31-مامىردى – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن ويلاعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە مىندەتتى تۇردە «ادىلەت» قوعامى تىلگە ورالادى. ول، قازاقستاننىڭ تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ ەرىكتى قوعامى رەتىندە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ءۇش جىلداي بۇرىنىراقتا تۋعان بۇگىنگى قازتاق «ادىلەت»، ەلىمىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. العاش رەت 1988 جىلى قۇرىلعان دايىندىق كوميتەتىندە اتقارماق ءىسىن، قول جەتكىزبەك ماقساتىن ايقىنداۋ بارىسىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1989 جىلعى ساۋىردە وتكەن قۇرىلتايشى كونفەرەنتسياسىندا بەكىتىلگەن باعدارلاماسىندا «ادىلەت» ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن الاپات اشارشىلىقتار سىرلارىن اشىپ، جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ ادال ەسىمدەرىن قوعامعا قايتارۋدى، ولارعا قاتىستى بۇرمالانعان اششى شىندىقتى، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدى، جالپى، ستالينيزم قىلمىستارىن جان-جاقتى اشكەرەلەۋدى مۇرات تۇتاتىنىن شەگەلەپ جازعان ەدى. سودان بەرى قوعام ءوزىنىڭ جارعىلىق مىندەتتەرىن، باعدارلامالىق جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋدا ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭدەرى شىندىعىن اشاتىن ۇيىم قۇرۋدى كوزدەگەن 1988 جىلعى باستاماشىل توپ پەن دايىندىق كوميتەتىنىڭ جۇمىسىنا بولات ءىلياسۇلى جانسۇگىروۆ-عابيتوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن-ءتىن. قوعامنىڭ 1989 جىلعى العاشقى توراعاسى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سانجار ورازۇلى جاندوسوۆ بولدى. ودان بەرىدە اكادەميكتەر ماناش قاباشۇلى قوزىباەۆ، مۇرات  تاجىمۇراتۇلى بايماحانوۆ، كەڭەس نۇرپەيىسۇلى نۇرپەيىسوۆ توراعالىق جاسادى. باسقارما قۇرامىندا ماردان كەلدىبايۇلى بايدىلداەۆ، الەكساندر لازارۇلى جوۆتيس، مارات جاقسىبايۇلى حاساناەۆ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى ساۋلە تۇرارقىزى رىسقۇلوۆا، ساۋلە راحىمقىزى سۇگىروۆا-ايتمامبەتوۆا، سايات ءىلياسۇلى جانسۇگىروۆ، قىزعالداق قۇدايبەرگەنقىزى جۇبانوۆا، ءنادىر ابدىقادىرۇلى ازىرباەۆ، مارات سادىقۇلى نۇرپەيىسوۆ، ءالي ورازۇلى جاندوسوۆ جانە باسقالار بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزدى. رەپرەسسيا قۇرباندارى ۇرپاقتارىنان بۇگىندە ساۋلە قوجىقوۆا، شولپاناي امانجولوۆا، گەننادي زەمەل، مارينا ايباسوۆا،  اجار جاندوسوۆالار، كۇنى كەشە ومىردەن وتكەن  پروفەسسور عاريفوللا انەس باسقارعان  ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارى مۋزەيىنىڭ جۇمىسىن قازىرگى تاڭدا جالعاستىرىپ، جانداندىرىپ كەلە جاتقان مەيىرجان مۇساباەۆ، الاششىل جاس زەرتتەۋشى، جازۋشى ەلدوس توقتارباي باستاعان قوعامنىڭ ۇجىمدىق مۇشەسى «قىر بالاسى» قورىنىڭ ازاماتتارى، «ادىلەتتىڭ» اتقارۋشى ديرەكتورى ارداق بەركىمباي،  باسقا دا «ادىلەتشىلەر» قازتاق «ادىلەت» توراعاسى اكادەميك حانگەلدى ءابجانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن  قازىرگى تاڭدا جۇيەلى جۇمىستارىن جوسپارلى تۇردە ورىستەتۋدە.

قوعام قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ 1991 جىلى 30-شى جىلدارعى اشارشىلىق سەبەپتەرىن زەرتتەيتىن كوميسسيا قۇرۋىنا، 1992 جىلى ءار جىلعى 31 مامىردى اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەتىپ بەلگىلەۋگە (1997 جىلدان – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى، قازىرگى كەزدە – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى), سول 1992 جىلعى جىلعى ەسكە الۋ كۇنىندە بۇرىنعى نكۆد عيماراتى ماڭىنا 1931–1933 جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىنا بولاشاق ەسكەرتكىش تۇرعىزىلاتىن ورىندى كورسەتكەن تاس قويۋعا، 1993 جىلى رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى العاشقى زاڭنىڭ شىعۋىنا  سەبەپكەر بولدى. شاڭىراق كوتەرگەلى بەرگى عۇمىرىندا «ادىلەت» توتاليتارلىق كەزەڭنىڭ بۇرمالاۋلارىن، اشتىقتى، رەپرەسسيانى اشكەرەلەۋدى كوزدەيتىن ءتۇرلى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ستولدار، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا اينالىپ، بەرتىندە – 50-ءشى جىلدارعى «جىلىمىقتا»، ودان 1988 جىلدان (قايتا قۇرۋ جىلدارى), سوسىن تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە اقتالعان ۇلت قايراتكەرلەرىنە، ولاردىڭ مەرەيجاستارىنا ارنالعان ءىس-شارالار، وزگە دە جارعىلىق مىندەتتەرىن ورىنداۋ بارىسىندا جۇرتشىلىقپەن كوپتەگەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى. الماتى تۇبىندەگى «جاڭالىق» مەموريالدىق كەشەنىن، ونداعى ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارى مۇراجايىن، «الاش ارىستارى» مەشىتىن  اشۋعا، قاسىرەتتى كەزەڭنەن سىر شەرتەتىن العاشقى ەستەلىكتەر كىتابىن شىعارۋعا مۇرىندىق بولدى. جازىقسىز وققا بايلانعانداردىڭ ەسىمدەرى مەن ومىردەرەكتەرىن جاريا ەتكەن «ازالى كىتاپ» تىزبەگىن شىعاردى.

پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆتىڭ ارنايى جارلىعىمەن قۇرىلعان رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى ورتالىق كوسميسسيانىڭ، وڭىرلىك كوميسسيالاردىڭ جۇمىستارىنا قازتاق «ادىلەت» مۇشەلەرى بەلسەنە اتسالىستى.   «ادىلەتشىلەر» بۇگىندە جاستاردى تاريحپەن، قاسىرەتتى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ ىسىنە، قوعامدىق سانانى جاڭاشا قالىپتاستىرۋعا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋعا بەلسەنە اتسالىسىپ كەلەدى.

بۇل قوعامدىق ۇيىمنىڭ تاريحىنان قازتاق «ادىلەتتىڭ» العاش قۇرۋشىلارى قاتارىندا بولعان، قوعام شاڭىراق كوتەرگەلى ونىڭ تۇراقتى باسقارما مۇشەسى، ءبىراز جىل پرەزيدەنتى، سوڭعى كەزدەرى توراعا ورىنباسارى رەتىندە جۇمىسىنا تۇراقتى قاتىسىپ كەلە جاتقان وسى جولدار اۆتورىنىڭ جيىرما بەس جىلدىققا ارناپ ازىرلەگەن «ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر» جانە وتىز جىلدىق قۇرمەتىنە شىعارىلعان «ۇلتتىق اپاتتى تانۋ» دەپ اتالاتىن جيناقتارى تانىمدى سىرلار شەرتەدى. الماتىدا قوعامنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل تولۋىنا وراي 2014 جىلى وتكەن سالتاناتتى جينالىستا «ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر» پۋبليتسيستيكالىق حرونيكاسىنىڭ، 2019 جىلى وتكەن «اشارشىلىق پەن ۇلكەن تەرروردىڭ تاريحي ساباقتارى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا «ۇلتتىق اپاتتى تانۋ» پۋبليتسيستيكالىق حرونيكاسىنىڭ تانىستىرىلىمدارى وتكىزىلدى. اتالعان كىتاپتاردا اۆتوردىڭ «ادىلەت» يدەيالارىن ناسيحاتتاۋعا، ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرەلەۋگە، تاريحي ءبىلىمدى تاراتۋعا بايلانىستى ءار كەزدە جازىلعان ماقالالارى، ءتۇرلى جيىندارداعى سوزدەرى، باياندامالارى، ازىرلەنۋىنە تىكەلەي ءوزىنىڭ قاتىسى بولعان قۇجاتتار، ءتۇرلى باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتتارى بەرىلگەن. بۇل قوس پۋبليتسيستيكالىق حرونيكادا قايتا قۇرۋ داۋىرىندە ومىرگە كەلىپ، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە دامۋ ۇدەرىسىن باستان كەشىپ كەلە جاتقان قوعامدىق ۇيىمنىڭ  تىنىس-تىرشىلىگىنەن كەلتىرىلگەن پايدالى ماعلۇماتتار مول.

وتكەن عاسىردىڭ 20–30-شى جىلدارىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر قارالى كەزەڭ ورىن العانى ءمالىم. 1917–1918, 1921–1923, 1931–1933 جىلدارى ءۇش دۇركىن اينالىپ سوعىپ، حالىقتى ۇلكەن اپاتقا ۇرىندىرعان اشارشىلىقتاردىڭ، ارتىنشا مەملەكەتتىڭ ءوز حالقىنا جاساعان ۇلكەن تەررورىنىڭ قايعىلى سالدارى اۋىر بولعاندىعى سونداي، ۇلتىمىزدىڭ دامۋى مەن ءوسۋى عاسىرلارعا كەرى شەگەرىلدى. كەزىندە اۋىزعا الۋعا تىيىم سالىنىپ، تاريحتاعى «اقتاڭداققا» اينالعان بۇل كەساپاتتاردىڭ شىندىعى مەن استارى قايتا قۇرۋ جىلدارى اشىلا باستاعانى، كەيىننەن قىزىل يمپەريادان ازات بولىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن كەزەڭدە تەرەڭ زەرتتەۋگە الىنعانى بەلگىلى. جيناقتارداعى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ تاريحىنان ماعلۇمات بەرەتىن، ءار جىلدارعى جۇمىستارىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن توپتاستىرعان ماقالالار، زەرتتەۋلەر، كونفەرەنتسيالارداعى سوزدەر مەن باياندامالار، سۇحباتتار جانە جيىنداردا قابىلدانعان ۇندەۋلەرمەن تانىسا كەلە، وقىرمان ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز دامۋ ۇدەرىسى كەزىندە اتالمىش  قوعامدىق ۇيىمنىڭ سانامىزدى جاڭارتۋ باعىتىندا تىنىمسىز اتقارىپ كەلە جاتقان ىستەرىنە قانىعادى، تانىمدى جاريالانىمدارمەن تانىسادى، حالقىمىز باستان كەشكەن قاسىرەتتى تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، ۇلتتىق اپات قۇرباندارى الدىنداعى ماڭگىلىك بورىشىمىزدى ەشقاشان ۇمىتپاي،  ارۋاقتاردى ارقاشان ۇلىقتاي بەرۋگە مىندەتتى ەكەنىمىزدى ۇعادى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى مىنا ءجايتتى ارنايى ايتا كەتكەن ءجون: ءبىز قازاقتى جويىلىپ كەتۋگە شاق قالدىرعان ۇلتتىق اپات ءۇشىن ارامىزداعى ورىس دياسپوراسىنا دا، كۇشتى كورشىمىز دەموكراتيالىق رەسەي فەدەراتسياسىنا دا كىنا ارتپايمىز، ءبىز تەك حالقىمىزدى سول ماسقاراعا دۋشار ەتكەن قىلمىستى ساياساتتى ايىپتايمىز. قازاق سۇيەگى ۇستىندە «سوتسياليزم ورناتۋعا» كەلگەن، سودان بەرى ارامىزدا بىرگە تۇرىپ جاتقان بۇگىنگى جۇرت     سول قىلمىستى ساياساتقا جاناما تۇردە بولسا دا قاتىستىلىقتارىن ءتۇسىنىپ، قازاق قاسىرەتىنە تۇسىنىستىكپەن، تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قاراعانى ءجون دەپ ويلايمىز. سوندا رەسپۋبليكامىزداعى ءار ۇلت وكىلدەرى مەملەكەتقۇرۋشى قازاق حالقى توڭىرەگىنە سانالى تۇردە تىعىز توپتاسادى، ەكى ەل اراسىنداعى جانە ءوز مەملەكەتىمىز ىشىندەگى ەتنوسارالىق شىنايى دوستىق جاراسىمىن تاۋىپ، قازاقستاندىق بىرلىكتى ارتتىرا تۇسەتىن راۋىشتە جالعاسا بەرەتىن بولادى.

مۇنى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جان-جاقتى تانىپ، تەرەڭ تۇيسىنگەنى دۇرىس بولماعىن وسى ساياسي رەپرەسسيالار مەن اشارشىلىقتار قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى تاعى ءبىر قايتالاپ قويۋدى ورىندى سانايمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،

«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ

ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

 Abai.kz