقتىقتىڭ سيمۆولى، ءارى ەس-اقىلدىڭ شىڭى:

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل،

يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحقيق[1] ءبىل.

ويلان-داعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،

باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل.

ءۇش ءسۇيۋ ءىلىمىنىڭ ماڭىزىن، مىنە، وسىدان-اق باعامداي الاسىز! بىراق ءۇش ءسۇيۋ، مەيلى، يمانيگۇل دەيىك، وتە كۇردەلى ءىلىم، بەك شەتىن، بەك نازىك جول. سوندىقتان ونىڭ ماعىناسىنا جەتۋ ءۇشىن الدىمەن جۇرەك كوزى، جۇرەك تازالىعى ۇعىمدارىن ىزەرلەۋگە ۇيعاردىق.

جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە...

حاق تاعالا كۇللى عالامدى ماحابباتپەن جاراتقان. «ونىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق» (اباي). سول يلاھي ماحاببات – جۇرەككە ءتان قاسيەت. سوندىقتان اباي: «ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى بار ما؟» دەيدى. ەت جۇرەك، جاۋ جۇرەك، جارالى جۇرەك، جاماۋ جۇرەك، جىلى جۇرەك، ىستىق جۇرەك، ىنتالى جۇرەك دەگەندەي سان الۋان ماعىنادا كوپ قولدانعان. ەكپىندى «اتىڭ ادام بولۋعا جۇرەكتى تىڭدا، وعان قۇلاق اس!» دەگەن تالىمگە تۇسىرگەن.

توق ەتەرى، حاكىمنىڭ يمانعا ءھام ادامشىلىق تاربيەگە قاتىستى كوزقاراستارىن ءجىتى تانىپ-ءبىلۋدىڭ كىلتى – جۇرەك بولىپ تابىلادى.

اباي جۇرەك تەرمينىن قايتىپ قولدانعان ەكەن؟ ونىڭ ماعىناسى تۇرلىشە. جۇرت نازارىن مىناعان اۋدارعىم كەلەدى: 1891 جىلعا شەكتى جۇرەك – ادام مىنەزىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ قۇرالى ەمەس. ون بەس ولەڭدە ۇشىراستى: عاشىقتىق پوەزياسى («قور بولدى جانىم»، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ؟»، «جىگىت ءسوزى»، «قىز ءسوزى»، «بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم»، «جاستىقتىڭ وتى قايداسىڭ»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ»، «قىزارىپ، سۇرلانىپ»), ناسيحات پەن ونەرگە قاتىستى جىرلار («جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات»، «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى – ول»، «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز»، «سەگىز اياق»، «وزگەگە، كوڭىلىم، تويارسىڭ»).

بۇل – اقشوقىلىق كەزەڭ. ازىرگە جۇرەك، جاڭا ايتىلعانداي، ادام مىنەزىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ قۇرالى ەمەس. سونداي-اق، وعان وي-تانىمدىق، پالساپالىق جۇك تە ارتىلماعان. نەگە؟ سەبەبى، 1891 جىلعا شەكتى اباي قۇبىلاسى – ناقليا، ياكي مادەني-اعارتۋشىلىق بولدى.

1891-1892 جىلدار ابايدىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە ۇلى وزگەرىس اكەلدى. اللانىڭ قالاۋىمەن جان دۇنيەسى، سانا-سەزىمى توڭكەرىلىپ ءتۇستى: ۇلى شايىر رۋحاني كەڭىستىككە قۇلاش ۇردى. «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟» دەمەكشى، شارق ۇرعان ىڭكار كوڭىلى ىزدەگەن كامالات جولىن تاپتى. سايكەسىنشە شىعارماشىلىعى ناقليادان عاقلياعا اۋىستى. رۋحاني جاعىنان شاپشاڭ دامىپ، تەز جەتىلۋ كەزەڭى دە جەتتى. ءسويتىپ، بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا جۇرەك – پالساپالىق كاتەگوريا. ەندى حاقتىقتىڭ ساۋلەسى، جۇرەك كۋلتى  ولە-ولگەنشە اجىراعان ەمەس.

«دالەلدە» دەسەڭىز، جۇرەك جايلى 14-ءشى قارا سوزىندە اباي: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جۇرەكتى كىسى دەگەنى – باتىر كىسى دەگەنى. ونان باسقا جۇرەكتىڭ قاسيەتتەرىن انىقتاپ بىلە المايدى» دەي كەلە، عاشىقتىق، راقىمدىلىق، مەيىرباندىق، باۋىرمالدىق – ءبارى-ءبارى جۇرەك ءىسى دەپ تياناقتاعان. 17-ءشى ءسوزىن: «جۇرەگىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا جۇرەگىڭە ءاردايىم قارايدى» دەپ قورىتادى.

اسىرەسە، پوەزياسى اقىننىڭ الەمگە جۇرەك كوزىمەن قاراعانىنا ايعاق. «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى! بولا بەرمە تىم كۇلكى» (1892), «جۇرەگىمدى قان قىلدى، وتكەن ءومىر، ولگەن جان» (1893), «كىرلەگەن جۇرەك ءوز ءىشىن، تۇرا الماس استە جۋىنباي» (1896), «ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز، بار تامىردى قۋالار» (1898),  «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ، قياناتشىل دۇنيەدەن» (1899), «جۇرەگىم، نەنى سەزەسىڭ، سەنەن باسقا جان جوق پا؟» (1900) سياقتى ولەڭ جولدارى جۇرەگىن ەستىگەن، ءومىر قۇبىلىستارىن سول ارقىلى سەزىنگەن، قابىلداعان كىسىنىڭ ءسوزى.

جۇرەك تەرمينى ءپالساپا جۇگىن دە ارقالاعان، ونىڭ مىسالدارى:  «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» (1896),  «جۇرەكتىڭ اقىل – سۋاتى، ماحاببات قىلسا ءتاڭىرى ءۇشىن» (1897),  «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟» (1898), «قاراشى ءوز بويىڭا تۇگەل مە ەكەن، ىستىق جۇرەك، ءوڭ-شىراي، قۋات پەن كۇش؟» (1901),  «جۇرەك – تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى – اسىل تاس» (1902).

قورىتا ايتقاندا، جۇرەك كۋلتىن زەردەلەۋدەن ابايدىڭ رۋحاني بيىگى – يمانيگۇل ىلىمىنە قالاي باسقىشتاعانىن اڭداۋعا بولادى.

يلاھي ىزدەنىستىڭ باسى – 1891 جىلعا قايتىپ ورالايىق.

وسى جىلى اباي «عاقليا» اتتى قارا سوزدەرىن مۇراسىنا كىرىسىپ: «ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق» دەيدى. سونداي-اق، وسى جىلعى «كوزىنەن باسقا ويى جوق» ولەڭىندە ويشىل: «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى»،  – دەسە، بۇل-داعى –  جالاڭ ديداكتيكا ەمەس، عايىپتىڭ شاپاعاتىنا ءوزى بولەنگەنىنىڭ كۋاسى.

يمان كوزىمەن قاراپ، جۇرەك تازارعان سايىن دانالىق بۇلاق بوپ اعارى ءسوزسىز. وعان ايعاق: «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك» (1894), «كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر ءتاڭىرى، وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى» (1895), «سۇيەنگەن، سەنگەن داۋرەن جالعان بولسا، جالعانى جوق ءبىر ءتاڭىرىم كەڭشىلىك قىل!» (1896), «ادام عاپىل دۇنيەنى دەر مەنىكى، مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى» جانە «ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل، وزگەسى حاققا جول ەمەس» (1897), «ءمۇمين بولساڭ، اۋەلى يماندى بول، پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول» (1902) دەگەن لۇعاتتار.

سونىمەن، 1891 جىلدان جۇرەك – ابايدىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ ايناسى، جان دۇنيەسىنىڭ بارومەترى سەكىلدى. سونىمەن بىرگە ءمالىم بولدى:  ادام بولۋ ءمانىسى – ىشتەگى كىردى قاشىرۋ، يماننىڭ تازالىعى ەكەندىگى. اباي: «جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە، سونان تاپقان – شىن اسىل، تاستاي كورمە» (1897) دەيدى. جۇرەك تۇبىندەگى شىن اسىل نە؟ ول – يمانيگۇل! اللانىڭ ساۋلەسى، از با، كوپ پە، بارشادا بار: «قۇداي جۇرەگىمدە» دەيتىنىمىز سول.

يماننىڭ تازالىعى – كۇللى عۇلامالار باس قاتىرعان، الەمدىك ءپالساپانىڭ پروبلەماسى.  حاكىم اباي ونىڭ شەشىمىنە ءۇش ءسۇيۋ، ياعني يمانيگۇل ءىلىمىن ۇسىنعان. ولاي بولسا، ابايدىڭ سوڭعى وسيەتى – ءۇش ءسۇيۋ ىلىمىنە حال-قادىرىمىز جەتكەنشە تۇسىنىكتەمە بەرۋگە ويىسايىق.

ءبىرىنشى ءسۇيۋ – اللانىڭ ادامدى ءسۇيۋى

ابايدىڭ «تاسديق» تراكتاتى (قازىرگىشە 38-ءسوز) مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭى اجىراماس ەگىزدەر. سوندىقتان ولاردى تۇتاستىقتا قاراستىرماقپىز. اتالعان ولەڭىندە اباي تراكتاتتاعى نەگىزگى يدەياسىن تياناقتاي تۇسكەن جانە قازاققا ۇعىمدى بولۋىن ەسكەرگەن.  تومەندەگى ماقسات – ءۇش سۇيۋگە جاڭاشا تۇسىنىكتەمە بەرۋگە سايادى.

ولەڭنىڭ ايگىلى بەسىنشى شۋماعى مىناۋ:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە اۋەلگى ولەڭ جولىنا ءمان بەرىلگەن ەمەس. ويتكەنى، «قۇداي جوق»، دەمەك، ماحابباتى دا جوق. ەرىكسىز بىردەن ەكىنشى جولعا سەكىرىپ، ءبىرىنشى ءسۇيۋ، مىنە، وسى دەسكەنبىز.

شىن مانىندە، ءۇش ءسۇيۋدىڭ كىلتى – ءبىرىنشى جولدا. «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى». ولاي بولسا، اللا تاعالا مەن ادام بالاسىنىڭ قارىم-قاتىناسى انا مەن بالانىكى سەكىلدى. جاراتقان يەنىڭ ماحابباتىن تانىپ-بىلۋگە پەندەسى نەلىكتەن قۇلىقسىز؟ سەبەبى، ادام جانى جابىلىپ، ىشتەگى كىرمەنەن قاپتالىپ قالعان. «تاسديق» تراكتاتىندا  اباي: «ادام بالاسىن قۇرت، قۇس، وزگە حايۋاندار سيپاتىندا جاراتپاي، بۇل گۇزال سيپاتتى بەرىپ، ەكى اياققا باستىرىپ، باسىن جوعارى تۇرعىزىپ، ...بىرەۋى ويىن بىرەۋىنە ۇقتىرارلىق تىلىنە ءسوز بەرىپ جاراتپاقتىعى ماحاببات ەمەس پە؟» – دەيدى. سوندىقتان بۇل ۇلى ماحابباتتى ەلەپ، ەسكەرمەۋگە قاقىمىز جوق.

سونىمەن، ءبىرىنشى ءسۇيۋ – اللانىڭ ادامدى ءسۇيۋى. ونى تانىپ-بىلمەگەن جاعدايدا ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ءسۇيۋدى دۇرىس قابىلداۋ نەعايبىل. شۋماقتىڭ باستاپقى جولىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى وسى ارادا.

ەكىنشى ءسۇيۋ – ادامنىڭ اللانى ءسۇيۋى

كەشەگى اتەيستىك ءداۋىر كەلمەسكە كەتتى. ءتاۋبا، قۇداي جوق دەۋگە ەشكىمنىڭ اۋزى بارماس قازىر. «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» دەگەننىڭ ءمانىسىن اباي بىلايشا ۇقتىرادى: «ميلليون حيكمەتپەنەن جاسالعان ماشينە، فابريك ادام بالاسىنىڭ راحاتى، پايداسى ءۇشىن جاسالسا، بۇل جاساۋشى ماحابباتپەن ادام بالاسىن سۇيگەندىگى ەمەس پە؟ كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيمەكتىك قارىز ەمەس پە؟». ءيا، كۇندە جۇتاتىن اۋانى، سۋدى، بۇكىل نەسىبەنى بەرىپ وتىرعان قۇدىرەتكە باس يۋ، ونىڭ ماحابباتى انا مەن بالا اراسىنداعى ماحابباتتان ارتىق بولماسا، كەم ەمەسىن جۇرەكپەن سەزۋ قارىز ءىس. بىراق، «جاننان ءتاتتى ءسۇيۋدىڭ» ءجونى وزگەرەك. وعان ۇنەمى حاق جولىندا، اللامەن بايلانىستا بولۋ شارت. دەمەك، بۇل – تولىق ادام دەڭگەيى.

سونىمەن، ەكىنشى ءسۇيۋ – ادامنىڭ اللانى ءسۇيۋى. رۋحاني شىڭعا اپارار جول جايىندا: «عىلىمنىڭ دا زورى، شىندىق، قايراتتىڭ دا، ماحابباتىڭ دا بەك زورى تابىلماق كەرەك»  دەيدى اباي.

ءۇشىنشى ءسۇيۋ – ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋ

ءۇشىنشى ءسۇيۋ – ەڭ كۇردەلىسى. وعان اباي ايگىلى شۋماقتىڭ سوڭعى ەكى جولىن  ارناعان. كەڭەستىك كەزەڭدە ەكى ولەڭ جولىن ەكى بولەك ءسۇيۋ دەپ قابىلداپ، جاڭىلىسقا ۇرىندىق. بۇل ستەرەوتيپ ءالى كۇنگە كۇشتى. شىن مانىندە، ءۇشىنشى ءسۇيۋ – ادامزاتتى ءسۇيۋ. بولدى، ءبىتتى. ال قوس ولەڭ جولى ونىڭ ەكى ارگۋمەنتى، قوس تىرەگى عانا. ادىلەت – ماحاببات، مەيىرىم، ىنساپ، ار-ۇيات، شىندىق، ادالدىق، تەڭدىك سىندى كاتەگوريانىڭ ءبىرى (دەمەك، اباي «ادىلەتتى ءسۇي» دەمەگەن، كىلتيپان «حاق جولى» يدەياسىنا تىرەلەدى). دالەلدەپ كورەيىك.

ءبىرىنشى ارگۋمەنت – ادامزاتتى «باۋىرىم» دەپ ءسۇيۋ. بۇل كيەلى جازبالار اقيقاتى. سوندىقتان: «ءدىن ادامدى ءبىر باۋىر قىلماق ەدى» (شاكارىم). ءاسىلى، ادام ادامسۇيگىش قىلىپ جاراتىلعان: «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى – دوس» (اباي). بىراق بۇل قاعيدانى قۇلاققا ىلگەنىمىز شامالى، ادامزات قىرقىسۋدان ەش تىيىلعان ەمەس. سوندىقتان اباي «ادامزاتتى حاق جولى وسى دەپ ءسۇيۋ كەرەك» دەگەن ەكىنشى قوسىمشا ارگۋمەنتتى ەنگىزىپ وتىر. بۇل – جاڭالىق! ياعني ادامداردى ءسۇيۋدىڭ ەكى شارتى بار: ءبىرى – «باۋىرىم دەپ»، ەكىنشىسى – «حاق جولى وسى دەپ».

وسىناۋ جاڭاشا كوزقاراستى بايىپتاي تۇسەيىك. قۇلدىڭ قوجانى، وتارلانعان حالىقتىڭ باسقىنشىنى «باۋىرىم» دەمەگى ابسۋرد. ويتكەنى، تەڭدىك، ادىلەتتىلىك جوق. ولار قايتسەك تابىلماق؟ «تاسديق» تراكتاتىندا اباي: «اللا تاعالانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟ ونى كوبى بىلمەيدى» دەپ باستاپ، شيىرلى ىزدەنىستەرىن: «ەندى بىلدىڭىزدەر، ەي، پەرزەنتلەرىم! قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول شەكسىز بولادى. ونىڭ نيھاياتىنا ەشكىم جەتپەيدى. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول – تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى» دەپ قورىتادى. مىنە، حاق جولى – ادىلەتتىلىك جولى ەكەنى تۇسىنىكتى. سونداي-اق، رۋحاني ۇستازدار كىمدەر ەكەندىگىن دە بىلدىك. دەمەك، قالىڭ بۇقارا اباي، شاكارىم سىندى «ەدينيتسا» سوڭىنان ەرۋى كەرەك. اللا تاعالانىڭ بارشا پەندەلەرىنە سالعان سارا جولىندا عانا تەڭدىك، ادىلەتتىلىك سالتانات قۇرماقشى. بولماسا جوق.

ءسويتىپ، ءۇشىنشى ءسۇيۋ – ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋ. بۇل – ادام بولۋ دەڭگەيى. اباي دالەلى ەكى تاراپتى: ءبىرى – يحسان، باۋىرىم دەپ ءسۇيۋ، ەكىنشى – يمان، حاق جولى وسى دەپ ءسۇيۋ. يحسان مەن يمان ەگىزدەر.

قورىتا كەلگەندە، ءۇش ءسۇيۋ ءىلىمىنىڭ التىن وزەگى – اقجۇرەكتىك پەن مەيىرىمدىلىك. سونىمەن بىرگە، ول ابايدىڭ ءوزى ءجۇرىپ وتكەن رۋحاني جول. كوپكە ايان، وسى زامان قاتتى زاتتانعان زامان، ادامزات كوشى ەشقايدا اپارمايتىن جولدا قازىر. قاراڭعىلىقتى تەك جارىق قانا جەڭبەك. دەمەك، قۇرانعا نەگىزدەلگەن اباي ءىلىمىنىڭ جارىعى بۇكىل الەمگە دەمەيىن، بەرىسى تۇركى، ءارىسى يسلام دۇنيەسىنە سۇرانىپ-اق تۇر. اسىل مۇرانى ۇقتىرۋ، ناسيحاتتاۋ ىسىندە وسىناۋ  پراكتيكالىق ماقساتتى كوزدەۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەن سياقتى.

اسان وماروۆ

[1] تاحقيق (ارابشا) – انىق، ايقىن، راس. بۇل جەردە اباي تەرميندى كامىل، ياعني تازا دەگەن مانىندە قولدانعان.

Abai.kz