ەسسە

ۇلگى، ءۇردىس جانە ۇشتاعان
تارقامايتىن قۇمارى،
ءتىلتانۋدىڭ شىنارى.
تۇعىرى التىن سىرلى ءسوز –
تاعدىرىنىڭ تۇمارى!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)

اكادەميك شورا سارىباەۆتىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولدى. ءجۇز جىل! ول جەر بەتىندەگى جاسىن عۇمىرىندا سول ءجۇز جىلدىڭ توقسان ءۇشىنشى بەلەسىن كورىپ كەتتى. مىنە، ەندى، ارداقتى اعانىڭ رۋحىن ۇلىقتاعان جەتى جىلدى ارتقا تاستاپ، عاسىرلىق بەلەسىنە دە جەتتىك. جالپى، عاسىرلىق عيبرات قالدىرعان شورا سارىباەۆتى كىم دەپ تانيمىز؟

ول – ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ءىز سالعان تانىمال عالىم. ەكىنشىدەن، ءوز سالاسىنىڭ شىڭىنا شىققان زەردەلى زەرتتەۋشى، اتاقتى اكادەميك. ۇشىنشىدەن، ۇزاق جىل قىزمەت ىستەگەن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولعان بىلىكتى باسشى. تورتىنشىدەن، ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە سىيلى، ەشكىمگە دە جاتتىعى جوق اقكوڭىل ازامات. بەسىنشىدەن، جوعارى وقۋ ورنىندا تالاي جىل ءدارىس بەرگەن پاراساتتى پروفەسسور. التىنشىدان، بىرنەشە شاكىرت تاربيەلەگەن ۇلاعاتتى ۇستاز. جەتىنشىدەن، توڭىرەگىن كۇمىس كۇلكىمەن كومكەرگەن، ءوز ورتاسىن قاشاندا توي-دۋمانعا اينالدىرىپ جۇرگەن ايگىلى ازىلكەش. سەگىزىنشىدەن، «قايرات» فۋتبول كومانداسىنىڭ ورتالىق ستاديوندا وتكەن بىردە-ءبىر ويىنىن قازا قىلىپ كورمەگەن، ءتىپتى جالعىز ۇلىنىڭ ەسىمىن دە سونىڭ اتىمەن اتاعان جانكەشتى جانكۇيەر. توعىزىنشىدان، ءوزى قالاعان بۇيىمىن قالاۋىنشا جيناعان كونەكوز كوللەكتسيونەر. ونىنشىدان...

كەيدە قولىنان كوپ ءىس كەلەتىن جان-جاقتى ادامدى «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەپ دارىپتەپ جاتامىز. شورا اعامىزدىڭ ءوزى ىقىلاستانىپ اتقاراتىن شارۋالارىن اسىقپاي سانامالاپ كورسەك، ول كىسىنىڭ قىرلارى سەگىز تۇرماق، ون سەگىزدەن دە اسىپ كەتەتىن ءتارىزدى. عيبراتتى عالىم قاي كەزدە دە كوڭىلدى ءجۇردى. كوڭىلدى جۇرگەن سوڭ قولايىنا كەلەتىن قاي ىسكە دە پەيىلى بۇرىلعان بولۋى كەرەك.

شورا سارىباەۆ وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن تاشكەنت قالاسىندا ايگىلى اعارتۋشى شامعالي سارىباەۆتىڭ وتباسىندا تۋعان. قازاق زيالىلارىنىڭ تالايىنىڭ تابانى تيگەن شەجىرەلى شاھاردا دۇنيەگە كەلگەن ول ءسابي كەزىنەن-اق ۇلت ۇلاعاتىن ساناعا سىڭىرگەن سىڭايلى. وسىلايشا بالالىق شاعىندا باعىتىن تۇزەپ، باعدارىن ايقىنداپ العان پايىمدى پەرزەنت بۇكىل تاعدىرىن ءتىل بىلىمىمەن بايلانىستىرعاندى ءجون سانادى. بۇل عىلىمنىڭ سان الۋان تارماقتارىنا تەرەڭ بويلاپ، ديالەكتولوگيا، لەكسيكولوگيا، لەكسيكوگرافيا، بيبليوگرافيا، ءتىل تاريحى، مورفولوگيا، التايتانۋ سالالارىنا تۇرەن سالدى.

ول ۇلگىسى مەن ءۇردىسى قالىپتاسقان، ءداستۇرى باي كلاسسيكالىق عىلىمنىڭ كورنەكتى وكىلى بولدى. قولعا العان زەرتتەۋلەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا بىلەك سىبانىپ كىرىستى. عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارى دەرلىك كەيىنگى بۋىننىڭ قولىنان تۇسپەيتىن قۇندى دۇنيەلەرگە اينالدى. بۇرىنعى وداقتىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىنا تارايتىن بەدەلدى عىلىمي جۋرنالدارعا ونىڭ ماقالالارى ۇزبەي باسىلىپ تۇردى. ول ساپالى وي-پىكىرلەرى مەن سىندارلى ۇسىنىستارىن جاريالاپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسىن يەلەنۋ ارقىلى تۋمىسىنان زيالىلار اۋلەتىنىڭ بويتۇمارى ىسپەتتى سارىباەۆ دەگەن اتاتەكتى بەلگىلى برەندكە اينالدىردى. ارينە، ەكى عاسىر ىشىندە ەلگە ءمالىم بولعان باسقا سارىباەۆتاردىڭ دا وزىندىك ورنى بار. بىراق ءتىلتانۋدىڭ تۇعىرلى تۇلعاسى بوپ قالىپتاسقان بۇل سارىباەۆتىڭ ءجونى بولەك.

سوڭعى جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى ءتورت بىردەي اكادەميگى ەل-جۇرتقا كەڭىنەن تانىمال بولدى. ولار – ءابدۋالي قايدار، رابيعا سىزدىقوۆا، شورا سارىباەۆ جانە ومىرزاق ايتباەۆ. اسىرەسە توقساننان اسقان الدىڭعى ۇشەۋىنىڭ سەرگەكتىگىنە قاراپ، ءجۇز جاستىڭ ەسىگىن ەركىن اشاتىن شىعار دەيتىنبىز. بىراق عاسىر جاساۋ ولاردىڭ ماڭدايىنا جازىلماپتى.

ەل اراسىنا تاراپ كەتكەن «سان قىرلى سارىباەۆ» دەگەن تىركەس بار. شورا اعامىز ويعا ورالعاندا ونىڭ امبەباپتىعى تۋرالى ايتىلماي قويمايدى. بىراق ءبارىبىر ونىڭ عىلىمى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرادى. عالىمنىڭ قالدىرعان مۇراسى بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ كادەسىنە تولىق جاراپ كەلەدى. انا ءبىر جىلى شورا اعامىزدىڭ تالاي جىل بويى جيناعان قۇندى كىتاپتارى، دالىرەك ايتقاندا، جەكە عىلىمي كىتاپحاناسى استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناعا تابىستالدى. وتە سيرەك جادىگەرلىكتەرگە اينالعان بۇل كىتاپتار مادەنيەت وشاعىنىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، مارتەبەسىن ارتتىرا ءتۇستى. ءتىلشى-عالىمدى اكادەميك دارەجەسىنە دەيىن جەتكىزگەن قاستەرلى قازىنا ءالى دە تالاي ۇرپاقتىڭ عىلىم جولىنا تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىز.

ءوز سالاسىندا زور تابىسقا كەنەلگەن زيالى زەرتتەۋشى لينگۆيستيكامەن اينالىسۋدىڭ راحاتىن ەشتەڭەگە دە ايىرباستامايدى. قالعان تىرلىگىنىڭ ءبارى عىلىمدى ىلگەرىلەتىپ، سوعان دەگەن ىقىلاسىن ارتتىرا ءتۇسۋ جولىنداعى قوسىمشا ارەكەتتەر بولاتىن. شورا شامعاليۇلى مۇنى وتە جاقسى ءتۇسىندى.

ول ءبىر قاراعاندا جۇمساق جۇرەكتى، اسا اقكوڭىل ادام بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق سول جۇمساقتىقتىڭ ار جاعىندا ماقساتكەرلىك پەن قايسارلىق اتويلاپ تۇرادى. قولعا العان شارۋاسىن اياعىنا جەتكىزبەي تىنبايدى. ءبىلىم مەن عىلىم جولىندا ەشقاشان ايانىپ قالمايدى.

شورا سارىباەۆ و باستا ناعىز عىلىم ادامىنىڭ دەنساۋلىعى مىقتى، جانى تازا، ساناسى سەرگەك، كوڭىلى كوتەرىڭكى بولۋى كەرەك دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانعان-دى. سول سەبەپتى جاس كۇنىنەن ءوزىن-ءوزى كۇتكەن دەپ ويلايمىز. عىلىم الەمىندەگى ۇزاق ساپارعا جاقسىلاپ دايىندالعان ءتارىزدى. «كۇلكى – دەنساۋلىق دارۋمەنى»، «سەرگەكتىك – سانا تازالىعىنىڭ كەپىلى»، «ۋايىم-قايعىدان اۋلاق بولۋ – ميدى تىنىقتىرۋدىڭ كىلتى»، «قيمىل-قوزعالىس – جۇيەلى جۇمىستىڭ تەتىگى»، «ادەمى ءازىل – ورنىقتى ويدىڭ باستاۋى» دەگەن سەكىلدى ەسكىرمەيتىن ەرەجەلەردى قاپەرىنە الىپ، العا قاراي ادىمداي بەردى. سول سەرگەكتىكتىڭ ارقاسى شىعار، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى مەن قۇلشىنىسى الابوتەن ەدى. باستاعان ءىسىن قاشاندا ۇلگىنىڭ ۇردىسىنە، ونەگەنىڭ ولشەمىنە اينالدىرادى.

ەندى بۇگىن جەتى جىلى كەم ءبىر عاسىردىڭ سالماعىن سارالاساق، عيبراتقا تولى كەزەڭ بولعانىن كورەمىز. عاسىر عيبراتى. عيبرات عاسىرى. بۇل – الدىمەن ەرەن ەڭبەكتىڭ عاسىرى. شورا اعامىز تىنباي جۇمىس ىستەگەندى عانا ءبىلدى. ەكىنشىدەن، ومىرلىك ونەگەنىڭ عاسىرى. ول عىلىمي ەڭبەكتەرى ارقىلى تالاي ۇرپاققا ۇلگى كورسەتتى. ۇشىنشىدەن، تاعىلىمدى تاربيەنىڭ عاسىرى. ول ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتى، ماقسات-مۇراتى، اماناتقا ادالدىعى ارقىلى بىرنەشە بۋىندى تاربيەلەدى.

وسى ءۇش قاسيەتى ونىڭ ۇيلەسىمدى ۇشتاعانى ەدى دەي الامىز.

سىر، ساپار جانە سۇحبات
كورگەندىنى سىيلايدى،
كوڭىلىڭدى قيمايدى.
كۇلكىلەردىڭ تۇرىنەن،
كوللەكتسيا جينايدى!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)

توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىندا سىر ەلىنە شورا سارىباەۆ كەلدى. جالعىز كەلگەن جوق. قاسىندا ەڭ جاقىن شاكىرتى كارىمبەك قۇرماناليەۆ بار. كارىمبەكتى سوناۋ ستۋدەنت كەزىمنەن جاقسى بىلەمىن. جاپ-جاس كۇنىندە الماتى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىندا قۇرىلعان «تۇلپار» دەگەن ادەبي ۇيىمدى باسقارىپ، وزگە وقۋ ورىندارىنداعى ارىپتەستەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساپ تۇراتىن ەدى. سول مەزگىلدە تانىستىق. عىلىمعا بارىمىزدەن ەرتە كەلدى. «عىلىمي جەتەكشىم – وتە جايلى ادام»، – دەپ قۋانىپ جۇرەتىن. شورا سارىباەۆتى ايتادى ەكەن عوي.

تىنىم تاپپاي جورتىپ، ومبى قازاقتارىنىڭ ءتىلىن زەرتتەدى. سولتۇستىك جاققا قايتا-قايتا ساپار شەكتى. اقىرى شوكەڭنىڭ جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. سودان بەرى ول شورا اعامىزدى تۋعان اكەسىنەن كەم كورمەيدى. قايدا بارسا دا جانىندا جۇرەدى. ۇستازىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيدى. جەكە كولىگىمەن قالاعان جيىنىنا الىپ بارادى. ول كىسى ابدەن جۇمىسىن ءبىتىرىپ شىققانشا سىرتتا سارىلىپ كۇتىپ تۇرادى.

ەندى، مىنە، سول ءداستۇر بويىنشا شوكەڭدى ەرتىپ، سىر بويىنا كەلىپ وتىر. بۇل تۇستا كارىمبەك قازاق قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ شەت تىلدەرى كافەدراسىن باسقاراتىن ەدى. ۇمىتپاسام، ول ەلىمىز بويىنشا سول تۇستاعى ەڭ جاس كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءبىرى بولدى-اۋ دەيمىن. جەتەكشىسى دە، شاكىرتى دە بىرىنەن-ءبىرى وتكەن جىگەرلى. سول جىگەردىڭ ارقاسىندا اكەلى-بالالى ەكەۋى وسى كۇندەرى سىر بويىندا جورتىپ ءجۇردى.

كوپ ۇزاماي شورا اعانىڭ سىر ەلىنە كەلگەن سەبەبىن دە انىقتاپ ءبىلىپ الدىق. قىزىلوردا قالاسىندا ونىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىنىڭ ءبىرى ءانىس جاقىپوۆ تۇرادى. وسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى. جۇرتقا وتە سىيلى ادام. عيبراتتى عالىم. ەرتەرەكتە تۇيە اتاۋلارىن زەرتتەپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. سول ەڭبەك ەلىمىزدىڭ ءتىلشى-عالىمدارىنان جوعارى باعا العان. ءانىس اعانىڭ تانىمدىق كىتابىن تابانىنان تاۋسىلىپ كىتاپحانادان ىزدەپ جۇرگەندەردى تالاي كوردىك. تۇيە اتاۋلارىن ءتىزىپ، جىكتەپ-جىلىكتەپ، تالداپ-تارازىلاعان ءارى تياناقتى جازىلعان بىردەن-ءبىر ەڭبەك بولسا، نەگە ىزدەمەسىن؟!

الەۋەتتى انەكەڭ – ءومىر بويى سىر بويىندا قىزمەت ىستەگەن پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ زەردەلى زامانداسى. كەشەگى ەلگە تۇتقا بولعان ايگىلى اۋكەڭدەر دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءانىس اعا بايىرعى وقۋ ورنى اقساقالدارىنىڭ ءبىرى بوپ قالعان-دى. بىراق ءبىز وسى كەزگە دەيىن بۇل اعامىزدىڭ شورا سارىباەۆپەن ەتەنە ارالاساتىنىن بىلمەپپىز.

سول ءانىس اعاعا ءبىز دە بوتەن ەمەسپىز. سونىڭ الدىندا عانا قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندەگى پرورەكتورى بوپ قىزمەت ىستەپ، قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارلىعىنا اۋىسقان بەتىمىز. ارداقتى اعالار الماتىدان كەلگەن مەيماندارمەن بىرگە ءبىزدىڭ دە داستارحانداس بولعانىمىزدى ءجون ساناپتى. سول تۇستاعى قىزىلوردا قالالىق تەلەراديوكومپانياسىنىڭ توراعاسى شاھيزادا ابدىكارىموۆ تە قاسىمىزدا ءجۇردى.

ءانىس اعانىڭ ۇيىندە وتىرمىز. كارىمبەك جەتەكشىسىنە دە، جەتەكشىسىنىڭ جولداسىنا دا وتە ەركىن سويلەيدى. ەلدەن بۇرىن كانديداتتىق قورعاپ، كانديدات بولا تۇرا پروفەسسورلىق اتاققا قول جەتكىزىپ، ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعان كەزى. شورا شامعاليۇلى ءبىر اڭگىمەنى ءوز جونىمەن باستاپ كەلە جاتسا، «وي، كوكە، بۇل ونشا قىزىق ەمەس، ودان دا انا ءبىر كۇلدىرگى وقيعانى ايتىڭىزشى»، – دەپ كيمەلەپ كەتەدى. وعان ءسوزىمدى ءبولدىڭ دەپ، رەنىش ءبىلدىرىپ جاتقان شوكەڭ جوق. ەركە بالاسىنا ءبىر قاراپ قويىپ، اڭگىمەسىن كەلگەن جەرىنەن ءارى قاراي جالعاي تۇسەدى. شاكىرتىنىڭ دە كوڭىلىن قالدىرمايدى.

مەن شورا شامعاليۇلىمەن العاش رەت داستارحانداس بولعاندىقتان، ولاردىڭ جاراسىمدى سۇحباتىنا كوپ ارالاسپاي، ەلگە تانىمال ەكى كىسىنى اسىقپاي تىڭدادىم دا وتىردىم. ەكەۋى دە – كونەنىڭ كوزى. سوزدەرى شەگەدەي. ءازىلى جەبەدەي. قالجىڭى كەسىپ تۇسەدى. بىراق ءزىلى جوق. ءبىر-ءبىرىن ارا-تۇرا ءىلىپ-شالىپ قويادى. سونداي جاراسىمدى. اسىرەسە، شوكەڭ. جۇدىرىقتاي عانا كىسى. وتە تارتىمدى ادام. اينالاسىن كۇلكىگە كومىپ وتىرادى ەكەن. ءازىل-قالجىڭ ايتقاننىڭ وزىندە تىڭداۋشىسىنا ءبىردى-ەكىلى پايدالى دەرەك ۇسىنادى. سەنى جالىقتىرمايدى. قايتا قاناتتاندىرىپ، تاعى نە ايتار ەكەن دەگىزىپ، ەلىكتىرىپ اكەتەدى. تۋىسى بولەك تۇلعا. حاريزما دەگەنىڭىز ءبىر باسىندا جەتكىلىكتى كورىندى. ءسوزدى قالاعانىنشا ويناتادى. تىلدەن جاڭىلمايدى. ايتەۋىر بىردەڭە تاۋىپ الادى. ءسال-ءپال سىلتىپ باسىپ جۇرسە دە، دەنە قوزعالىسى جەپ-جەڭىل. تەز قيمىلدايدى. شاپشاڭ جىلجيدى. اۋىق-اۋىق ءبىزدىڭ كارىمبەكتى دە قالجىڭمەن قاجاپ-قاجاپ جىبەرەدى.

بۇل جولى ءبىز – كارىمبەك ەكەۋمىز ەكى ءبىلىمدى عالىم – شورا سارىباەۆ پەن ءانىس جاقىپوۆتىڭ سىندارلى سۇحباتىنىڭ كۋاسى بولدىق. ەكەۋى دە – وتە تەرەڭ. قازىرگى ءتىل مادەنيەتى ماسەلەلەرىن ءسوز ەتتى. تىلدىك قولدانىستارعا قاتىستى ورالىمدى ويلارىن ايتتى. ءار ءسوزى سەلت ەتكىزەدى. اكىمدىككە كەلگەن سوڭ جۋرناليست كەزىمدە قولىمنان تاستامايتىن ديكتوفونىمنىڭ قايدا قالعانىن ۇمىتقان ەدىم. ەندى سوعان وكىنىپ وتىرمىن...

ءبىر جاعىنان، قوناق سىيلاعانىمىز بار، ەكىنشىدەن، كارىمبەكپەن قاشاننان قالىپتاسقان جولداستىعىمىز بار، شورا اعامىز الماتىسىنا اتتانىپ كەتكەنشە حابار ۇزگەنىمىز جوق. وسىنداي ەلگە تانىمال زيالى كىسىلەر كەلگەندە سىر بويىنداعىلار ءبىر جاساپ قالاتىن ەدى. شورا اعامىز دا بۇل جولى قىزىلورداعا وزگەشە لەپ اكەلدى.

ءبىزدى تاڭ قالدىرعان نارسە – وسىنداي اتى ءماشھۇر ادامنىڭ اسا قاراپايىمدىلىعى. قاراپايىم كيىنەدى. قاراپايىم سويلەيدى. قاراپايىم قيمىلدايدى. بىراق قارابايىرلىقتان اۋلاق. قادىرلى قاراپايىمدىلىق. مۇنىڭ دا سىرىن تۇسىنگەندەيمىز. عىلىمدى العاشقى كەزەككە قويىپ، مانساپ ماسەلەسىنە باس اۋىرتپاعاننان-اۋ دەپ تۇيدىك ىشتەي. مەنمەندىكتەن اۋلاق. كىممەن بولسا دا، ەمىن-ەركىن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەتە بەرەدى. ايتپەسە، ايگىلى شاڭىراقتا ءوسىپ-ءونىپ، الەۋەتتى اۋلەتتىڭ تاربيەسىن كورگەن ول قالاي اسقاقتايمىن دەسە دە ەركىندە ەمەس پە؟ ول سول قاراپايىمدىلىقتى قاسيەت تۇتتى. قاراپايىمدىلىق ونىڭ قاستەرلى قاعيداسىنا اينالدى.

شامعاليدىڭ شوراسى اقكوڭىل كەيىپپەن، اقجارقىن قالىپپەن عۇمىر كەشتى. ارينە، اراسىندا قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاپ، كەيىستىك ءبىلدىرىپ وتىراتىن كەزى دە بولادى. بىراق مۇنداي ءساتى ۇزاققا سوزىلمايدى. سالدەن سوڭ بۇلتتان بوساعان كۇندەي جادىراپ، جۇزىنە شۋاق تاراپ، شاتتىققا بولەنىپ شىعا كەلەدى.

وسىنداي كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي وعان ۇنەمى جىگەر بەردى. قۋاتىنا قۋات قوستى. توقساننىڭ توبەسىنە شىقتى. ءجۇزدىڭ جوتاسىنا جاقىندادى. ءسويتىپ، قازاق عىلىمىنا ۇشان-تەڭىز پايدا كەلتىردى.

شورا كوكەم ەرتەلى-كەش ەرىنبەي ەڭبەكتەنگەنىنىڭ ارقاسىندا ومىردەن وتكەنشە باق-بەرەكەدەن اجىراعان جوق.

زەردە، زەيىن جانە زەرتتەۋ
تۋرا جولعا باستايدى،
تەرىس جولعا باسپايدى.
ءتىل تۋرالى ءسوز بولسا،
ءتىلىپ ايتىپ تاستايدى!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)

زەرتتەۋشىگە زەيىن مەن زەردە كەرەك. زەيىندى ادام بايقامپاز بولادى. ەشنارسەنى دە نازارىنان تاس قالدىرمايدى. تيتتەي دەرەكتىڭ ءوزىن تالداپ-تارازىلاپ، تۇجىرىم جاساۋعا بەيىم تۇرادى. بۇل – شورا سەكىلدى تەڭىز تۇبىنەن مارجان تەرگەن ادامداي تىرنەكتەپ ءسوز جيناعان ءبىلىمدار بەينەتكەرگە ابدەن قاجەت قاسيەت. ول سول قاسيەتتى جاستايىنان بويىنا ءسىڭىردى. جالپى، وعان و باستان «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەگەن ۇلاعاتتى ۇستانىم استە جات ەمەس-ءتى. ءتاۋىر مالىمەتتى كوزى شالسا، دەرەۋ جانىنان تاستامايتىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ قويادى. بۇگىن كادەگە اسپاۋى مۇمكىن، بىراق كەيىن ىزدەسەڭ تاپتىرمايتىن دۇنيەگە اينالماق. وسى زاڭدىلىقتى كەيىپكەرىمىز ەجەلدەن جاقسى بىلەتىن. جاسىنان جيداشىلىققا تابيعاتى جاقىن ءتىلشى عالىم سيرەك ۇشىراساتىن سوزدەردىڭ دە كورنەكتى كوللەكتسياسىن جاسادى دەۋگە بولادى.

سونىمەن قاتار، عىلىممەن تۇبەگەيلى اينالىساتىن ادامنىڭ زەردەلى بولعانى ءجون. سەڭدەي ساپىرىلىسقان دەرەك پەن دايەكتى ۇنەمى جادىڭدا ۇستاۋ، ۇستاپ قانا قويماي، ميىڭدا ساقتاپ-سۇرىپتاۋ وڭاي ەمەس. بۇل جاعىنان شورا سارىباەۆتىڭ قارىم-قابىلەتى قايران قالدىرادى. قىرىق جىل بۇرىن كورگەنى مەن ەلۋ جىل بۇرىن ەستىگەنىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. سونىڭ ءبارىن عىلىمي جۇمىسىنا ۇقىپتىلىقپەن پايدالانادى.

شورا شامعاليۇلى ءبىر سۇحباتىندا «انەكدوتتاردى جاقسى كورەمىن» دەپتى. ول شىنىندا دا انەكدوتتاردىڭ شىرايىن شىعارىپ، اسەرلى ەتىپ ايتاتىن. بۇعان جۇمىس بارىسىندا تالاي رەت كۋا بولدىق. اينالاسىن كۇلكىگە كومىپ تۇرادى. جاڭاعى سۇحباتىندا جيعان كوللەكتسياسىندا ەكى مىڭعا جۋىق انەكدوت بار ەكەنىن دە جايىپ سالىپتى. سونىڭ كەيبىرىن ءوزى شىعارعان دەسەدى. ال ەندى بىرقاتارىن اتاقتى اكتەر قۇدايبەرگەن سۇلتانباەۆ ساحنا تورىندە ينتەرمەديا تۇرىندە جۇرتشىلىققا ۇسىنىپتى. «وسىنىڭ ءبارى عىلىم ادامىنا كەرەك پە؟» دەگەن وي كەلەدى كەيدە. بۇل وعان پايدالى ما، الدە ونسىز دا ۋاقىتى جەتپەي جاتاتىن زەرتتەۋشىنىڭ اياعىنا تۇساۋ سالاتىن نارسە مە؟ شورا سارىباەۆتىڭ بۇعان بەرەر جاۋابى دايىن. ارينە، قاجەت. انەكدوت دەگەنىمىز – كۇلكى. كۇلكى دەگەنىمىز – دەنساۋلىق. ال دەنساۋلىق دەگەنىمىز – عىلىمي جۇمىستىڭ قۋاتتى كۇشى. كۇلكى ءومىردى ۇزارتادى. كوڭىلىڭدى كوتەرىپ، ساناڭدى سەرگىتەتىن سول انەكدوتتار شوكەڭدى ەشقاشان تاۋسىلمايتىن تىنىمسىز ەڭبەككە جىگەرلەندىرگەن جوق پا؟!

زەردەسى مەن زەيىنى مىقتى بولعان سوڭ ايگىلى اكەسىنىڭ ونەگەلى ءومىربايانىنا، ءوزىنىڭ بالالىق شاعىنا قاتىستى اسەرلى ەپيزودتاردى دا ەسىندە ۇستاپ قالعان. تاشكەنتتە دۇنيەگە كەلىپ، 1934 جىلى الماتىعا قونىس اۋدارعان شورا كوكەمىز بارشاعا بەلگىلى 12-مەكتەپتە وقىپتى. ول جامبىل تۋرالى العاش ماقالا جازعان شامعالي سارىباەۆ ەكەنىن ەلدىڭ ەسىنە سالىپ قويۋدى استە ۇمىتپايدى. بۇل ماقالا جيىرماسىنشى جىلداردا تاشكەنتتە شىعىپ تۇرعان «تەرمە» جۋرنالىندا جاريالانعان.

ءتىلدىڭ تابيعاتىن تەرەڭنەن تانيتىن شيراق شامعالي ۇعىمتال ۇلىنىڭ بولاشاعىن ەرتەرەك ويلاپتى. اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارى ورىسشا سويلەپ جۇرگەنىن، جاس ۇرپاقتىڭ شەتىنەن سولاردىڭ جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن ول تۇبەگەيلى شەشىمگە بەل بۋادى. قالاعا كوندىگە باستاعان شورانىڭ قازاقشاسى جۇتاڭدانىپ قالماسىن دەپ، 12-مەكتەپتىڭ اۋىلدان كەلگەن وقۋشىلاردى وقىتاتىن ينتەرناتىنا ورنالاستىرادى. سونىڭ ارقاسىندا بالا تىلگە جۇيرىك بولادى.

شورانىڭ زەردەسىنە ساقتاعان مىنا ءبىر مالىمەتى نازار اۋدارارلىق. شامعالي قونىستانعان ءۇيدى ءار كەزەڭدە ايگىلى بالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ پەن اتاقتى كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا مەكەن ەتىپتى. قاجىمۇقان اكەسىنىڭ دوسى كورىنەدى. «ءبىر جىل بىزبەن بىرگە تۇردى. قاجىمۇقاننىڭ ەتىگىن شەشىپ، كومەكتەسەمىز. اياعىنا ورايتىن شۇلعاۋى ۇزىن بولاتىن. بولات ەكەۋمىز ونى ۇيدەن شىعارىپ سالامىز. سوعىس ۋاقىتىنداعى ترامۆايدىڭ ەسىكتەرى كىپ-كىشكەنتاي ەدى، ال ول سىيمايدى وعان. ءبىز ءبارىمىز قاجىمۇقاندى ترامۆايدىڭ ەسىگىنەن يتەرىپ كىرگىزەمىز. سوسىن يتەرىپ شىعارىپ الامىز»، – دەيدى ول ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە. شورانىڭ ايتۋىنشا، قاجىمۇقان تاماقتى دا وتە از ىشەدى ەكەن. تابەتى جوق كورىنەدى. كەرىسىنشە، بۇل ونى قوماعاي دەپ ويلاپتى.

ال داۋلەسكەر كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا ءوز ۇيىندە جوندەۋ ءجۇرىپ جاتقاندىقتان التى اي بويى بۇلاردىڭ شاڭىراعىندا تۇرىپتى. سول مەزگىلدە ول بولاتقا دومبىرا تارتۋدى ۇيرەتەدى. كەتەرىندە وعان ءوز دومبىراسىن سىيلاپ، باتاسىن بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى شورا اعامىزدىڭ سۇحباتىندا ايتىلعان. «دينا كارتانى دا ءتاپ-ءتاۋىر وينايتىن. بىزگە كارتا ويناۋدى ۇيرەتكەن سول كىسى»، – دەپ اعىنان جارىلادى ايگىلى ءتىلشى عالىم.

شوكەڭ اتاقتى اياق دوپ شەبەرلەرىنىڭ ەسىم-سويلارىن جاتقا بىلسە دە، سپورتتىڭ بۇل تۇرىنە قاتىستى وقيعالاردى حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان. ماسەلەن، «قايرات» فۋتبول كومانداسى تۋرالى 100 البومنان تۇراتىن شەجىرە تۇزگەن. ءبىر عانا فۋتبول تۋرالى ەلۋ شاقتى ماقالا جازىپتى. ءتىپتى 1970 جىلى مەكسيكادا وتكەن الەم چەمپيوناتىنا بارىپ، الەم قۇلاق تۇرگەن دوپ دوداسىن كوزىمەن كورگەن. فۋتبولعا قاتىستى جيناعان دەرەكتەرىنىڭ وزىنەن كىشىگىرىم مۋزەي جاساقتاۋعا بولار. ءۇش مىڭ ماقالدى بىرىكتىرگەن ون بەس كەلىستى كاتالوگى مەن قازاق كۇلكىسىنىڭ الپىس ءتورت ءتۇرىنىڭ ساليقالى سيپاتتاماسى – كوللەكتسيونەر عالىمنىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.

ال ءوز ەسىمىنە بايلانىستى ازىلگە ساياتىن زەرتتەۋلەرى ءتىپتى قىزىق. ول ازان شاقىرىپ قويعان اتىنىڭ ءتۇرلى حالىقتىڭ تىلىندە قالاي دىبىستالاتىنىن تىزبەلەپ كورسەتەدى. مىسالى، قازاقشا – شورا، قىرعىزشا – چورو، جاپونشا – شوراياما... وسىلاي كەتە بەرەدى. ءسويتىپ، الاشتىڭ شوراسىنان شىعىستىڭ شوراياماسىنا اينالعانعا دەيىنگى ءوز نىسپىسىنىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسىن جاساپ شىعادى.

شورا كوكەمىزدىڭ زەيىنى مەن زەردەسىنە ەداۋىر سالماق تۇسىرگەن جاعىمسىز جايتتەر دە جەتكىلىكتى. 1960 جىلى «قازاق ءتىل ءبىلىمى ادەبيەتىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى» دەگەن ەڭبەگى باسىلىپ جاتقان جەرىنەن تۋرالىپ كەتەدى. تۋرالاتىنداي بار ەدى. اۆتور الاش ارىستارىن ەسىمدەرىن قىسقارتىپ بەرسە دە، ەڭبەكتەرىن جۇرتشىلىققا مەيلىنشە تانىستىرماق بولعان-دى. سونى قىراعى كوزدەر بايقاپ قالعان. سول شىرعالاڭعا تولى كۇندەردە شوراعا اعامىز تسەحقا بارىپ، جۇمىسشىلارمەن كەلىسىپ، سىي-سىياپاتىن بەرىپ، ءوز كىتابىنىڭ تۋرالعان ءۇش داناسىن جانە تۋرالىپ ۇلگەرمەگەن ءۇش داناسىن اتتاي قالاپ الادى. وسى ساتتە كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان دۇنيەسىنىڭ ەكى مىڭ داناسى كوز الدىندا قيدالانىپ جاتتى.

ايتسە دە سونىڭ ءبارى ءتىلشى عالىمدى ابدەن شيرىقتىرىپ، شاربولاتتاي شىڭدادى. شورا سارىباەۆ «قازىرگى قازاق ءتىلى»، «قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى»، «قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتولوگيالىق سوزدىگى»، «جاڭا اتاۋلار سوزدىگى»، «قازاقتىڭ ايماقتىق لەكسيكوگرافياسى»، «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى» اتتى 6 تومدىق، «تۇركىتانۋ ادەبيەتىنىڭ بيبليوگرافياسى»، «قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي گرامماتيكاسى»، «قازاق ديالەكتولوگياسى»، «قازاق لەكسيكاسىنداعى جاڭا سوزدەر»، «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى»، «قازاق وڭىرلىك سوزدىگى»، «ورىس-قازاق سوزدىگى» جانە باسقا ەڭبەكتەردىڭ ءتولاۆتورى، تەلاۆتورى نەمەسە قۇراستىرۋشىسى بولدى.

ول قاراعايدىڭ قارسى بىتكەن بۇتاعى سەكىلدى قيىندىق اتاۋلىعا مويىماي، سىن-سىناقتىڭ ءبارىن دە جەڭىپ شىقتى. وسىدان سوڭ نارىكتىڭ ۇلى ەر شورانى دامىلسىز دارىپتەيتىنىمىز سەكىلدى، حالىقتىڭ ۇلى ەر شورانى دا ءاردايىم ەستە ۇستاعانىمىز ابزال.

عىلىم، كۇلكى جانە فۋتبول
جوعارى ونىڭ ورەسى،
جۇقالتاڭداۋ دەنەسى.
جان الىسىپ، جان بەرگەن،
جانكۇيەردىڭ تورەسى!
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)

شورا شامعاليۇلى جاڭا عاسىردىڭ باسىنان بەرى «قاينار» ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەدى. بۇل ءبىر الماتىداعى قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن قوسقان ەرەكشە وقۋ ورنى ەدى. وسى تۇستا عىلىمي ەڭبەگىمىزدى قورعاعان ءبىزدى «قاينارعا» فاكۋلتەت دەكانى، اكادەميك ومىرزاق ايتباەۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى ماقپال ورازبەك جۇمىسقا شاقىردى. وسىلايشا شورا اعامەن بىرگە قىزمەت ىستەدىك. «قايناردىڭ» فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وڭكەي ءبىر سايدىڭ تاسىنداي ويلى وقىتۋشىلار جيناقتالعان-دى. ءتىلشى-عالىمدار ومىرزاق ايتباەۆ، زەينەپ بازارباەۆا، ساپارعالي وماربەكوۆ، فولكلورتانۋشى بولاتجان ابىلقاسىموۆ ستۋدەنتتەر الدىندا لەكتسيا وقيتىن. سولاردىڭ اراسىندا شورا سارىباەۆ اعامىز جاسىنداي جارقىلداپ جۇرەر ەدى.

جالپى، ەرەنعايىپ وماروۆ اعامىز باسقاراتىن «قاينار» ۋنيۆەرسيتەتى وقۋ كورپۋسى شاعىن، اۋديتوريالارى ىقشام بولعانىمەن، بىرلىگى جاراسقان ءبىلىم ورداسى-تۇعىن. سول بىرلىكتىڭ بەرەكەلى بولۋىنا شورا شامعاليۇلى دا مول ۇلەس قوستى. ونى ستۋدەنتتەر وتە جاقسى كورەدى. سەبەبى ءوزى دە ءازىل قالجىڭ ايتىپ، ءاربىر ستۋدەنتتى باۋراپ الادى. ايتەۋىر لەكتسيانىڭ ۇزىلىسىندە ۇل-قىز شوكەڭدى ورتاعا الىپ، اينالسوقتاپ شىقپاي قويادى. مەيىرىمدى ءارى اقكوڭىل ادام كىمگە ۇناماۋشى ەدى؟!

ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى شورا سارىباەۆقا ەرەكشە قۇرمەتپەن قارادى. ونىڭ ۇستىنە وقۋ ورنى باسشىلارىنىڭ ءبىرى كارىمبەك قۇرماناليەۆ شورا اعامىزدىڭ شاكىرتى بولعان سوڭ، بۇل قۇرمەت ەسەلەنە ءتۇستى. وسىندا وتكەن جيىرما جىل شورا سارىباەۆتىڭ باقىتتى كەزەڭى دەپ بىلەمىز. «قايناردىڭ» قاينارىنان قانىپ ىشكەن مەزگىلدە بۇعان ءبىزدىڭ انىق كوزىمىز جەتتى.

«قاينار» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلارى مەن وقىتۋشىلار قۇرامى ءتۇرلى ءىس-شارالارعا قاتىسىپ تۇرادى. مۇندايدا شورا اعامىز وتە بەلسەندى بوپ كەتەدى. كەيدە ستۋدەنتتەر الدىندا ونەر كورسەتەدى. شوكەڭ ونەر كورسەتكەندە اناۋ-مىناۋ ارتىستەرىڭ شاڭ قاۋىپ قالادى-اۋ. ول تەمىردەي ءتارتىپتى ۇستانىپ، سىرەسە قاتقان وقىتۋشىلار ساناتىنان بولعان جوق. ەگەر عىلىم جولىن قۋماي، ونەردىڭ سوقپاعىنا تۇسكەندە دە قارا ءۇزىپ شىققانداي بار ەكەن. جاسى ۇلعايعانىنا قاراماستان ەركىن قيمىلدايدى.

كارىمبەكپەن بىرگە شورا اعامىزدىڭ ۇيىنە بىرنەشە رەت باردىم. بۇل شاڭىراقتى ءۇي دەگەننەن گورى مۇراجاي نەمەسە مۇراعات دەگەن دۇرىسىراق بولار ەدى. قابىرعاداعى سورەلەردە كىتاپ ءوز الدىنا، جارتى عاسىردان بەرى جينالعان گازەت قيىندىلارى قاتتالىپ تۇر. ءبارى دە ۇقىپتى جيناقتالعان. كەز-كەلگەن پاپكانى قويعان جەرىنەن تاۋىپ بەرەدى. ول – ول ما، سونىڭ ءبارىنىڭ دەرەگى ارنايى كارتوتەكاعا جيناقتالعان. سول كارتوتەكانى ءوز قولىمەن تۇزگەن – تاعى دا شوكەڭ. كىتاپحاناشى دا، مۇراعاتشى دا، تۇتىنۋشى دا – ءبىر ءوزى. ياعني، ءبىر ءوزى – ءبىر ينستيتۋت. ەندى وعان كوللەكتسيا جيناۋشىلىعىن قوسىڭىز. بۇل ماتەريالدارعا دا شۋاقتى شاڭىراقتىڭ ءبىر بۇرىشىنان ورىن بەرىلگەن. نە كەزدەسپەيدى دەيسىز مۇندا؟! سيرەك بۇيىمدار ءمۇيىسى. سيرەك سوزدەر تىزبەسى. سيرەك دەرەكتەر قويماسى. قىسقاسى، بۇل جەردە سيرەك ەمەس نارسە جوق.

سپورتپەن شۇعىلدانباسا دا، سپورتشىلاردى شەكتەن تىس جاقسى كورگەنى بارشاعا ءمالىم. اسىرەسە فۋتبول دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ىلگەرىرەكتە ماڭدايعا باسقان جالعىز كوماندامىز – «قايرات» ويناعان مەزگىلدە قۇدايى بەرىپ قالاتىن. كۇن رايى قۇبىلىپ، جاڭبىر جاۋىپ تۇرسا دا، ۇيتقىپ جەل سوعىپ كەتسە دە، اشىق اسپان استىنداعى ستاديوننىڭ تورىندە وتىرادى. جاي وتىرمايدى، ايگىلى فۋتبول جانكۇيەرلەرى – اتاقتى قالامگەر سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ پەن ارقالى اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ ماڭايىنان ۇزاماي، الاڭداعى ويىنشىنىڭ ءبارىن تۇگەلدەپ، ارقايسىسىنا لايىقتى باعا بەرەدى. تۇمانباي اقىن سول جىلداردىڭ ەسكىرمەس ەستەلىگى رەتىندە «فۋتبول كەلدى» دەگەن بارشاعا بەلگىلى ولەڭىن جازعانى ءمالىم. شىندىعىندا، بۇل جىر تەڭدەسسىز سپورت ءجۋرناليسى سەيداعاڭا ارنالعان. الايدا وسى شىمىر شۋماقتار اياق دوپ ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن جانكۇيەر شورا اعامىزدىڭ دا بولمىس-ءبىتىمىن ايقىن تانىتاتىن سياقتى:

ىشكەن اسىن جەرگە قويعان دوپ دەسە،
ارامىزدا سول ءبىر قازاق جوق، باسە...
ۇندەمەيدى ۇڭىرەيىپ الماتى،
ءبىر اعايىن شىعار ەدى ايتپەسە.
نامىس ۇلى، نار نامىستىڭ بالاسى،
باستالدى عوي فۋتبولشىلار دوداسى.
ۇيقى كورمەي جۇرەتىن بۇل كەزىڭدە،
نەعىپ ءۇنسىز ۇيىقتاپ جاتسىڭ، اعاسى؟!
جىگەر قاندا، ءۇمىت باردا ولمەيسىڭ،
اجال ءيتتىڭ ايتقانىنا كونبەيسىڭ.
فۋتبول كەلدى، سەنىڭ اسەم فۋتبولىڭ،
الاسۇرىپ نەگە تۇرەگەلمەيسىڭ؟!

بۇگىندە فۋتبول دەسە جانىن بەرۋگە بار وسىناۋ اعالارىمىزدىڭ ءبارى دە ماڭگى ۇيقىدا جاتىر. قازىر ۇلت فۋتبولىنىڭ قوجىراپ كەتكەنى ستاديوننىڭ قىر ارقاسىنا قونىپ الىپ، قاراۋىل قاراپ وتىراتىن سول كىسىلەردىڭ جوقتىعىنان با ەكەن، كىم ءبىلسىن؟!

* * *

عىلىم، كۇلكى جانە فۋتبول... بىلاي قاراساڭ، بۇل ۇشەۋى مۇلدە قابىسپايتىن ۇعىمدار سەكىلدى كورىنەدى. جوق، قابىسادى ەكەن. شورا سارىباەۆ كوڭىلدى كۇلكى مەن جانكەشتى جانكۇيەرلىكتەن العان جالىن-جىگەرىن عىلىمدى وركەندەتۋگە جۇمساپتى. سول كۇش-قايرات ونى ءتىل ءبىلىمىنىڭ شىڭىنا شىعاردى.

جۇرت جادىنداعى جۇزجىلدىقتىڭ ناعىز تاعىلىمى وسى!

* * *

اكادەميك شورا سارىباەۆ «ءبىر ءوزى – ءبىر ينستيتۋت» دەسە دە، «ءبىر ءوزى – ءبىر مۇراعات» دەسە دە، «ءبىر ءوزى – ءبىر تەاتر» دەسە دە جاراساتىن، عيبراتى عاجاپ ادام ەدى. ونىڭ سوڭىندا قالعان مياتتى مۇرانى قۇندى قازىناعا تولى التىن ساندىققا بالايتىنىمىز انىق.

بىرىڭعاي ءسوز جاۋھارى جيناقتالعان سيقىرلى ساندىقتىڭ كىلتىن تاپساق، تالاي قۇپياعا قانىقتىراتىن بولادى ءالى...

* * *

(«انا ءتىلى» گازەتى، 1 مامىر 2025 جىل)

باۋىرجان ومارۇلى

Abai.kz