ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا رەسەيلىك عالىم ەلىمىزگە كىرە المادى. قازاقستاندى «ورىس فوبياسىن ورشىتۋدە» دەپ ايىپتاعان اندرەي گروزيندى قورعاپ، ول جۇمىس ىستەيتىن «تمد ەلدەرى ينستيتۋتى» بۇل وقيعانى «قوناقجايلىلىققا جاتپايتىن قىلىق» دەپ اتادى. سەبەبى، وسىدان ەكى جىل بۇرىن وسى ينستيتۋت باسشىسى، دەپۋتات كونستانتين زاتۋلين كەرى قايتارىلعاندا، بيلىكتى پايدالانىپ ازەر دەگەندە ەلگە كىرگەن بولاتىن.

ارينە، بۇل جاعداي ەلىمىزدەگى جەتپىستەن اسا تاريحشىنى «شەگارادا بۇعاتتاۋعا» بۇيرىق شىعارعان رەسەيگە جاۋاپ بولۋى دا مۇمكىن. ازاتتىق ازيا رەداكتسياسى انىقتاعانداي، رەسەي ونداعان قازاقستاندىق زەرتتەۋشىنى، سونىڭ ىشىندە كەڭەستىك داۋىردەگى قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى ەڭبەكتەردىڭ اۆتورلارىن «قالاۋسىز تۇلعالار» تىزىمىنە ەنگىزگەن.

«پەرسونا نون گراتا» مارتەبەسىن العاندار»  جانە «قالاۋسىز ادامدار» دەگەنىمىز كىمدەر؟

بۇل «پەرسونا نون گراتا» ەمەس. ازاماتتىڭ ەلگە كىرۋىنە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرۋىنە بايلانىستى تىيىم سالىنادى. بۇل كەز كەلگەن ازاماتقا قاتىستى قولدانىلۋى مۇمكىن. ياعني بۇل — قۇقىق قورعاۋشى بولسىن، جۋرناليست بولسىن، ازاماتتىق بەلسەندى نەمەسە عالىم بولسىن — بارىنە دە قاتىستى. ەگەر بيلىك بۇل ادام ءوز جاريالانىمدارى نەمەسە زەرتتەۋلەرى ارقىلى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قانداي دا ءبىر زيان كەلتىرەدى دەپ ەسەپتەسە، وندا ونىڭ ەلگە كىرۋىن قالاۋسىز دەپ تانۋعا قۇقىلى، — دەپ تۇسىندىرەدى قازاقستاندىق قۇقىققورعاۋشى جوۆتيس.

«پەرسونا نون گراتا» مارتەبەسى، ادەتتە، قابىلداۋشى تاراپقا قولايسىز نەمەسە قاۋىپتى سانالاتىن مالىمدەمەلەر نەمەسە ارەكەتتەر جاساعان ديپلوماتتار مەن ساياساتكەرلەرگە بەرىلەدى. بۇل — الەمدە قالىپتاسقان تاجىريبە. سونىمەن قاتار، ەل ءوز اۋماعىندا بولۋىن «قالاۋسىز» دەپ سانايتىن جەكەلەگەن تۇلعالار ساناتى دا بار. قازاقستان گروزيندى ءدال وسىنداي ساناتقا ەنگىزگەنى انىق.

گروزين نە ءبۇلدىرىپ قويدى؟ 

ءوزىن مىقتى تاريحشى سانايتىن گروزين بۇرىنعى ءبىر سوزىندە قازاق مەنتاليتەتىنە دە ءتيىسىپ وتكەن‑دى: «ولار كورشىلەرىنىڭ مالىن ۇرلاپ، ۇيلەرىن ورتەيدى» دەپ مالىمدەگەن ەدى ءبىر كەزدە... ءيا، بۇل ونىڭ بۇرىنعى زامانعى «بارىمتانى» ەسكە الۋى بولار. الايدا، «بارىمتا» ۇرلىق ەمەس، كەرىسىنشە، «ادىلەتتىلىك ورناتۋدىڭ» دالالىق‑كۇشتىك جولى ەكەنىن ول بەيباق قايدان ۇقسىن... ەندەشە، ونى شەگارادان اسىرماۋ – «گروزيننىڭ ومىرىنە قاۋىپ تونبەۋىنىڭ ساقتىق شارالارى» دەسە دە بولاتىنىن جاسىرماۋ كەرەك...

سونىمەن بىرگە، اندرەي گروزين قازاقستان بيلىگىن «رۋسوفوبيالىق نارراتيۆكە» اۋەس بولدى جانە «ناتسيكتەردى» قولدايدى دەپ ايىپتاعان بولاتىن. ول رەسەي 2022 جىلى باسىپ كىرگەن ۋكراينا تاعدىرىن قازاقستان دا باستان كەشىرۋى مۇمكىن دەپ بولجادى.

اندرەي گروزين قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىن دا سىنعا الىپ، ەلدى بريكس-كە (رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان، يران، برازيليا جانە تاعى بىرنەشە مەملەكەت مۇشە) قوسىلۋدان باس تارتىپ، باتىسقا «يىلە كەتتى» دەپ مالىمدەدى. جالپى، ول وسىلاي دەي وتىرىپ، رەسەي ءوزىنىڭ كورشى ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تەك ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان مويىندايتىنىن مالىمدەدى دەۋگە بولادى...

ونىڭ ويىنشا، «انگلوساكستەر قازاقستان ەليتاسىن ەڭ ءالسىز جەرىنەن — ولاردىڭ ءاميانىنان ۇستاپ وتىر. 2022 جىلدىڭ اقپانىنان كەيىن لوندوننان «سەمىز مىسىقتارىمىزدى» (ياعني، رەەيلىكتەردى) قۋىپ جىبەرگەن سوڭ، وندا  قازاقتار جىلجىمايتىن مۇلىك پەن ساۋدا نۇكتەلەرىنىڭ سانى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ولار الەمدىك ەكونوميكالىق ەليتاعا الدەقاشان كىرىپ كەتكەن، تەك لاكەي رەتىندە عانا»  ‑ دەدى. بۇل نە: وكىنىش پە، الدە، قىزعانىش پا؟ وندا ونى اعىلشىنداردىڭ وزىنەن سۇراۋ كەرەك قوي «سىزدەرگە لاكەي كەرەك بولماي قالدى ما» دەپ؟ ال، ءبىز «ءوز مىسىقتارىمىزبەن» نە ىستەرىمىزدى ءوزىمىز شەشەتىن شىعارمىز...

«ەنۋگە بولمايدى!»

ولاردىڭ قاتارىندا گروزيننىڭ تىكەلەي باسشىسى، دەپۋتات كونستانتين زاتۋليننەن بولەك، اۋماقتىق تالاپتار ايتقان مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرى — ەۆگەني فەدوروۆ، ۆياچەسلاۆ نيكونوۆ جانە پەتر تولستوي, سونداي-اق ۇگىت-ناسيحاتشىلار تيگران كەوسايان مەن تينا كاندەلاكي, جانە روسسوترۋدنيچەستۆو باسشىسى ەۆگەني پريماكوۆ تا بار.

(استانا كونستانتين ءزاتۋليندى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە قاتىستى اۋماقتىق تالاپتار ايتقاننان كەيىن پەرسونا نون گراتا تىزىمىنە ەنگىزگەن بولاتىن).

مۇنداي ءتىزىم رەسەيدە دە بار. DW مالىمەتىنشە، رەسەيگە كىرۋگە قازاقستان پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتارى ايدوس سارىم مەن ەرمۇرات باپيعا، سونداي-اق بىرنەشە قوعام قايراتكەرىنە تىيىم سالىنعان. سارىمنىڭ ايتۋىنشا، 2021 جىلى ونى ديپلوماتيالىق پاسپورتى بولعانىنا قاراماستان ماسكەۋگە كىرگىزبەگەن.

 بۇل جاعدايعا رەسمي استانا ەشقانداي جاريا تۇسىنىكتەمە بەرگەن ەمەس.

قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، رەسەي تاريح، ونەر، ادەبيەت جانە ءتىل ءبىلىمى سالالارىنا ماماندانعان بىرنەشە زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ەلگە كىرۋگە تىيىم سالعان.

ءارتۇرلى عىلىمي مەكەمەلەردەگى بىرنەشە قازاقستاندىق عالىمدار — رەسەي ءبىزدىڭ تاريحشىلار مەن فيلولوگتارعا، ونەرتانۋشىلارعا ەلىنە كىرۋىن «قالاۋسىز» دەپ تاپقانىن حابارلادى. «مۇنداي «قارا تىزىمگە» ءتىپتى ستاليندىك رەپرەسسيالار مەن الاشوردا (1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاق زيالىلارى قۇرعان، 1920 جىلى بولشەۆيكتەر تاراتقان الاش اۆتونومياسى) تۋرالى ەڭبەكتەرىمەن تانىمال 77 جاستاعى اكادەميك مامبەت قويگەلدى دە ەنگىزىلگەن.

نەگە دەسەڭىز، سوڭعى جىلدارى رەسەي بيلىگى يوسيف ءستاليندى اقتاپ، ونىڭ بيلىگى كەزىندە جۇرگىزىلگەن جاپپاي رەپرەسسيالاردى اقتاۋعا تىرىسىپ كەلەدى. بۇل ءۇردىس اسىرەسە رەسەيدىڭ ۋكرايناعا اسكەري باسىپ كىرۋىنەن كەيىن ايتارلىقتاي كۇشەيدى.

«ستاليندىك رەپرەسسيالار» تاقىرىبى كەيىنگى پۋتيندىك رەسەيدە رەجيمنىڭ «جالپى باعىتىنا» ساي كەلمەيتىن ماسەلەگە اينالۋدا، — دەپ جازادى راديو سۆوبوداعا ارنالعان ماقالاسىندا مادەنيەتتانۋشى ءارى ۆەنەتسيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ەۆگەني دوبرەنكو.

— پۋتيندىك رەسەيدىڭ ساياسي رەجيمى ستاليندىك رەجيمنەن ءوزىن تابادى، ەكەۋىنىڭ تۋىستىق بايلانىسى بار. بۇل رەجيم سول كەزەڭنىڭ تىيىمدارىن، ميفتەرىن، فوبيالارىن جالعاستىرىپ كەلەدى».

2023 جىلعى 31 قاڭتاردا ۆولگوگرادقا كىرەبەرىستەگى جول بەلگىلەرى. ستالينگراد شايقاسىنىڭ اياقتالعانىنا 80 جىل تولۋىنا ارنالعان ەسكە الۋ شارالارى اياسىندا «ۆولگوگراد» دەگەن جازۋلار ۋاقىتشا «ستالينگراد» دەپ وزگەرتىلدى. 2025 جىلى قالاداعى گۋمراك اۋەجايى دا «ستالينگراد» دەپ قايتا اتالدى. قالانىڭ اتى دا ستالينگراد دەپ قايتا اتالۋى مۇمكىن...

جول سەرگەلدەڭىن كىم تارتادى؟ 

تاريحشى-عالىمداردىڭ ءبىرى اتى-ءجونىن اتاماۋدى ءوتىنىپ، بىرنەشە جىل بۇرىن رەسەيدەن قالاي قۋىلعانىن ايتىپ بەردى. ونى اۋەجايدا بىرنەشە ساعات ۇستاپ، كەيىن ەلگە كىرۋگە تىيىم سالىنعانى تۋرالى قاعاز بەرگەن. عالىم عىلىمي جۇمىسقا ماتەريال جيناۋدى جوسپارلاعانىمەن، بيلەتتى ءوز ەسەبىنەن ساتىپ الىپ، وتانىنا ورالۋعا ءماجبۇر بولعان.

— نەگە مەنى كىرگىزبەي جاتقانىن سۇرادىم. ەشتەڭە تۇسىندىرمەدى. فسب قىزمەتكەرلەرى: «ءسىز ءوزىڭىز دە بىلەسىز»، — دەدى، — دەيدى زەرتتەۋشى.

ونىڭ ايتۋىنشا، وسىنداي جاعدايعا كوپتەگەن ارىپتەستەرى تاپ بولعان:

— ولار رەسەيگە بارادى، ماسكەۋگە نەمەسە باسقا قالالارعا ۇشىپ جەتەدى، ال ولاردى سوندا: «الداعى رەيسپەن كەرى قايتىڭىز» دەپ كەرى قايتارادى. قازىر «رەسەيگە كىرە المايتىندار» تىزىمىندە شامامەن 70 عالىمىمىز بار.

ورتاق تاريح بولا ما؟ 

2024 جىلدىڭ قاراشاسىندا استاناعا ساپارى بارىسىندا رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ قازاقستان تاراپىمەن بىرلەسكەن تاريحشىلار جۇمىس توبىن قۇرۋ جونىندە كەلىسىمگە كەلگەندەرىن مالىمدەدى. ول بۇل قادام «قوعامدارىمىزدىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرىندە مەزگىل-مەزگىل تۇتانىپ كەتەتىن «زەرتتەۋشىلىك جەلىكتى» (ازارت) باسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەپ اتاپ ءوتتى.

تاريح تاۋەلسىز بولۋى ءتيىس! 

ءبىز ايتار ەدىك: تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ وزگە مەملەكەتپەن «ورتاق تاريحى» بولمايدى. ونىڭ تەك «ءوز تاريحى» عانا بولا الادى. كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز حالقىنىڭ تاريحىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى ساياسي كونيۋكتۋراعا ساي وزگەرتە المايدى. وعان حالىق جول بەرمەيدى

ءابدىراشيت باكىرۇلى

(ماقالانى جازۋ بارىسىندا ازاتتىق راديوسى دەرەكتەرى قولداندى)

Abai.kz